नित्याचार प्रदौोपः।

चि ४.८१२.212 त

524

वि^ ^<" “^ व+ एश. 01.00 11.

1") एर ९4 074 गप्र जपतत्प उप्त पप्थश 4 © वि 1) "4 54 0810294 83412814 11824

क्थ 79 47 (८ 54 87 1958710 ८538.

81.13) छश 7 54147116 5009 0 ८0041.

(41.14. 1928.

‰(01 1५.

०९068 1-384 60160 0४ 7114172 #110त8 ४ोक्ष शा 0विदद्पु ए8. 28668 385-748 64160, 8) 1146४68 [16)960, $ ‰. 920881६ 11188.

नित्याचारप्रदौपे दितौयखणश्डस्य

खचोपचम्‌ ।

अथ दितोयभागक्ल्म्‌ ... २ रेहिकामुग्िकसनव्वेकामे- वपयातोऽध्ययनाङ्कानि १५ | प्य॒नां व्यम्बकमन्जपः १०० व्यथ खाध्यायविधिर््रद्धणानाम्‌ १९ | अथास्य होमविधिः १०४ अथानध्यायाः २३ | अथ काम्यानि १०६ अथाध्ययनक्रमः ४९ | अथ सद्रजपविधिः १९१ अथोपाकम्भ ४५ | अथ छषव्यादिन्यासः १९१३ अथाध्ययनम्‌ ५१ | अथ रोगश्रान्तये जपाः १३९ अथ विच्वारो नाम अथ स्वैरोगनाशाय

दितौयो वेदाभ्यासः ... ५३ घोषश्रान्तिः १५३ अयाभ्यासे तयो वेदाभ्यासः ५९ ` अथ तेत्तिरोयाणां | पथ अप्ररूपरस्तुरोयो वेदा- घोषशान्तिः १५४

भ्यासस्ततो यभागे कत्तेयः ६० | अथ महासोरशान्तिः १५१५ अथ गायचौजपः ६३ | विष्ण॒धम्मे विष्याप्ञ्नरल्तोचम्‌ १६५

अथातः काम्यद्ोमाः

अथ गायचोन्यासः

वयाहतिन्यासः

गायद्यच्तर्न्धाससः

अथय शिरमन्त्न्धासः

अथात्तर्देवताः

व्यय रच्ताथें विद्याङ्गानि

अथ जपधघम्मोौः

व्पचानेकदिवससाध्ये- अपे ऋअाषारनियमः.

होम

अथय यथयेष्करय- मिद्ादिप्रयोगदिधिः

| | | | ६८ | |

सोगात्तन नाम्रयजपः काय्यः १६८

६९ । सव्वेव्याधिसाधारणौः ७० | पूजामाद् १९७ ७० , शगशान्तये दानानि १७७ ७० ' अथासाध्यसव्वंशोगसाधारय- ७१ ` प्रतिमादानम्‌ १८० ७९ | वायुपुराणे सव्वेरोगशर - ह दच्िणामूत्तिदानम्‌ ... २८२

अथ उ्चरष्राणि १८८

७६ | सव्नेज्वरहरकुम्भदानम्‌ ... ९१८८ ८१ | खय ञ्वरतपणाम्‌ १८६ थ त्रद्यएराणोक्घज्वर वलिः ९९१ थातोसारहरम्‌ १९५

१

12०

अथ यरष्गोरोगे र्परोरोगशरम्‌ शुदसोगषरम्‌ ्ासरोगे च्यरोगराणि अूलरोगे चरचिग्रूलद्रम्‌ पारगे

प्रोतो षाज्चर गुददाहे

अन्तरदिषरनारायणदानम्‌

वातसोगष्राणि जन्मारे घनुवांतदरम्‌ परच्तवातद्टरम्‌ वात्रम्टगदानम्‌ रक्तवातः अथ रक्तवातश्राणि वातपित्तष्रम्‌ रक्वपित्तहरम्‌ अथ पलेग्महरम्‌ अपस्मारे व्रगद्राणि श्िर्रोगे चअन्धत्वहरम्‌ विविधधरगे उदस्व्ाधौ मू च्याघौ प्रमे मूलम वातप्रमेष्ः, मधुमेष्टः, लिङ्व्याधिख

१९६ १.९७ १९ < १९ < र्‌ © @ २०२ २०द्‌ २०५. २०६ २०६ २०७ २०७ ९ © स्य ९ ©₹् ० २०९ १९५ २१० २९१ २९१. २९९ २९२ २९४ २९७ २९९ २२९ २२९१ रर्‌ र्रर

र्र्द्‌

नित्धाच्वारप्रदोषः

पादरोगे

चम्भरोगे

कामलशोगे

कुरोगे

अपुष्मवतोत्वषरम्‌

गभेखावै

योनिखावे

स्तन्धखावे

वुदरोगे

प्रदरे

मेदौ

म्टतभाय्थत्वे

म्टतवत्सृत्वे

विविध्विपाकः

एडरोकरौीगे

अथ ब्रद्यराच्तसत्वहरम्‌

अथाध्यापनरूपः पञ्चमो वेदाभ्यासः

अय टतोयभागक्लद्यम्‌ ...

अथायाचितम्‌ व्य गूद्रप्रतिग्रहः

अथ देग्रविेषेऽग्राद्याणि

प्रतिग्रविधिः

अथ द्रद्यविग्रैषेण निषिद्धेभ्यो- ऽपि प्रतिग्रहानुज्ञा ...

अध्यापनप्रकरगाम्‌ याज्यपकरणम्‌ अथय विनिमयः अथयायद्या छदिः व्मथ गिता लिः ्या्यन्तापदन्तयः

२२४ २२४ रर्‌ २२७ २९९ २द२ २९२ रद्र दद्‌ र्दद २९४ २२४ २३४ २२५ २२६ २२७

२३८ २४२ २२६७ २७८ २८५ २९०

२९७ ३० २०४ ३९० ६२८ ३२8 ३९६

सच पम्‌ ।

व्य विपोषविष्िताः ... ३२८ | अथ प्रासादविशेषे

व्यथ देवायतन गुरुधाभ्भिक- देवताविशेषः बराद्यगग्रषगमनम्‌ ... ३३९ | अथ जम्माटमौवत्रतम्‌

योगच्तमाचैमौ खर - अथ शिवराचित्रतम्‌ सत्निधिगमनश्च ... ३३९ | अथ गवाद्धिकम्‌

अथ दानम्‌ ... ३४९१ | खथ चतुधैभागकत्म्‌ .,.

अथय प्रासादविशेषाः ... ६७द्‌

अ

७६ 988 ४५६ ५७० ५ द्‌

नित्याचारपदौोपः।

दितोयमभागः ।

्रोगण्शाय नमः। ओंनमः खोगोपालाय।

गोवडंनोदरणकम्धरणि संप्रठन्ते

गोपेषु सस्मितससम्धमसत्वरेषु । ब्रह्माण्डघारणनियन्वितरोम कूपः कष्णोऽपि सस्मितसुखो भवतः पुनातु ॥

अथ दितोयभागक्षल्यम्‌ ।

तत्र दक्तः,- दितोये च तथा भागी वेदाभ्यासो विधघौयते। बेदस्ोकरणं पवयः विचारोऽभ्यसनं जपः । तदानच्चेव शि्येभ्यो वेदाभ्यासो हि पञ्चधा ॥ सर्भित्पुष्पक्ुश्ादोनां स कालः ससुदादतः।

उपादानस्येति शेषः । तत्न प्रधमाध्ययनं तावद्‌ चते

नित्याचार्रटोषः| मनुः,-- तपौ विषै विधत्ते विधिचोदितैः । केदः छत्स्रोऽधिगन्तव्यः सरद्स्यो दिजम्मना ॥ तपोविर्घेषा ¶्रह्मचारिधन्धा गुरुश्शुषाम्निपरिचय्यादिरूपाः । तधा.- क्तोपनयनस्यास्य व्रतादेशनमिष्यते । ब्रह्मणो ग्रहशच्चेव क्रमेण विधिपून्भैकम्‌ ॥ ब्रह्मणो वेदस्य । क्रमेण समासनानक्रमेण ।

तथा, ्रनेन क्रमयोगेन संस्कतात्ा दिजः शनेः । गुरो वसन्‌ सिनुयाद्‌ ब्रह्माधिगमिकं तपः ॥ १ तथा,-- |

योऽनधोत्य दिजो वैदमन्यत्र कुरुते यमम्‌ । स जोवन्नेव शूद्रत्रमाश् गच्छति सान्वयः ॥ | यान्नवल्कयः,- | यज्ञानां तपसाद्ेव शएभानाद्चैव कश्मणाम्‌ । वेद एव ददिजातोनां निञ्रेयसकरः परः ॥ लघुव्यासः,-- मेखलाजिनदण्डानां धारिभिन्दह्यचारिभिः। वेदः छत्ख्रोऽधि गन्तव्यः सविक्नानो दिजालिभिः ॥

(१) 8. ब्द्भमचारिणो विष्िता यरुशुश्षा ° (२) ^. 01018 ६९ एग त्ठा [*४९१६९८व्‌. (३) ^, 011४8 ६17 [णधठा 1४ ९९५६६्‌,

निथाचारपडतिः) भिक्लाशिभिर्गरोनिलये शएूषायां रतेस्तथा । आसमापेत्रतं कायं वेदस्य विधिवद्‌दिजैः ॥

इत्यादिवचनात्‌ “खाध्यायोऽध्येतव्यः” दतिविधैः खकौोयशाखः परता सम्भृ णा खाध्ययनं नित्यम्‌ ।

तधाच बौधायनः ऋणतेनावश्यकत्तव्यतामाद खाध्यायस

साध्यायेन ऋषोन्‌ पूज्य सोमेन च पुरन्दरम्‌ ।

प्रजया च पितुन्‌ पूर्वान्‌ सतौ दिवि विमोदते॥ खुतावपि,-जायमानोहवे ब्राह्मणस्तिभि णवान्‌ जायते। इति । त्र्चर्य्यणए ऋषिभ्यो यज्ञेन टेषेभ्यः प्रजया पिभ्य इत्यत्र ब्रह्म चश्यप्रहरं ख(ध्यायोपलदण(धमेव । अतएव शतपथश्रुतिः ऋणं हि बाव जायत इत्युपक्रम्य भ्रथ यदेवानुब्रवोततेन ऋषिभ्यो ऋणं जायते तदि तेभ्यः करोति यदानुन्रूत ऋषोणां निधिप इति ्यनु- गप्रनमाचक्तते। तदुक्तं जेमिनिना अुतिव्याख्यानाथं “ब्राह्मणस्य तु सोमविदव्या प्रजखणवाक्येन संयोगात्‌ ॥”* इति ब्रह्मचय्यं विद्यात्ेन व्याख्यातम्‌| नचेकशाखाध्ययनेन ऋणापकरणं खाध्यायोऽध्येतव्य इत्यस्य सम्पृणंशाखाविषयत्नात्‌ । तदुक्तं भदः सखाध्यायग्रदणे(न)न एकशाखा हि परि ष्यते बेदः कत्स्लोऽधिगन्तव्य दूति 'मानववाचा एकशाखाध्ययने विध्यभावात्‌ । न चाध्ययन- स्यानुष्ठानोपयोगिकश्चणां न्नानं फलमिति तत्ततकग्भन्नानां

() 7, मानत्वाञ्ख ९।

नित्याचारपडतिंः।

तत्तद्‌ वाक्याध्ययनं विधोयते। नतु वाक्चसमुदायरूपा शाखा तस्य ज्ञानाजनकत्वादिति बाच्म्‌। स्यादेवं यदि तत्तद्न्नानं फलं खयेत । न तु तदस्ति । किन्तु खाध्यायो ऽध्येतव्य इति ख्यते । फलं न यखुयते । ततर दृष्टे सत्यदृष्टं न कल्पयत इति न्यायात्‌ यद्यत्‌ साध्यायाध्ययनंजन्यं दश्यते तत्तत्‌ फलं कल्पयते । तत्र कचित्‌ कश्मन्नानं कचिज्नपोपयुक्तमन्तादौ सखरूपन्नानं कचिदुपनिषदादौ पुरुषाधेरूपमामन्नानं यथाफलं कल्यते । तथा,- श्ररस्ये नियतो जघ्ठा तिवें वेदस्य संहिताम्‌ । सुच्यते ब्रह्महत्यायाः

दत्यादिप्रायचित्तविधेः फलाधबेदपारायणविधः “च्रग्राः सब्षु वेदेषु" दत्यादिपंतिपावनलादिसिदेश्च सम्मृणश्राखाग्रहणसाध्य- त्वात्‌ सम्पणेशखाखरूपग्रहणमपि पुरुषाभिलच्तितलादेव क्रतु- ज्ञानवद्‌ बैदाध्ययनफलम्‌ । न च पारायणाद्यधं थक्‌ कछत्‌स्- णाखाध्ययनपिधिरस्ति। नचान्यानिं तेन पारायणादिकम्मशि भवन्ति । तच्रेतत्‌ स्यात्‌ ¦ विधेरेकत्वेऽपि फलभेद! द्‌ विधेयभेदः । विषेयमेदाच्च विधिवाक्याथेमदात्‌ फलतोऽध्ययनविधिनानाल्ल- मिति। तत्र । फलभेदासिदधेः। पुरुषापचितत् सत्यध्ययनजन्य- तललोपाधिना सब्वंषाभेकरूपेण फलत्वात्‌ । अवान्तरापूव्मैभेदाच्च वाक्यविशेषाध्ययने धम्य्विशैषविधिः। यथोपनिषदामरण्था- ध्ययनमष्वभेधाध्ययनेऽशखघासदानं वा मेज्रावरुणग्रहाभ्यासे खयण्‌- विधिल्ात्‌,

नित्याशारप्डतिः।

यत्त मनुवचन,-- यथोदितेन विधिना निलयं छन्दस्छ्रतं पठेत्‌ । ब्रह्म च्छन्दस्छतच्चेव दिजो युक्तो ह्यनापदि ॥ मानेन ब्राद्मणाध्ययनं काम्यसुच्यते । किन्तु पूव्बसुपाकम कला- ऽदैपञ्चमासपय्यन्तं छन्दोऽध्ययनं तदह शक्ते छन्दः पठनमित्या- दिना या बैदाध्ययनेतिकत्तेव्यता कथिता तस्या एव छन्दस््त- शब्दवाचे मन्तभागे नित्यतोचयते। सम्यक्ग्रहणधारणसामर्ध्यास- कानापदि ब्रह्म तरदह्यणं छन्दस्छतं मन्तभागं युक्तः पूर्व्वोक्गोपा- कन्मादिप्रकारथुक्तोऽधोयोत। श्रापदि तु सम्यकग्रहणधारणाऽ- साम्यं त्राह्मणभागं यथोक्तनियमं विनापि नित्यमधौयीतेति मन्दबुदेनियममपेक्तमाणस्य प्रधानभूतव्राद्मणाध्ययनवाधापत्ेः । श्रङ्गगुणविरोधे च तादथ्यात्‌।” इतिन्यायात्‌। तैन मलवद्‌-वासो- निषरधवत्‌ विशेषणस्य यथोक्त विधिरूपस्य मन्ताध्ययने नित्यतोचते । तराह्मणाध्ययने च ग्रहणसमयेस्य सुमेधसो 'नित्यता। मन्दवुदधे्च ब्राह्मणाध्ययने यथोक्तविधरनियम इति । इलयमेव मेधातिधि- प्रथ्तिभिरपि व्याख्यातम्‌ । इल्यभेव लच्मोधरः । आपदि मन्वजातं यथोक्तविधिना पठेत्‌। अनापदि मन्तजातं ब्राह्मणच यथोक्त विधिना पठेदित्यधंः । वत्त ठतोयाष्टमभाष्ये ननु वेदमधोयोतेति वचनात्‌ कत्ल वेदोऽध्यतव्यः । न वेदावयवेनाधिक्रियत इति, उच्यते । तस्मात्‌ क्रतल्न्तरन्नानमधिकारे नादन्तेव्यं, स्वव क्रतवः

(१) 7. यथोक्ताविभिनित्मता।

नित्याष्ारपञ्चतिः।

पथक्‌ पृथक्‌ क्नायेरत्रिति कत्‌्नस्य वेदस्याध्ययनं युज्यत इति। तथा वात्तिके यद्यपि खाध्यायग्रहणेन सकलो वेदः परिषहीतस्तथापि दर्भपौणमासो कुरव्वाणस्य च्योतिष्टोममन्त- ब्राह्मणं न क्वचिदपि युज्यते इति। तदपि नाधिकार व्यावत्तयति। इष्टवेदेनेव योग्यतासिदेः। तेन तद्‌याजिन- सावानेव खाध्याथः। यत्तसौो सकलः पवयते तत्रित्यकाम्य- नमित्तिकानां यथोत्पन्नकालत्वान्न ज्ञायते किं कटा करिष्यत दति। यत्र पठितं तत्‌फलप्राघनायामविद्यत्वादशक्षः स्यात्‌ तदानोच्चाधोयमानस्य च्त्रतनियमवद्‌ वेदाध्ययनासम्धवातकश्मभिख विशि्िक्रियोपात्तमदनिराकाङेस्ताटशस्य ग्रहणाद्‌ वेगुणय- प्रसङ्कः। कामन्ुत्यपरिग्रहाच्च सर्व्वेरनारभ्य वादविधानो बेदौ- पेक्तित इत्यवश्यं ब्रह्म चर्य्यकाल एव समस्तीऽध्येतव्यः। यदि त कथञ्चिदशक्तो नाते सकलं अ्गिनिहोचदशंपौणमासमातं कथच्ि- दधिगच्छति नतस्य तताप्यनधिकारः) तत्रायमाशयः काम. खु तिवशादाचेपेणाध्ययनकरणे यदा भ्यत्कत्तव्यं तदा तदथं तस्य वैदभागस्याध्ययनं कन्तव्यं स्यात्‌ । श्रनारभ्यविधिसच्वात्तु काम- श्लोनामौदासोन्ये सकलवेदस्य ब्रह्मचर्ये अध्ययनं नित्यम्‌ ! अशक्तस्य सकलबेदाध्ययनाभावे तु नित्यकख्यरूपसकलपेदटाष्ययन- लोपात्‌ प्रत्यवायोऽस््येव । केवलं यावदधोतं तावतोऽ््ञाने यत्‌

(१) ?. कचिद्‌ बेदेनेष्र °| (2) 7. यत्‌ कम्ड कत्तव्य (२) 1. कम्द्ैकन्ेव्यत्रतनियम °| (४) 7. सकलस्य बेदद्य |

निद्कफरपदविः॥ ..

की काततः शक्यते तत्राधिकारलोपो नास्तौल्यु्यते । क्रतुविधिभि- डि खलन्नानभेव गण्यते न क्रलन्तरन्नानमिति। यत्त यमवणिष्ठो-

न शूद्रो हषलो नाम वेदो हि हष उच्यत ।

यस्य विप्रस्य तेनालं स वे दषल उच्यते ॥

तस्माद्‌ षनलभोतेन ब्राह्मणेन प्रयतः |

एकरटेश्योऽप्यष्येतव्यो यदि सर्व्व न शक्ते ॥ दति तदपि प्रत्यवायसत्वऽपि हषलत्वेन कश्माधिकारनि्त्तिरेक- देशाध्ययने नास्तोत्येवं परमेव । अतएव अजिताकारेण व्याख्यातं दह सवाध्यायविधिवश्ेन क्रियमाणमध्ययनं यधाविध्यनुषठितं यथा- विभागं कश्मसूपयुज्यते तस्मात्‌ सकलस्याष्ययनम्‌ । कथञ्धिटन- ध्ययनेल्विदसुच्त इति । षष्ठतन््ररल्े च 'फलाखवणाध्ययन- मिल्यक्ता ्रावश्यकजपयन्नप्रायधित्तपारायणदयुपयोगिग्रन्याव- धारणश्फलत्वादावश्यकमिति सकलाध्ययनस्य नित्यतामाद | कैवलं ग्रहं सम्मार्टत्यादिवत्‌ खाध्यायस्याध्ययनसंस्कायलाद्‌ यावतो भागस्य क्रत्वथेन्नानजन कत्वं तावतः संस्कारे क्रियमारेऽपि क्र न्तरन्नानहतुषेदभागस्य संस्काराभावो न दोषाय । संस्छा््यणा- सुद शनसादित्या विवक्षणात्‌ । ग्रहान्तरासम्म्रार्गोऽपि रन्द्रवायव- सश्मागस्य च वैगुण्यादेन्द्रवायवयागाचापूव्यै सिदिवत्‌ । ग्रहान्तरा- सश्मागीत्त्‌ परमापूव्यैसिद्धाभाववत्‌ । सकलाध्ययनाभावे विहिता-

(१) 2. फलाविभिवशादणध्ययनं नित्ममिन्युक्गा।

नित्याचारपङ्तिः।

करणात्‌ प्रत्यवायो भवत्येव सकलाध्ययनस्य विदितत्वात्‌ । अन्यधा पारायणादयसम्भवादिल्यक्नम्‌। “आधाने तदितोयागरुत्याग्निसंस्कारो- ऽपि गाह पत्याहवनोयपरतवेनाम्निशब्दस्य गाहपत्याहवनौयश्ब्दयो- रलोकिकतेन न्नातत्वादन्नातस्य चोदेश्यस्यापि यूपं दिनत्तौः त्यादिवत्‌ खरूपस्य जिज्ञास्यत्वेन विगेषणा काद्य वश्रादुहेश्य- विगरेषणस्यापि विवक्षावशात्‌ सहितयोरेवाग्न्योराधानसंस्काय्येत्व- सिति। नैवैकाग्निसिद्धार्थसाघनसिति विशेषः तेन दभे- पोर्णमासमात्ाथमन्तन्राह्यणाध्ययने द्ेपौणमासाधिकारो भव- व्येव । तथाच हारोतः चत्तियोऽध्ययनयजनदानधम्मादेव त्रतेक- टेगोति वैदे कदेशध्यायिनः क्षचियस्य यजनं दशयति । यानित वेदेकदेणाध्ययनानुबादेन वेदाथेन्नानप्रशंसावाक्यानि अरधोत्य यत्किंचिदपि बेदाधैचिगमे रतः

इत्थारौनि तान्यथवादरूपाणि ।

यद्वा यो नाम ष्वुद्िमान्दयादिना सम्पृणंशाखाध्ययने तदथे- विचारे चोभयतराशक्तः स किमथन्नानमुपेच्य यावचञ्जोवमक्षराखखभ्य- सेत्‌। किंवा किञ्चिदधोत्य तदधं न्नाल्ला विचा क्रलनुष्ठान॑ कुर्व्यात्‌ इति संश्ये तं प्रति एकदटेशाध्ययनपून्बेकं तदथवबोधो विदित इति न्यायसिदसुच्यते। निरधकसकलाध्ययनात्‌ साधकं किच्चिदध्ययनं यन्नानुष्टानहेतुलात्‌ सेय इति । न चैवभेकरेशा- ध्ययनं विहितम्‌ । तथाचन प्रत्यवायः स्यादिति बाच्यम्‌ ।

(१) 7. आधनेतु दितोयाशुत्वाग्निसंस्कारत्वेऽपि। (२) ‰, बृङ्खिमान्दपरादापरदि वा सम्पूणं °।

निग्याचारपड़तिः।

"तथाहि -

वशिनां हि वधो यत्र त्र साच्यद्रतं वदेत्‌ । दति बधानुकूलत्वेन सत्यवदनस्य गुरुतरपापजनकत्वादन्रत- वदनस्य लघुपापहेतुलात्‌ तदेव क्लरा ततः सारखतीष्टिः प्राय्ित्तं कर्तव्येति न्धायसिसुच्यते। एवमिह अथेन्नानपून्बेका- नुष्ठानश्रेयोऽपैक्षया सकलानध्ययनटोषो लघुरित्यवबोध्यते न तु विधोयते ।

एवं सति नित्यकश्ापेक्तितबेदभागाष्ययनमेव नित्यभितर-

भागाध्ययनं काम्यमिति खरसंस्कारसहिताध्ययनसामथ्यं सत्येव काम्यभागाष्ययनं निल्याष्ययने यधाशक्तिक्लताङ्सादहित्येना- वेगुण्यमिति खरादयभावेऽपि न दोष इति मतमपास्तम्‌ । उक्तन्यायेन सकलाध्ययनस्य नित्यत्वेन यथा शक्तयुपवबन्धेन खराद्य- सामर््येऽपि प्रघानभ्रूतात्तररूपषेदस्नो करण स्यावश्यकत्वात्‌ । यत्त लघुव्यासवचनम्‌,--

ऋकपादमप्यधोयोत मार्मणानेन घर्मवित्‌।

नत्वेव चतुरो बेदानन्यायेन कदाचन ॥ दूति तदध्ययनाङ्गप्रशंसायमेव । तथा--

वेद विद्चाबनात्‌ तेन वरं मौनं समाचितम्‌ |

वेदविक्नावनाद्‌ विप्रो नरकं यात्यधोसुखः॥ इति तत्र वैदविश्नावनमनध्यायेऽध्ययनम्‌ | अनध्यायाध्ययनवजंनं ्नातकत्रतमध्ये लिखितम्‌। तदतिक्रमेऽयं दोषः। अन्यथाङ्ग-

(१?) ।. यथाहि) द्‌

१० नित्यावारपङ्तिः।

वैगुण्यस्य प्रधानफलानुगत्येव चरिताधैललात्‌ प्रत्यवायरहेतुला- कल्पनात्‌ । पेन शक्तस्यायं दोषः ¦ श्रशक्तस्य तु प्रधानाच्ययन- माजेऽपि प्रत्यवायाभावः।

यत्त॒ मिश्याधोलो संवत्सरं ब्राह्मणग्टहे भ्त चरेत्‌ इति तद- ध्ययनाङ्गवेगुर समाधानाधं प्राय्ित्तम्‌ । न तच्र भयेन सकला- ध्ययनलत्यागः। एतेन ब्रह्मोज्िताभयेन एकदटेशाष्ययनं प्रव्यक्तम्‌ । एकटेशस्यापि विस्मरणसम्भषे न तदपि नाध्येयं स्यात्‌ ददं चिन्लयते। द्रतराङ्गत्यागवत्‌ बह्मचय्यरूपाङ्त्यारीऽध्ययनं भवति न वेति) तत्र ब्रह्मचयस्य विध्यन्तरसिद्त्वात्‌ निलयेषु यथधा- शक्तयु पबन्धस्य विष्यन्तरसिद्धाविषयत्ात्‌ तत्र न यथाशक्तयुपबन्धः । यथाहि क्मज्नानं आदवनोयादयश विष्यन्तरसिद्लात्‌ यथाशक्ति यवज्नोवमगम्निहोचं जुडयादिति विधौ भ्रष्ययनजन्यकग्धज्ञानं आ्आहव्नोयच्च त्यक्ता नाधिकारः । तत्‌ कस्य इतो; ) यदि जुहया- दिति प्रयोगविधिना अनुष्ठाप्यते तत्र यथाशक्तौति विशेषः। न चाग्नि विद्ययोरनेनानुष्ठानचोदनाऽध्ययन विधिसिदत्रात्‌ । एवमिह ब्रह्म चथस्येति प्रतिभाति । नैवं ब्रह्मचर्यस्य रविष्यन्तरसिद्ठत्वा भावात्‌ । ब्रह्मचय्यं हि नामाखमः। गुरुग्टदवासः । गार्य सखवण्ट्डे वासः। वानप्रसखं वने वासः। भ्रनिकेतलं सन्राासः। तत्र गुरुषहवासरूपत्रह्मचय्यं सामध्यालकलिद्गेन । तत्तु वाक्येशा- ध्ययनप्रयोगविधिनेवानुषाप्यत इत्यस्त्येव तत्रापि यथाशक्तयुपवन्धः ।

(१) ^. इति। (२) 1 सिद्धत्वात्‌ |

क ए १८ श 1.1.28 0 9 ^" भिग्याचारपडति।। 4: कनै भ" 24 = ५, १.८. , ~ . 2 -, तथाच मनुः,-

“गुरौ वसन्‌ सचिनुयाद्‌ ब्रह्माधिगमिकं तपः ॥" “तपो विशेषर्वेदः छत्न्नोऽधिगन्तव्यः ॥* इति तपःश्ब्टवाचयत्रह्मचग्यरूप-गुरुग्टह वासादिनियमस्याध्ययन- प्रयुक्तं दशेयति । तघाच वदहसखतिः,-- एवं दण्डादिवौर्यक्तैः संस्कत तनयं पिता । वेदमध्यापयेद्‌ यताचछास्ं मन्वादिकं तथा ॥ एवञ्च सति ब्रह्मचर्ये वेदसुपक्रम्य यदि शरोरक्तेणासहत्वेन प्रधान- रूपाध्ययनविरोधः शङ्ात तदा 'समावत्तनानन्तरमपि सकल- शाखाध्ययनं काय्यं तथाधौतिन च यथाश्त्तिक्षताङ्सहिताध्ययन- जन्यक्रतुन्नानं क्रल्वधिकारसिदये समथमेव ¦ एतस्मिन्नेव विषे मनुः-- आहव स नखागेभ्यः परमं तप्यते तपः यः खगव्यपि दिजोऽधोते खाध्यायं शक्तितोऽन्वहम्‌ + श्रा देव स नखाग्रेभ्यः सरम्बयपोति ब्रह्मचयधघरचत्यागेनापौति लच्छोधरः। खम्बो रखुदस्योऽपोति मेघातिधिः। न चेतत्‌ बरह्मयन्नपरं प्रथमाध्ययनोपक्रमेऽभिघानात्‌। श्यदा यौऽनघोल्य दिजो वेदमित्यादिषु प्रथमाध्ययनपरामशात्‌ । ब्रतल्नातकस्य व्रतं समाप्य बेदच्चासमाप्य क्षतसमावत्तनस्य वचनवलाच्कदेशाध्ययन

(१) ?. समावत्तेनोत्तरमपि। (8) }. कचन बलाद्‌ ेरेकटेथा ० । (९) 2.1, उप्येपि योऽनधीत्य ०।

१२ नित्याचारपडतिः।

एव त्रह्मचध्धमङ्गम्‌। एकटेश्णान्तरं न ब्रह्मचय्यमन्नमपेक्त इति विधिवलात्‌ कल्पाते। विद्यान्नातकस्येव सकलाध्ययनेन त्रह्मचय्धमङ्गमिति विशेषः । केचित्त मन्तमात्राध्ययनेऽपि ब्राह्मणाध्ययनं विना कल्पः सूतरादिभ्यः क्मज्ञानेन क्रतलधिकारसि्विः। यथा शाखान्तरा- ध्ययनं कश्चन्नाने वैकल्पिकं एवं कल्यसूत्राध्ययनमपि वेकल्पिकमेव । तुश्यार्थनां विकल्पस्तु कम्म कले भविष्यति ।

दति न्यायसाम्यात्‌ । तथाच पारस्करः, बैदमधोत्य स्नायाद्‌ । विधिविंधेयस्तकंश्च वेदः। षडद्गमेके। इत्युक्वा । कामन्तु याज्ञिकस्य । इत्याद । कल्पसूत्रेण 'यन्नन्नानवतः काम स्नानं न वेदसमाप्रननियम इत्यथ; । तथा भटाचाय्य॑रपयु्तं--

वेदाहृतेऽपि कुव्मन्ति कल्यैः कश्राणि याज्ञिकाः ।

नतु कल्पाहते केचिकन्तेत्राह्मणएमातकात्‌ ॥ इति) स्स्यादेवं यदि कल्याध्ययनं वकल्पिकं स्यात्‌ । कल्पानां विदा्गत्॒बैटाङ्गनिर्णयकरूपोपसंहाराथेत्वेन भित्राथेत्वात्‌ । तत्‌-

उक्त श्ाखान्तरन्यायसुल्याध्येटकंतावशात्‌ |

सव्वैशाखाविधितवं दि खितमध्येटमेदतः ॥ पिकनेमाधिकरणे । सषड्द्गवेदाध्ययनजन्यज्नानारैव क्रियाफलम्‌, वेदादन्नातोऽप्यथः कल्पा दिभ्यो न्नातः क्रियाङ्गं यदा तदा श्रङ्गरूप-

(१) 7. यन्नन्नानवत दत्येव कामस्नानं। (५) ५.7. तश्नारेवं यदि ‹।

नित्याचारप्डतिः। १४

कल्पसतान्नाने वेदादन्नातोऽपि कर्माङ्मिति साहसम्‌ । तेन पारस्करव चनं शङ्गान्तराध्ययनं विनापि वेदात्‌ यन्नन्नानवत दलत्येव योजयितुं न्याय्यम्‌ । यत्त॒ भदा चार्यः कल्य सूत्राधिकरणपूलैपत्त वेदाहतेऽपोल्युकं तच्छाखान्तरोयाङ्गगभिप्रायं वैदाटहते काखगशाखा- ध्यायिनो माध्यन्दिनिगाखारूपतेदाभावेऽपि तदुक्त द्गः कल्पादबगम्य याज्ञिकाः कम्म कुन्भन्ति। नतु कल्पाहते कारखमन्तत्राह्यमण- मात्रात्‌ शखान्तरोयाङ्नन्नानादिल्येः । केवलं यो वैदाध्ययनम- क्त्वा सौ कथ्थाय प्रथमं कल्यसूेभ्यो यज्नं ज्ञातवान्‌ स पञ्चाद्‌ गुरु मुखाद्‌ बैदं खुत्ला तती यन्न पुनजानाति तस्य नाधिकारापायः। श्रतएव सम्प्रत्यपि शिष्टाः प्रयोगसूताद्‌ यन्नाज्ञानवन्सोऽपि बैदं पनर्गरुमुखच्छुत्वा यज्ञाधिकारं मन्यन्ते । एवच्च नित्यवत्‌ काम्ये- ऽप्यधिकारः । विध्यन्तरसिदयन्नन्नाना विशेषात्‌ तस्य च विभेनित्य- लेनाङ्क्बैगुण्येऽपि प्रधानमातात्‌ फलो पादानात्‌ । फलद क्रतुज्नानं तन्नित्येरिव काम्येरपि ग्णद्यते। एवच्ाध्ययनाङ्गनामध्ययनप्रति- बन्धनिहत्तिपराऽङ्गल्ाद्‌ वाक्यान्तरेण खादिरादिवदु गुणफल- सम्बन्धात्‌ पुरुषाधेत्वेन चरिताथंतवात्‌ ब्रह्मच विनाधौतेन काम्य- कररणखधिकारसिदिः। "नद्यनङ्गलाद्‌ जायेत वैगु्यं अ्रध्ययना- कमणि चन काम्यक्रलङ्गानि। किन्नु तज॒न्नानं तच्च वधाशक्तयङ्ग- सहितानुषितमित्यष्ययनविधिना जातभेव क्रतुक्नानं क्रतुविधि- प्रयुक्ते द्यध्ययनाङ्गानां स्यादेवं नतु तदस्तोत्यावेदितम्‌। भतणएव

(१) ॥. 7. नद्ुङ्गहानौ कम्पवेगुर्यप्‌ । अध्ययना० ।

१४ नित्याचारपड्तिः।

हारोतः शूद्रथवणकुतवीकतवेदाप्रामाण्याशङ्नधनदानादखयेपाठन- खाध्यायघश्चल्ागानमभ्यासवेदोक्तरहस्यदेवतादि-ख्यापनाखानप्रश्नाः ग्रन्योपसर्गीः । अव्रताध्ययनानियमाध्ययनगुरुश्सूषात्यागक्रिया () ध्ययनगुरुदेषणएमित्यध्ययनोपसर्गाः ¦! अनुपनो ताध्यापनपातक्य- ध्यापरनख्यातार्थाध्यापनमित्यध्थापनोपसगौः । सव्वषामनध्याय- पाठः अशचिखानपाठः भ्रतिविलम्बितपाठः भ्रत्युच्चपाठटः अक्षर वर्णपदपादहोनपाढः परावरोचारितग्रहणत्रसखयविच्छदगुन्य- पाठातितल्ररितपाट इति जप्यस्य एते ब्रह्मोपसग इत्यक्त एतेरुप- खष्टं त्र ह्म्षच(चवा)तषम मवोय्येमतेजस्कमसिबमसखदाथमलावक- मदटेवमसखरगमलफलं (अपरुवं) भवतौति । अवोव्धं रच्तोघ्नादिवो शून्यं अतेजस्क ब्रह्म वचघादिरूपफलहोनं असर्दाधं सुत्यारि कार्यये अशक्तं अलावकं ्रखसूयथनादिरूपेण रोगाद्यनिवारकं अदेवं टेवताप्रौती न क्षमं श्रगं श्रल्मफलं यं यं क्रतुमधौते तस्य फलं प्राप्रोतोत्येतेन शून्यं अघ्रुवमनित्यम्‌ । यथोत छन्दां स्यनं त्युकाले त्यजति । तथा,- उपसगविनिमुं्तं योऽधीते यं क्रतं दिजः । तेन तेनेष्टं भवति प्रजापतिवरो यथा ॥

इति। सोपसगीध्ययने फलान्तराणामभावं दशेयति नतु 'ज्ञान- वेगुखयेन क्रतुफन्ताभावः। श्रखगमित्यस्याध्ययनफलखर्गभाव-

(१) 1. क्रतुक्लानवेगुण्येन |

निव्याचारपदर्तिः। १५

परत्वादिति । एवच्च शखान्तरोयकख्षानुष्टानं तदध्ययनं विनापि सपरतिकल्यसूजेभ्यो जात्वा कत्ंव्यम्‌ । यत्तु,--

कुलान्यकुलतां यान्ति यानि डहौनानि मन्ततः। इति मन्तमाचाध्ययनेऽपि कुलदहानिनास्तोति मेधातिथिव्याख्यानं न तैन ब्राद्मणाध्ययनं विना यज्ञाधिकारप्रतिपादनं किन्तु `कुल- नाशदोषाभावपरमिति सन्वेमनवयम्‌ ।

'अधातोऽध्ययनाङ्मनि ।

मनुः,- शअध्येश्यमारस्वाचान्तो यथाशास्सुदष्मुखः । ब्रह्माच्नलिक्लतोऽध्याप्यो लघवासा जितेन्द्रियः ॥ आचमनं सक्तदेव । ब्रह्मारम्मेऽवसाने च पादौ ग्राद्यौ गुरोः सटा । संदत्य हस्तावध्येयं स हि ब्रह्माज्ञलिः स्मृतः ॥ व्यत्यस्तपाणिना कायमुपसङ्गहणं गुरोः । सव्येन सव्य; खष्टव्यो दक्िणेन तु दक्िणः ॥

(१) ए. कुलनाश्नदोषा ०। (२) 7. तत्राध्ययनानि। (९) ए. सद्‌ा ।

१६ निल्याचारपड्तिः|

अध्येष्यमाणन्तु गुरुनित्यकालमतन्दरितः । अ्रधोष्वभो इति ब्रूयाद्‌ विरामोऽस्त्िति चारमेत्‌ ॥ बरह्मणः प्रणवं कुादादावन्ते च सववेदा | तधा,-- पराक्‌कूलान्‌ पर्थपासोनः पवितेचैव पावितः। प्राणायामैखिभिः पूतस्तत ॐकारमहेति ॥ गौतमः,- प्राणोपस्यशनं दर्भैः । प्राणायामास्रयः पश्चदशमातराः। तेन पवितः पावनं मनुक्तम्‌। कुगशेरिद्दरियस्पमशनं गौतमसंवादात्‌ । षन्द्रियाणि दश । माचा इखात्तरकालः। मनुः,- अकारच्चाप्यकारच्च मकारच्च प्रजापतिः । 'वेदतरयात्निरममत्‌ भभव; स्रितोति च ॥ विभ्य एव तु वेदेभ्यः पादं पादमदूदुहत्‌ | तदिव्यचोऽस्याः सावित्राः परेष्ठो प्रजापतिः ॥ तेनादौ ऊकारव्याहृतित्रयगायत्रौजपः काय्य; । गोतमः,- ॐ"कारपृ्वा व्याहृतयः पञ्च सत्यान्ताः । तथा सावितोचोदित- ब्रह्मण आदाने भूर्भवः खः पुरुषः सत्यमिति गीतमनौलया

(१) द्ितमनो, वेदल्रया्निरइ््ृद्‌ भ्ूरि्याह्ि। मनुः, र्याध्यायः सो कः 9६ ।

जि्वाचारप्रदोपः। १७

व्याद्रातपञ्चकम्‌ । तथा अ्रनुज्नात उपवियेत्‌ प्राङ्मुखो दलिणतः शिष्य उदङ्मुखो वा । यमः,-

कताक्नलिर्गसं त्रूयादध्येष्ये 'भगवन्‌ ऋचम्‌ । १ तथघा,- |

ॐकारं प्रथम कल्ला ततो ब्रह्म प्रवत्तयेत्‌ ।

ॐकारष्च ततः क्त्वा भूमिं सएष विरामयेत्‌ ॥ पेठोनसिः,- खाध्यायमहरहः प्रयुन्नोत कणीवपिधाय पञ्चात्तराणयनुजाप्य मस्तकेन पादावालभ्याभिवादयेत्‌। अनारभ्य शगुरुपत्रोम्‌ । पच्चाचराणि ॐ भूर्भवः खः ( पुरुषः सत्यम्‌ ) । भरापस्तम्बः.- ऊकारः स्वगद्वारं तस्माद्‌ श्ब्रह्माध्येष्यमाणस्तदादि प्रतिपद्यते ¦ विकथाच्चान्ा क्त्वा एवं लौकिक्या वाचा व्यावत्तते ब्रह्म ॥ वेदव्यतिरिक्लकथा चेन्मरध्ये क्रियते पुनः प्रणवसुश्वरेत्‌। एवं लोकवाचो बैदो विविक्तो भवति। पारस्करः,-

(१) 9. भगवन्न्म्‌ ।

(२) 8. 01४8 116 [001४101 ८1861 ६९६९१.

(३) 8 गुरुपन्नो ।

(8) खटिताप्रस्तम्बोयधम्दष्ने ( एपा1628 ७1४01, ए०पषएष्छ ) ° बद्ाष्येष्य- पाण एतदादि प्रतिपद्येत | १।४।१९।६।

रे

श्ट नित्याचारप्रदोपः।

श्रधातोऽधौव्य निराक्षरणं जपेत्‌ । प्रतौ कमेव विचस्षणमित्थादि।(?) देवोपुराणे,- जातिसंस्कारशोनस्य द्रग्यसङ्करकारिखः । शूटद्राब्रभोजिनो राजन्‌ न वेदाद्‌ विद्यते फलम्‌ ॥ चक्रह्ठत्तिचरा विप्रा उच्छकापोतहत्तयः । कुश्च कौ शलिकाष्टारा वदिकं प्राप्नुयुः फलम्‌ ॥ चक्रतत्तिः कुम्भक शलवत्तिश्च ठतोयभागे वच्यते एतच्च प्रयोगकालविषयं न प्रथमब्रहणकाले । वधा,- नदोसङ्गम गोष्ठेषु विचिकरेषु तटेषु च । विचिवभूमिदेेषु दभदूव्वाहतेषु च ॥ डेषु सूपलिप्तषु विष्णुसूग्यग्डहेषु च । पठितव्यः सदा वेदः खरवर्णोपलस्ितः ॥ न तघग्भक्रमां खो सानुखारां सुलक्तिताम्‌ । ऋ चसुच्चारयेत्‌ प्राज्ञो न दूतं न विसंम्बितम्‌ ॥ तथा,- श्रपशब्टो महादोषः अयते ऋषिभाषितः। इन्द्रस्तं इन्ति वच्ण योऽपश्यष्दं समुच्चरेत्‌ ॥

* पारचर - ( [91५8 1081081. ह €41४0, 28618९8 } न हते ।

* * खथः पठान सम्यरः न स्फटः | कतोयमागे स्फृटोभवितमङति । इ्रन्तु सम्भाव्यते यदव “ङकुद्धलधान्धको वा श्यात्‌ कुम्भीधान्यक एव वा।'' बति मलुवचनेन ( ख०४ | च्लो०७। ) सङाङ्ि कबिट्धेगतः पाटगतख सम्बन्धः|

जिल्वाचारप्रटोपः | १९.

विष्णुः,- क्यश्च विद्यां समासाद्य तामाजोवेब्र सा परलोके फलप्रदा भवति । यञ्च विद्यया परेषां यशोषन्ति । वथिष्ठः,-

इतिह्ासपुराणाभ्यां वेदं समुपवुं्टयेत्‌ ।

विमेत्यष्यशुताद्‌ वेदी मामयं प्रहरिष्यति । समुपबृंहयेत्‌ वदैयेत्‌ । गह लिखितौ,-

न प्राघोल्योपरमेत प्रारभ्याध्ययनं तथा ।

अथ खाध्यायविधिर्ब्रह्मणानाम्‌ ।

षरमासानधो्योल्सुजेयुः । यावण्यां पौणेमास्यां प्रौषटपदयां वा उपाक्षत्य छन्दसामध्ययनम्‌ । उपाक्षत्य उपाकर््राख्यं कर्म कल्ला । अव चोपनयनस्याध्ययनाङ्तलादुपनयनदिन एव बवेदारमः। तथाच मनुः,- क्रतोपनयनस्यास्य व्रतादेशनमिष्यते । बरह्मणो ग्रहणच्चेव क्रमेण विधिपून्भकम्‌ ॥

> सद्ितविष्णुखृतौ ( गना$8 व्पाप्ण, 4.5. 1 ) यञ्च विद्यामासादययासि- ्ञोके तया जवेन्न खा तद परलोके फलप्रटा भवेत्‌ यञ्च विद्यया बशः प्रेषां

न्ति ?. 87. (१) ए. न प्राघोत्योपरमेत्तथा प्रारभ्या °।

(२) 1. +५१७ एवद्च सति उपाकम्प्ैतवम्‌ ।

३, जित्धाचारदोपः।

ति "चाव्ययेनोपनयनाव्यवहितकाले ब्रह्मणो वेदस्य ग्रं दशंयति । यान्तवल्काऽपि,- उपनोय गुसः शिष्यं महाव्याद् तिपून्ेकम्‌ । वेदमध्यापयेदेनं शोचाचारांख शिक्षयेत्‌ ॥ दूत्युपनयनानन्तरं दशयत्यध्ययनं श्रानन्तर्य्याथ॑क्ञाप्रत्ययात्‌ । एवश्च सति श्ेक्तरोत्या उपनयनदिने वेदमारभ्य षगमासान्ते उव्सगेः । मन्वादिष्मृत्यन्तरादापौषे क्त्वा ख्रावणो-पय्यन्तं शुक्तपते वेदाध्ययनं क्षष्णपक्ते ्चाङ्गाध्ययनं काय्येम्‌ । खावण्यामुपाक तदृ शक्ते कष्णे च वेदाध्ययनं पौषो यावत्‌ । एवच्च प्रथमाध्ययन- सुपाकरविधिनेव। प्रथमाध्ययने च खावणोप्राप्तावपि नोपा- क्म) उत्सगानन्तरं पुनरारणश्च एव उपाकडविधिः। हारोतो- ऽप्येवं क्रममाह । शग्रचैपश्चममासानधोत्योखृजति । पञ्चादैषष्ठान्‌ वा। त्यहमनध्यायः। पच्ाहमेके। उपाक्कत्य प्रतिपदि श्रधोयौत। प्रतिपदि बैदं प्रारभ्य । यान्नवल्कयः- अध्यायानासुपाकश्म खावण्यां यणेन वा। "हस्तेनोषधोभावे वा पञ्चम्यां खावणस्य च ॥

(१) 2. चशब्देनो (२) «^. पश्चाभ्ययनं (8) 2. प्रथमां (?) च चरावर्णीं प्राप्रावपि मोपाकमपमं। उद्मगस्याङतत्वात्‌ । ल्घु गानन्तर ° |

(8) }3 चऋङ्खपञ्चमासान °। (५) ^ स्तेमोषधिभावोकवा °।

मिग्याचारप्रदोपः। ९१

पौषमासस्य रोदिण्यामषटकायामथापि वा । जलान्ते च्छन्दसां कुय्थरैद्‌ व्सगे विधिवद्‌ दिजः ॥

अध्यायानां खाध्यायश्ब्दवाच्यानां वेदवाक्यानां उपाकर््माख्यं कर्मसंस्कारः। विष्णुः,--"उल्सर्गोपाकम्मणोमेध्ये वेदाङ्गाध्ययनम्‌ )

मनुः,

"पुष्ये तु च्छन्दसां कुर्य्याद्‌ सगं विधिवद्‌ दिजः | माघशुक्लस्य वा प्रापे पूर््नाह प्रथमेऽहनि ॥ यथाशास्वन्तु छत्वे व सुत्छगं विधिवद्‌ दिजः । विरमेत्‌ प्िणीं रात्रिं यदाप्येकम हमि शम्‌ ॥ अरत जन्तु छन्द) सि शुक्तेषु नियतः पठेत्‌ । वेदाङ्गानि तु सव्वाणि कछष्णपक्ते समभ्यमेत्‌ ॥

गौतमः

(१) छद्वितविष्णख्युतौ उत्यजंनोपा ° . 85. (२) सुट्ितमनौ,- ए18४का{00§ तल्वात्रणा, 30४ )

पुष्ये त॒ च्छन्दसां कुय्यीद्‌ वहि रूत्घजेनं दिजः ।

यथाशास्रन्तु अत्वेवस्त्यगे' ढन्दसां वहिः |

विरमेत्‌ प्रक्षि राजिं तदेवेकमड निशम्‌ ॥

वेदक्गानि च सव्वांखि छष्णपकतेष संपठेत्‌ ॥ अ०४। ज्ञो° €६-<ट।

४१ निगत्याचारप्रदोपः।

'यवणादि वाषिंकं प्रौष्ठपदं वोपाक्षव्याधौयोत च्छन्दांसि । \श्रदेपश्चमास्ासान्‌ यावद्‌ दच्िणायनं वा। तब्रद्मचायुत्ख्ष्ट- "दोमान्‌ मासं मुक्लौत। हिमासो वा नियमः। खवणानत्ततच्रेण संयुक्ता वणा अनित्यलात्‌ तददिताभावः।

्रयमधेः

वाधिकं वर्षाकाले भवमध्ययनं खवणादि ओरावणपीणमास्यव- धिकं तच्चोपाक्षत्य खावश्यासुपाकश्म क्त्वा कर्तव्यम्‌ । वाषिका- ध्ययनं प्रति उपाकश्चाख्यकगमणोऽङ्गत्ात्‌ । कालान्तरमाह प्रोष्ठ पद्यां वा वाषिकाध्ययनं उपाकन्यपूव्यैकं प्रारभ्य कायम्‌ । एवच्च वेदस्य प्रथमाध्ययनारम्भ नोपाकरम््राख्यकग््मणोऽङ्गत्म्‌ ।

यत्त॒ उपाकन्माख्यं कम नाध्ययनाङ्गम्‌। श्रष्ययनसखरूपै तत्फले चानुपयो गात्‌ । फलस्याथन्नानस्य दषटरूपस्य उपाकम्मी- दृष्टं विनापि सम्भवात्‌ । तेन धनाच्नना्रितयाजनादिनियमवत्‌ पुरुषाथरूपं पापत्षयफलकमिति तत्र॒ तुल्यश्च साम्प्रदायिक भित्यताध्ययनाङ्गनां प्रतिबन्धकपापक्तयदारा चाध्ययनखरूपो- पकारकत्वेन तदङ्गल्कधनात्‌ । उपाक्षत्य वाषिकमधौयोतेति

(१) द्ितगौतमखमृतौ,-। रवद तवा्ला, ९पपप ) खरवणादि वार्भिकं प्रौषटपर्टीं वोपाल्धाभोयोतच्छन्द्‌ांखद्ध पञ्चमासान्‌ पञ्च दक्तिणायन वा बद्वा गुल्यदटलोमा न मांसं भञ्मोत देभाखो वा नियमः। १६ खध्यायः।

(९) ए. ख्धेपञ्चमान्‌ वा मासान ०।

(2) >. होमा न मांसं शचष्मोत | हिमासे ब्रा नियमः।

मीस सैप- « $ +^ ४4८4-६ ४ ॥ १ “४

वाक्येनैव वाषिकाध्ययने प्रत्यङ्तेन बोधनात्‌ । प्रधमारश्ान- क्गत्वऽपि तदुत्तराध्ययनेष्वविच्नात्वेनाङ्गत्वादिति । न फलकस्प- नया पुरुषाधत्वमिति। दक्षिणायनशब्देनात्र भाद्रपदादिषण््‌- मासाः। ब्रह्मचारोत्यादिक'मप्यध्ययननियमः। अयमविन्नाध

एव । प्रकरणाचाङ्म्‌ |

अयानाध्यायाः तत्र ममुः,- दमान्‌ नित्यमनध्यायानधो यानो विवच्जयेत्‌ ।* श्रध्यापनच् कुव्वा णः शिष्याणां वि धिपूव्येकम्‌ ॥ कण खवेऽनिले राचौ दिवा पांसुसमूहने । एतौ वषाष्वनध्यायावध्यायन्नाः प्रचक्तते ॥ बर्षाखेतावनध्यायौ । रातौ कणग्रहणयोग्यशब्दकरवायुवहनम्‌ । दिवा च पांसूतृक्तेपणसमथेवायुवहनमिति । तथा- वि्य॒त्‌स्तनितवर्षेषु महोकानाश्च संश्रवे । अकालिकमनध्यायमेतेषु मनुरत्रवोत्‌ ॥ विद्यदादिषु युगपन्जातेषु । 'एकवारानेकमहोरकापाते निमित्त कालादारभ्य युन: परदिने तत्कालपयन्तमनध्यायः । (१) ¢. मप्युपाध्यायनियमः। 5 छप्राध्यायनियमः।

(२) ^. 7. विक्षनयेव्‌ । 2) ?. एकटानेक °

२४ नित्याचारप्रटोपः।

तथा-- एतांसत्वभ्युदितान्‌ विद्याद्‌ यदा प्रादुष्कताग्निषु । तदा विद्यादनध्यायमन्रृती चाभ्रदभेने॥ प्रादुष्कुतामिनिषु होमाथमग्निप्रकाश्रक्मकालेषु। अकृती वर्षा दिभ्योऽन्यत्र भ्रभ्वाणां दर्भने। समाचाराद्‌ बहनामित्यधः। सन्ध्यासु विदयुदादिसमस्तान्वये तदा सस्यायाभमेवानध्याय इत्यथः । सन्ध्यासु विदादादिप्रत्येकदशने तदेवानध्याय इति ल्छौधरः । एवमनतौ वद्ुमेघदशने तदैव । तथा,- निघते भूमिचलने ज्योतिषाच्ोपसजने । एतानाकालिकान्‌ विद्यादनध्यायान्‌ ऋतावपि ॥ प्ादुष्कुतेष्वग्निषु तु विद्युत्‌स्तनितनिःसने । सज्योतिः स्यादनध्यायः शेषे रा्ौ यथा दिवा॥ ऋतावपि वासु । तथा प्रादुष्कुतागिषु । विद्युतस्तनितनिः- स्वने वर्षम सज्योतिरनध्यायः । सनज्योति; पूव्वसन्ध्यायां दिन- माचम्‌। सायं सन्ध्यायां रातिमात्ख्। विद्य॒त्‌स्तनितादन्यत् निमित्ते रात्रौ दिवाचेत्यथेः । तथा- नित्यानध्याय एव स्याद्‌ ग्रामेषु नगरेषु च। घ्मनेपुखयकामानां पूतिगन्धे च सम्ब: ॥'

(१) सुदरितमनो,- सव्बदा । आअ०४। क्ञो० १०७।

नित्याचारप्ररोपः। ९५

अतिप्यघग्मकामस्यायमनष्यायः काम्यः। दतरेषां म्रामनगर दुगेदेणाध्ययनं न वेगुणख करम्‌ ।

गोतमः, -

नित्यमेके नगरे । एतच गोमयापय्युक्तितविषयम्‌ ।

वशिष्ठः,-

नगरे तु कामं गोमयेन पय्युच्तिते परिलिखिते वा । नगर- ग्रहणं ग्रामस्याप्यपलक्षणम्‌ । मनुः,-- अन्तगतगवे ग्राभे षलस्य च सत्निधौ । अनध्यायो रुदयमाने समवाये जनस्य च ॥ उदके मध्यरात्रे च विरम्‌्स्य विसजने | उच्छिष्टः खरारभुक्‌ चेव मनसाऽपि न चिन्तयेत्‌ ॥ हबलस्याघास्िकस्य । रुदयमानें रोदनसमये। मध्यरात्रे ति- चतु महक त्ती व्मके | निशायां चतुमंहत्तमिति गोतमः । मनुः,- प्रतिग्द्य दिजो 'नित्यभेको दिष्टस्य केतनम्‌ । च्रं न कोत्तयेदु ब्रह्य रान्नो रारो सूतके ॥ एकोटिष्टस्य प्रतेकोदिषटटस्य । रान्न: सूतके पुत्रजननादौ। राद्ोः सूतके चन्द्रसूर्य्योपरागे |

जनो ~~ ० ~+ ड, ~~~

(१) छद्ितमनौः- विद्वानेकोरद्श्ख ०। अ ४। ल्लो° ११०। ४

२९ नित्याचारप्रदीपः।

तथा,- यावदटेकानुदिष्टस्य 'सेडगन्धथ तिष्ठति । विप्रस्य विदुषो दे ताबदुब्रह्म न कौत्तयेत्‌ ॥ एतच तिरातरादृष्खंमपि। तथा,-- शयानः प्रौटृपदख क्तत्वाचवावसकरधिकाम्‌। नाधोयोतामिषं जग्धा सूतकान्रादयमेव च ॥ प्रीठृपादः श्रासनाद्यासेपितपादः । भरवसक्धिकां जानौ पय्यष्ु- बन्धरूपाम्‌ । नोदारे बाणशब्दे च सन्ध्ययोरेव चोभयोः | भ्रमावास्याचतुदश्योः पौणमास्यषटकामु च । श्रमावस्या गुरं हन्ति शिष्यं हन्ति चतुभो । ब्रह्माष्टकापौ णंमास्यौ तस्मात्‌ ताः परिवच्जयेत्‌ । बाणशब्दः शततन्तिवोशावाचौो। अ्र्टकाग्रहणमितराषटमोष्वल्य- दोषाथम्‌। शक्त चतुदेश्यां सव्धाष्टमोषु च भर्टकावल्यं नक्ता मनध्याय इति स्मृत्यन्तरम्‌ । गौोतमः,- अमावास्यायां दहं वा। कात्तिक फालुन्याषादौ पौणमासोति तिखरोऽश्टका तिराचमन्मेके। श्रमावास्यायां दहं श्रमावास्यानन्तरं प्रतिपच्च । काल्तिक्धादोनां पुनः कौत्तेनं

0 णि

(१) छरद्रितमनो, गजो केप । अ. 8। ज्लो° १\१।

नित्याच।रप्रदोपः। २9

दोषातिशयाथेम्‌ । तिस्नोऽष्टका आ्रग्रहायखहंम्‌ । तिरातमन्य- मेके श्रन्यायां जिरात्रमनध्यायद्वयेके। तिरातच्च सप्मोनवम्या- वन्तभौव्येति मेधातिथिः एवच्चान्त्याषटकायां चिरातरमेकराजरं वानध्याय इति विकल्पः । अन्ययोस्िरा्नियमः। यत्तु, प्रजापतिं हि तिष्ठन्ति सव्या विद्याश्च पव्वैसु, तस्मादग््रधकामा्थं नेता: प्धसु कोत्तयेत्‌ ॥ दति काम्यं पत्मैवजनं यमस्म्रतावुक्तं तद्वेदातिरिकघ्नणास्वादि- विषयम्‌ । मनुः,- पांसुवषं दिशां दाहे गोमायुरदित तघा। श्वखरोषे च रुदति पंक्ली च न पठेद्‌ दिजः ॥ पक्तौ शव खरोट्रप॑क्तौ शितायाम्‌ । वसित्वा मेधुनं वासः खादिकं प्रति्यद्य च ॥ प्राणि वा यदि वाऽप्राणि यक्किखित्‌ खादिकं भवेत्‌। तदालभ्याप्यनध्यायः पा्यास्योहि दिजः स्मृतः ॥ चोरंरुप्ठते ग्रामे सम्भ्रमे चाग्निकारिते । आकालिकमनध्यायं विद्यात्‌ सव्वाद्ुतेषु च ॥ उपाकश्णि चोत्सर्गे तिरा चेपणं स्मृतम्‌ । भटटकासु त्होरा्ररत्न्तासु च राचिषु॥ ऋत्वन्तासु वसंश्तादि ऋ्लन्तासु ।

(१) शद्रितमनो.- गोमायुविरूते ° -शखरोदु च रूषति ०। खण चो० ११५।

श नित्याचारप्रदोपः)।

तथा,- नाघोयोताश्मारूढ़ो न ठन्न न च हस्तिनम्‌ । नानवेनं खरं नोट नैरिणस्थो न यानगः ॥ यानं प्रकरादि । न विवादे न कलहेन सेनायां न सङ्करे । न भुक्तमात्रे नाजोणं न वमित्वा न शुक्तके ॥ भुक्तमात्रे यावदाद़पाणिरिति स्मृत्यन्तरम्‌ । शुक्तके अस्तोद्रारे। अतिधिद्ाननुज्ञाप्य मारते चाभिवातिवे। अभिवाति अ्रभिमुखेन वाति। रुधिरे च स्रुते गात्रात्‌ शस्तरण च परिच्ते। रुधिरस्रावः शस्तं विनापि। सामध्वनाहग्‌यलुषो नाधोयौोत कदाचन । ३ दस्याघोत्य वाप्यन्तमार्णकमधोत्य च ॥ अद्धिराः,-- सामध्वनो सत्यपि यन्नऽधौयोत अन्तभूततवात्‌ ! तथा.-- पशमण्डुकमाजोरण्वसपनकुलादिभिः | अन्तरागमने विदयादनध्यायमडहनिशम्‌ ॥ यमः,- आत्तस्वरे वाद्यमान गोते वा रुदितेऽध्वनि |

न धाराशनिसम्पाते नाकासस्तनिते तधा ॥

(१) इखुद्रितमनौ,--मास्ते वातिवाग्य्यम्‌ | अ” ४ लो १२२।

निल्याचारपदोप्रः। २९

न श्वसूकरसद्मते न च चरण्डालसप्रवे । अशनिवजः। अकालः वषभ्योऽन्यः कालः ।

यमः,--

स्नेमातकस्य च्छायायां शाल्प्रलेमेषुकस्य च । कदाचिदपि नाध्येयं कोविदारकपिदलखययोः ॥ तथधा,-- न संग्रामे न सेनायां विवाहे कले तथा । शक्रध्वजनिपाते च उल्कापाते तथेव च ॥ नाधोयोतेल्ययेः । तथा, ्रनध्यायस्िरातन्तु भूमिकम्पे तथेव च। त्रिराचन्त॒ वाक्यभेदाद्‌ भ्रूमिकम्ममा्रविषयम्‌। यान्नवल्के् भ्रूमिकम्प्रग्रहणं चद्रभ्कम्परविषयम्‌ | यान्नकल्काः,-- अनध्यायस्तगहं प्रतेः शिष्य लिगृन्नातिवन्पुभिः। उपाकश्रणि चोत्सर्गे खग्राखाश्रोत्रिये खते॥ तथा,. अमेध्ये शवश्‌द्रात्त मशानपतितान्तिके । नाध्ययनमित्यर्घः । गोतमः,-

0 ४ । [ ^) क क, श वषति चेक वलोकसन्ताने । आचाय्यपरिषेरे । ज्योतिषीश्च ।

३ ° नित्याचारप्रटोप्रः।

वलोकं खहच्छदिः प्रान्तः! तत्र सन्ततवर्षधारा यदि "पतति। भाचाययोगरुश्क्रयोः परिषैगे मण्डले ज्योतिषो सूथा- चन्द्रमसोः परिघो नाध्येयमिलेके । गीतमः,-

भराकालिका भूमिकम्पराइदगेगोरकाः। श्रदरतावित्यधं; । स्तनयित्ुवषविदुकु प्रादुष्कुताग्नषु श्रः ऋतौ । वियति सायं नक्तं चापररातात्‌ | सायंकाले विद्यति सत्यामिलथैः । विभागा- दिषु सव्वैम्‌ । रातेरङथ विभागमारभ्य सायं प्रातः सम्यापयन्त- मनुवत्तमानायां विदुति सध नकं सव्पैमहरनध्यायः । उल्का विद्युकमेल्येके । स्तनयितुरपराहे । अनध्याये विदयुसखमः । प्रदोषै- ऽप्येके । तथा,- स्वं नक्ञमद्ैरात्रात्‌ । भ्रषटयेत्‌ सज्योतिः । र्ष- रात्रपय्यन्तं भवन्‌ मेषः सव्व' नक्तमनध्यायं करोति श्रहेत्‌ प्रागपराह्वादुवत्तेते मेघः तदा सन्धी दिनमनध्यायः । हारीतः,-- सायं सन्यायां स्तनिते रात्रावनध्यायः । प्रातः-सन्यायान्लदहोरात् मिति । तथा, पिषयस्धे च राजनि प्रेते | श्रध्ययनदेणाधिपतीौ । तथा, विप्रोष्य । शिष्योपाध्याययौः प्रवासे भाकालिकोऽन- ध्यायः। तथा, स्रादमनु्यन्न भोजनेन श्रहोरात्रम्‌) मनु्ययन्न; भ्रतिधिप्ूजा । भ्रभितो वाधिकसव्यैवियुत्स्तनयिबरु- सब्रिपाते। वर्षासु सव्वविदुदादिसबरिपात इव्यथः । तथा,-- अप्रस्यन्दिनि सत्रिपातै तिरात्रम्‌ | भ्रप्रस्यन्दिनि वर्षाभ्योऽन्यत

=---~--~~--------------------- ---------- नमकक

-~-------~---~----------------~----~----~~- -------> _ 1 षः -- ----*~----- [ कथ

(१) 8. भवति। (१) ?. ए. प्रदोषेऽष्येवम्‌ |

नित्याचारप्रटोपः| ३१

विद्युदादिषन्निपात शृत्यथे;। ऊँ भोजनादुखवै । उत्सवे देवतादयुत्छवे भोजनादूहुमनध्यायः । तथाच, प्राधौतस्य । प्रथमाध्ययनं प्रहत्तस्य भोजनादृहमनध्यायः । प्रतिविद्य्च यान्‌ सरन्ति! विद्याभेदेन येऽनध्यायाः परम्परया शिष्टैः स्रय्यन्त त्र नाध्येयम्‌। निघातभूमिचलनोल्कापातदिग्दादहपां सुशोणित- मांसाख्िकेशदधिलाजाङ्ारवषषु शान्तिखस्त्ययने कला । एतेषु निमित्तेषु शान्तिखस्त्ययनकरणावधिरनध्यायः । अशक्तौ गान्ति करणाभावनिश्वये तदवधि खाध्याय इत्यथः । तथा,--भ्रभ्युदिताभि- निशक्षवान्तस्कब्रनग्नदुःखप्रदशेनेषु । एकोदिष्टसूतक खतकेष्वादय प्रायश्चित्तं कत्वा ¦ उदये सुप्तः भ्रभ्युदितः। भ्रस्तं सुः अभिनिन्ुक्तः। स्कब्रः सबलितरेताः। राय भुक्ता। बहलं संन्नाच्छन्दसोरिति न जज्षिरादेशः । एतेषु प्राय्ित्तकरणावधि- रनध्यायः । प्राय्ित्ताभावे पूर्वोक्ता व्याख्या) पुनदहारोतः,- चे्रश्रावणमागशोषौणामादिप्रतिपदो निल्याः। आादिप्रतिपदः शक्त प्रतिपदः । नित्या इत्यनेन अन्यासां प्रतिपदां काम्यतोक्ता | पनष्ीरोतः,-- न वरत्तस्थो न तोयो ्नाष्षु कूपसभासु च ।

तीथं जलावतरणस्थानम्‌ । पुनहीरोतः,--बलिखादमदोत्सवेषु सुक्ताऽनध्यायः। आहमत पाव्वैणखादमपि । एकोहिषटे दोषा-

(१) 7. प्राभोतद्य च| (२) 7. बापोकूपश्षभाद् च | (२) 9. अशक्या ।

३९ नित्याचारप्रदोपः।

धिकम्‌ । श्रहःगेषमत्रानध्याय इति जयखामी । पेठोनसिः,- नोललोहितप्रादुभावे देवेन्द्रायुघदभने। श्रहोरातरमनध्ययनम्‌ । बौधायनः,-- ऋति कदेशपतिखोतियप्रारेष्वहो राम्‌ । रान्न यान्नवल्कयान जिराज्रानध्यायवचनाद्‌ टेश्पतिरत्र टरेशाधिकारी। खतियञ्च भिन्नशाखोयः। खशाखिनि विरात्रविधानात्‌। पुन- बोधायनः,--शूद्रापपातदर्शनश्रवणयोश्च तावन्तं कालम्‌। अ्रपपात- खर्डालादि; । पुनर्बधायनः,--भ्रन्येषु चाद्भुतोत्पातेषु अन्यत मानसात्‌ | मानसोऽपि जननमरणयोरनध्यायः । श्रदुभुतोत्पाताः प्रतिमाशसनादयः। मानसोऽपोत्यपिशब्दाद्‌ वाचिकोऽपि। गौतमः,-मनसाऽप्यविर्नाधोयोतेति । पेडोनसिः,--रात्राविन्द्र- धनुदृष्टा वच्रपतनात्‌ ्राचाग्येमरणात्‌ इन्द्रपतनात्‌ सूर्याचन्द्रमसो सपञ्नवात्‌ ₹तुदश्नात्रिघीतात्‌ भूमि चलनादेकीकस्मिन्‌ तिराति मनध्यायः । भ्रापस्तम्बः,--निगमेष्वध्ययनं वजयेत्‌ । श्रानड्हेन शक्लत्पिर्डनोपलि पे श्रघोयोत । निगमो इटः । तथा,- श्मथाने सव्वेतः शम्याप्रासात्‌ । प्रादेणमावा रथशम्या यावति दूरे प्रिप्रा पतति तावर सन्वैतः श्मशानात्‌ परिव्यज्याध्येयमित्यधेः । तथा,-- याभे णाध्यवसिते चेतरेण वा नानध्यायः। ज्ञायमाने तु तस्मिन्नव देशे नाधोयौत। ग्रामतां च्तेवतां वा प्रापे मशने नानध्यायः। न्नायमाने अमशानलत्वेन तस्मिव्रेवानष्यायः। न शम्याप्रासात्‌।

(१) >. प्रय()खष्वष्टो ° | (२) श्॒द्रितापस्तम्बोय घम्दौखते,- चानडद्ेन वा शकत ० १।३।६।५।

नित्याशारप्रदोपः। ३३

तथा,--श्मशानवच्छद्रपतितौ । शद्रायान्तु प्र्णप्रतिप्रे्षणयो'रन- ध्यायः । तथान्यस्यां स्ियां वणंव्यतिक्रान्तायां मेघुने । भ्रधम- वर्णन मिथनगताया भ्न्योन्यदगन इत्यथः । पुनरापस्तम्बः,-- यावता क्षष्णां रोदहिणौमिति शम्याप्रासाद्‌ विजानौयादरेतस्मिन्नेव- काले विदयोतमानायां विद्यति सप्रदोषमदरनध्यायः। -ईषदन्ध- कारे किचिष्ुरे शकतक्ष्णविवेकः । तत्काले विद्युति स्यां राति प्रधमप्रहरं दिनख्ानध्यायः | पुनरापस्तम्बः,- दङ्‌ चापरराचं स्तनयिन्रुना । ऊष्मच॑रातादित्येके। दश्ऽल्पावशिष्टेऽपरराते ढतोयभागे शबष्टवता मेचेन निमित्तेन सप्रदोषसमुत्तरदिनमन- ध्यायः । तधा,-- “गवां घासावरोधेन । वध्यानाच्च यावता न्यन्ते । घासावरोधे घासविरोघे वधघायानोतानां हनम- पय्यन्तमनध्यायः ।

पनरापस्तम्बः,-

प्वेरमणे गुरुष्वष्टाक्ये तयहम्‌ । तथा सम्बन्धेषु ज्ञातिषु) मातरि पितरि भ्रचाय्य दहादशादाः। वेरमणं भ्रष्ययनसमा्तिः। गुरषु

पाका

(१) खद्ितापरस्तम्नोय म्य ष्त्रे,--° रेवानध्यायः । १।३।९। ११।

(२) ५9 उप्रव्यषं यावतावा० .“"---विद्योतमाने सप्रदोषमद्रनध्यायः।१।३।९ | २२।

(३) ए. श्षद्शकारो ष कियषरे °।

(8) ह दद्धो पररात्रे ° १।१।६।२१।

(५) ह मवा चावरोषे। १।३।६।२५।

(६) „, वेरमणो गुरुष्वषटाक्य ौपाकरण दूति त्द्ाः ।१।३।१०।२।

म

३४ नित्याचारटोपः।

प्रेतेषु । अष्टाक्ये अटटकायाम्‌। मातरि जनन्याम्‌ । पितरि जनके । भ्राचार्ये उपनोय साङ्षेदाध्यापके। भरापस्तम्बः,- सर्व्वेषु च शब्दकर््॑सु यतर संखज्येरन्‌ । छरयित्वा खप्रान्तम्‌ । सर्पिर्वा प्राश्य । शब्दकश्माणि गोतवाद्यानि तैषु सर्वेषु सलु । पुनरापस्तम्बः,-- प्रोरकयोख पायोः । प्रचरोदकयोः । काण्डोपाकशर्णं चामाढ- कस्य । कार्डसमापने चापिटकस्य। काण्टोपक्रमे समापने चानधष्यायः । यत्का ण्डसुपाकर्व्वौँत ्यदनुवाकसुपाङच्व्योत न तदष्टर धोयोत। तथधा,--उपाकरणसमापमयोश्च पारायणस्य तां विद्याम्‌। पारायणं धम्मायेमादित भ्रारभ्य समात्तिपन्तं पठनम्‌ | तद्‌ यस्या विद्यायास्तामेव तदुपक्रमे समाप्तौ च नाधोयोत। तथा, भ्मरुष्य प्रक्षतियश्ने भुच्लोत्येके। ये मनुष्यदेषेनेव देवलं गताः नन्दो(खर)प्रभृतयः ८) (यागे) तेषामगमद्रव्यस्लोकारे अनध्यायः । पुनरापस्तम्बः,- खेर कम्प्रसु | नाधौयीतेत्यथः । सखेरकम्भाणि पादप्र्तालनमुत्ादनमनुसेपनसुदत्तनमम्यङ्गः इत्या- दोनि। पुनरापस्तम्बः,- सुह्कत्तं विरते वाते । सनाहक्धाभेकखक ति 'खप्रपयन्तम्‌ । "नक्च्चारण्ये अनरण्ये वा। सलाहकी

(१) ज॒द्रितापस्तम्बीयधमास्ते-- यस्य चालुवाक्यं कुर्वत मतन्तदृदर

धोयोत। १।३।११।६ (२) „> मतुष्यप्रहतोनां च टेवानां यन्ते श्खोत्येके। !१|९।११। २ ३) ,› स्वेरिकम्दर्च।१।३।११।१२ (४) ,, ° स्वत्रपरय्यान्तम्‌। १।२।११। ९१

(५) + नक्तद्चारर्ये नग्नावद्िरगयेवा || ३। ११। १४

निद्ाचारप्रटोपः। ३५

शृगालो । एक्क एकचरः गालः । एतयोः शब्दे शयन- पययन्तमनध्यायः। पुनः स॒ एव,--अनुनुक्गं चापतौं छन्दसो नाधोयोत । प्रदोष साव्यैकालिकम्‌ । अननृक्षं अयनात्‌ पूरव उपाकश्मणः पून्वं नाधोयौत। एतश्च प्रथमारम्भव्यतिरिक्त- विषयम्‌ । यत्रो(तवरो)पाकर्मनोत्तरताविषयल्वस्य न्याय्यत्वात्‌ । वशिष्टः, प्रसारितपादोपस्क्षतस्य गुरुसखमोपे ।

तथा विद्यदणव पतननाटाङ्कम्पप्रयातेषु । श्र प्रतिमा।

-~~ ~~--~--~+~------~--~-~~---------~-=-----------------------*-------~----~ -------.~------_--~-~-~----------~----------~ ~~ नन

एते उत्पाताख । णङ्लिखितौ,-नगरचतुष्पथमहापथसंक्रमेषु

्रनध्यायः। राजामात्यमहापुरुषखय्यांणि। अनुकूले भित श्रतोते। नावश्घयन्नवाटे । महापुरुष उलीष्टगुणशालो । तथा नान्योन्यदस्तसन्धौ कौसुदयां स्यां राविम्‌। दोषातिग्रया्ध- मेतत्‌ । विश्णुः,- म नरैन्द्रप्रयाणे ।

मनुः,--

नाविस्यषटमधोयोत न शुद्रजनसम्रिधी । न निशान्ते परिथान्तो ब्रह्माधोत्य पुनः खपेत्‌ ॥

(१) ,, प्रदोषे च। साव्यकालिकमानातम्‌ | १।२। ११। ३६-३७।

(२) सद्रितविषटखुतौ-- 4410) 8611068 ख्युतोनां ससुञ्चयः) प्रसारित- पाटोपस्यलतथ्योपाशितखय च गुरुसखमोपे। अर १३ कलो ८। रेखाद्धितांशा नेद परिष्फटाथाः। सद्वितवशिष्णुतो त॒ “दिडःनाद्पस्मेतनादकम्प पपातेषुः' दूति पाटो दश्यते | अर ११ ननोर ट।

(३) मुद्ितगङ्भूिखितयोने दश्यत एष प्राठः ।

३६ नित्याचारप्रटोपः।

देवोपुरारे,-- न सङ्गोणे जने कुर्य्यात्‌ न च तस्करसब्रिधौ । न अ्मश्युकरकाकारिक्कवाकुसमागमे ॥ श्म्ुकरो नापितः । काकारिः पेचकः। क्कवाकुः कुक्कुटः । तथा,- इन्द्रत्वे च दशे च संक्रान्तौ च तधायने। नरसिंपुराण,-- महानवम्यां दादश्यां भरखाम पिचेवदहि तथाक्तयलतोयायां शिष्यान्राध्यापयेद्‌ बुघः | माघमासे च सप्तम्यां रथाख्यायाञ्च वजयेत्‌ । अध्यापनमथाभ्यक्तः स्रानकाले च वजंयेत्‌ । नोयमानं शवं दृष्टा महोस्थं वा दिजोत्तमः । इादश्यां ए्यनोलयानदादश्याम्‌ । रघाख्यायां सप्घतम्यामेव । श्रनध्यायानुरत्तौ शहः,-- टेवायतनवल्मो कश्मशानशवसन्निधौ | रच देवायतनपदं विष्ुस्थग्टव्यतिरिक्रपरम्‌। टेवोपुराणि विष्णुग्षु चेतिविघानात्‌ । श्रोकभोमः-- चातुमास्यदितोयासु मन्वादिषु युगादिषु) विषुवायनयोहन्ह शयने बोधने तधा ॥ पक्तादिके त्रयोदश्यां तस्यामेवोत्तरातिधिः

0 (~ ९ द्रस्य चेद्ितिव स्यादनध्यायः अ्ुतावपि ॥

जित्याचारप्रटोपः। ३७

हचगाग्यः,-

शएचावूजं तपस्ये च या हितोया विधुक्षये ।

चातु्मास्यददितोयास्ताः प्रवदन्ति मह्यः ॥ ्राषाद्पौरम्यनन्तरक्लष्णददितीयायां कात्तिकपीौ णंम्यनन्तरक्लष्ण- दितीयायां फालुनपौणेम्यनन्तरक्षष्णहितोयायामित्यथेः । तत "चन्द्रत्तयोपक्रमात्‌। मन्वादयख कात्तिकचेचज्यैष्टफारगुनपौणम्यः। फारगुनदशः। श्राखिनश्क्ञनवमौ। कात्तिकशक्तदादभी । चत्रभाद्रपदश्क्रलढतोया । पुष्यसितेकादशौ) ्राषाठ्सितदशमी- पौणमास्यौ | खावणङ्कष्णाष्टमो । माघसप्तमीचेति। युगादयः वशाखश्क्तलतोया । कात्तिकश्क्नवम । माघमाद्रक्नष्णत्रयोदभौ चेत्येता(च्येते)युगादयः । विषुवायनयोर्वि गेषमाद ष्यन्नपाखः,--

दिवायने क्रमेद्‌ भानुयदि रातौ परापरे ।

नाधोयोताषहनि राताषेवं विषुवयोरपि ॥ दिवासङ्क्रमे पूव्वापरयो रातमोरनप्यायः। रातिसंक्रमे पूर्व्वो तरयोष्दिनयोः। त्रयोदश्या उत्तर तिथौ चतुदश्यां दशस्य दिवसे किच्िदशनेऽपि तयोदण्यामनप्यायः। अुतावपि खावण- द्ादश्यामप्यनध्याय इत्ये |

श्राभाकासितपक्तेषु मेवश्रवणशरेवतोः ।

दादश्यां संस्पृगेयुत्‌ तत्रानध्ययनं विदुः ॥

(१) ^. 9. चन्द्रश्चयोपरमात्‌। (२) ए. माग्यः |

९ नित्वाचारप्रदोपः। स्लोकगौतमः,-

यायाद्‌ यद्यन्तरे व्याघ्रो नैवाघौकौोत इायनम्‌ । तया,--

गुव्वैन्तेवासिनां वेदमध्येतुणां च मध्यतः)

ययुः शशश्वपाकाजा नाधोयौतादवव्सरम्‌ ॥ विश्वामितः,-

विदङ्गविङ्वरादेश्च ग्रामान्यभववायसेः ।

कतेऽन्तराये पश्वाद्ये रनध्यायस््रयद्ं मतः ॥ ग्रामान्त्यभवा मनूक्ता रजकचश्मकारनटकौवतत्तादयः।

ठदगाग्यः--

रातौ यामदयादवीक्‌ सप्तमो च तयोदभो।

प्रोष; सतु विन्नेयः सब्धविद्याविगदितः

रातौ नवसु नाङोषु चतुर्थो यदि दश्यते ।

प्रदोषः सतु विज्ञेयो बेदाध्ययनगदहितः ॥ शिष्टाः पठटन्ति,-

रातौ यामच्रयादर्वीक्‌ यदि पश्येत्‌ तयोदणशोम्‌

प्रदोषः स तु विन्नेयः सब्धविद्याविगद्ितः॥ सनुः.-

हावेव वजयेचरित्यमनध्यायी प्रयतः ।

स्वाध्यायभूमिच्चाश्द्धामावमानख्छाश्चिं मरः ॥

(१) खद्रितमनो,- ° हिजः। अ० ४) स्रो ° 1२७।

दमविच्रारप्रदरोपः। ४९.

अत्र दमान्‌ निव्यमनध्यायानिति सव्वानध्यायेषु उपक्रमे नित्यता- भिधानात्‌ पुनद्ावेव नित्यं प्रयत्रतो वर्जयेदिति. वचनं पूव्यान- ध्यायेष्ठ ग्रहषधारणादि'समथेविषयतवं नित्यता । मूम्यशौचा- क(1)गणोचयोसु समधौसमयेसव्वैषाधार ण्यं नित्यत्वमिति मन्द प्रन्नोऽप्यणदभूमो भावाशुद्धौ च नाधोयोतेति विवेकः । अरताध्य्यनाङ्घ्मनियमजातस्य ब्रह्मचारिधर्मानध्यायवजं- नादिरूपस्य पुरुषाथत्वभेव । भ्ध्ययनफलस्यायन्नानटष्टरूपस्य तेन विनाऽपि सहेः । श्रुल्याद्यभावाच्च कल्रथलं नास्तोति ब्रद्मचारि- धस्मानध्यायवजनादिलोपै न क्रतुवैगुण्यं किन्तु धनाजंनाखितया- जनादिनियमलत्याग दवं पुसषस्य प्रत्यवाय इति केचित्‌। तन्न! यद्यपि भ्टृष्टरूपमयेन्ञानं निवमजातं विना सिध्यति तथापि न तेन क्रत्बधिकारः । पिधिसिष्टस्य न्नानस्य क्रतुभिः खोकरणात्‌ । अध्येतव्य इति कन्व्युत्मब्रतव्यप्रत्ययेन खाध्यायस्य यथाशक्ति- छ ताङ्सदहितेनाध्ययनेन संखाथलप्रतोत्या यथधाशह्लिक्तताङ्- सहिताध्ययनसंस्तेन खाध्यायेनाथं जानोयादिति विधि- प्रहन्ति; । तेन चाध्ययनाङ्घम्मजातस्याविघ्नाथल्ेन खाध्यायापौ सद कारित्वम्‌ कस्यचि नियमस्य सखाध्यायात्तरगताषृष्ट- रूपातिशयजन कत्वम्‌ । त्रोदिप्रोक्षणाटेरिव त्रोहिगतातिशयजन- कत्वम्‌ । तेन साङ्ाध्ययनसंसछतसराध्यायजन्येनेव न्नानेन क्रत -

(१) 1. समधविषयबरन्नित्यमयाः | (२) 7. खषध्ययनफलय्यार्थन्नानख दष्टव्यथस्य तेन विनाथेसिङ्धः। (३) }. द्रपुरूषमय ० |

४० नित्याचारप्रदोपः |

शिकारः सिद्धति अङ्लोपैऽयन्नानमातेण न क्रतधिकारः। अन्यथा विधिं विनापि यथाकथच्चिद्‌ बैदायेन्नानेन शूद्राधिकार- प्रसङ्गात्‌ । एवच्च नाध्ययनाङ्गघ्मजातस्य पुरुषाथंत्म्‌ । तदुक्तं जमिनिना विद्यायां घश्चशास्मिति। वियायां वेदाक्तरग्रहे ध्मशास्म्‌। भूमिभोजनाशखघासादिधर््मशास्तमङ्मित्यथेः । भाष्यकारोऽप्याह। यो धर्म उक्तो विद्याग्रहणाथः। स न कर्मणः अुत्याद्यभावात्‌ विद्यासंयोगाश्च। तथा वा्तिकेऽपि यदि खगेः कल्पयत पुरुषाधेता स्यात्‌ । भथ 'क्रतुसिद्िद्‌रस्योप- कारितेव । तस्मात्‌ सम््रदायस्याक्तरग्रहणं साधयतो धर्ममजातमनु- ग्राहकसिति। तथाऽविघ्नसाकाङ्कितत्राद्धंदारे्णविघ्राधेत्ेन सम्प्रदायाङ्गत्वसिति । अतएव ब्रह्मयन्नपारायणक्रत्घंमन््रपागादौ नानध्यायादरः । अक्तरग्रहणा्धत्वादध्ययनाङ्गानाम्‌ । कमश्मौङ्गत्व मानाभावाचे्युक्तम्‌ । तदुक्तं विदां प्रतिविधानाद्वा सव्वैकालं प्रयोगः स्यत्‌ | मनु्-

नेत्यकै नास्त्यनध्यायो ब्रह्मसत्रं हि तत्‌ स्मृतम्‌ । दति न्धायप्राप्तमनुवदति।

तधा-

वेटोपकरशेचेव खाध्याये चेव नैत्यके ।

नानुरोघोऽस्वनध्याये होममन्वेषु चेव हि॥

(१) 1. क्रतुखिड्दूरस्यो °

नित्याचारप्रदीपः। 8१

वेदोपकरण वेदातिरिक्रविद्यास्ानं तेषु देदाध्ययनाङ्गस्य कः प्रसङ्ग इति सर्व्वोऽयं न्यायप्राप्नानुवादः। तेन यचैव सव्वा विद्या न पठेदिव्याह तत्‌ वचनं तंव । वेदोपकरणेऽनध्वायो म सव्ये ।

व्रद्मयन्न च ममसाऽनधष्याय 'इत्यापस्तम्बोयं वचनम |

अधाष्ययनक्रमः |

प्रथमारम्भे तु माटपूजापूव्वकमाभ्युदयिकम्‌। अअमिनिस्ाप- नम्‌। ब्रह्मचारिणमाहयाग्नः पश्चात्‌ सख्य उत्तदत उपवे नम्‌। अऋ्रद्मोपवेगनादयाज्यभागन्तं। यदि ऋग्वेदारम्भः णृचिव्ये खादहाग्नये खादहा इदि दे श्राहतो। यदि यनजु्वदारम्भः अन्तरिक्षाय वायवे दति दे आहतौ । यदि सामवेदारम्भः दिवे खगाय दति हे। यदयथन्वकेदारग्ः दिग्भ्यथ्न्द्रममे दति दत्ला ब्रह्मण स्वाहा छन्दोभ्यः स्वाहा इति सव्वेत। अनन्या सप्तादतयः। प्रजापतये। टेवभ्यः। ऋषिभ्यः खदाये। मेधाये। सदसस्पतये । अनुमतये इतिच । ततो भ्ररादिप्राजापत्यान्ता नबाहतयः। खिष्टिकत्‌ । प्राशनम्‌ । माजनम्‌ । पूणपात्रं वरो वा ब्रह्मणि । ततः प्रारम्भः ।

रशरिष्यस्य सकछदाचमनम्‌ । करणवपिधाय ॐ भूभवः सखरित्यक्ता

(१) 1 दत्यापस्तम्ववाचनिकम्‌ (२) { ग्रद्धोपवष्रना ८।

(३) !,. जप्यस्य सल्लद्‌ा °|

४९ नित्याचारप्रटोपः।

"मस्तकेन पादावालभ्य व्यत्यस्तपाणिना गुरोः पादोपसष्कष असुका ब्रहंभो अभिवादयामोतिक्षत्वा भ्रमरेशखित्वा अरच््लिं कत्वा अध्येष्ये भगवनत्रहमितिवचनम्‌ । श्रधौष्व भो इति गुरोः प्रतिवचनम्‌ । अनुज्ञातस्य दत्तिणतः प्राङ्मसुखस्योदडः- मुखस्य वा प्रागग्रेषु कुगेषुपवेश्यनम्‌ । कुशतरयेण घ्राणरसन- चन्ुरतवक्‌सोत्रवाक्‌पाण्पिादपायूपस्थानां स्मगेनम्‌ । कुशत- यस्य त्यागः। इखाक्तरमात्या पञ्चदथमावया प्राणायाम- त्रयम्‌ । तत्र॒ हस्तदयसङ्ग तरूपब्रह्माद्नलि कछला गुस- सुखावलोकनम्‌ । प्रणवव्याहृतित्रयगायत्रौजपः । ॐ भूर्भवः स्वः पुरुषः सत्यमितिव्याहतिपञ्चकस्य वा गुसमुखे मनस- नुदानि। दकिणजानुपरि संहतहस्तदयदानम्‌ । एवं साव- धानेन गुरुमुखात्‌प्यु(सखु)तस्य तस्य तस्य ग्रहणम्‌ । मध्ये लौकिक - *वाकप्रयोगे पुनः प्रणवोचारणम्‌ । भभूमिस्पशनम्‌ | अआ चमनम- पोति केचित्‌ । ततोऽघोत्यानिराकरण्जपः। प्रतोकं मे विचक्षणं जिह्वा मै मघु यदचः। काभ्यां भूरि शश्युषे मा त्वं हाषों; सुतं मयि। ब्रह्मणः प्रवचनमसि ब्रह्मणः प्रतिष्ठान- मसि ब्रह्मकोणेऽसि सनिरसि शन्तिरस्यनिराकरणमसि

(१) ।॥ मण्डलेन °

(२) ! च्रुतद्य पहणम्‌ |

(२) ए वाक्‌ प्रसार ।

(४) 1. एवं यथाशक्तयध्ययने समाप्यान्ते ञतप्रणवोद्धारणं भूमिसपशनं अचमनमपि केचित्‌| `

निद्याचारप्रदोपः। ४१

ब्रह्मकोशं मे विशि। वाचा त्वा पिदधामि वाचा लला पिदधामोति तिष्ठ ॒प्रतितिष्ठ। खरकरणकरीरसदन्त्योषय- ग्रहणधारणोच्चारणशक्तिमयि भवतु भाप्यायन्तु मेऽङ्गानि वाक्‌ प्राणन्तः खोचं यशो बलम्‌ । यन्प्रे खुतमधोतं तस्मे मनसि तिष्ठतु तिष्ठल्िति । रएवमध्ययनप्रहत्ताः पौषमासस्य रोहिण्यां मध्यमायां वा ्रष्टकायामध्यायानासुलगं कयः । यद्यपि पारस्करे- णादैषष्टान्‌ मासानधोत्योत्ृजेयुः । श्रै सप्तमान्‌ वेतिकाल उक्तः । प्रथमाध्ययनानन्तरं बोध्यः । पञ्चमासपक्ते षरमा सपन्ते वा उत्सगमध्ये यावणोप्राप्नावपि नोपाकम। उत्सर्गानन्तरमेव पुनरध्यथनायेसुपा- कञ्म। यथोक्तकाले नाद्युदकान्तगमनम्‌। सर्व्वषां स्रानम्‌। समाचाराद्‌ । देवागातुविददति जप्यनिवेदनात्‌ प्राचोनस्य माध्याह्निकस्य तपंणादेः करणम्‌ । नदोक्ूले पूव्बपरायतन- दोर्घ््मयपोटकरणम्‌ । लेपनं तत्र प्रधमं सप्षदभपतैः । गणा- नान्लतिमन्ेण ग्रय्यिवन्धनख्ानस्थापनवस्वयन्नोपवोतगन्धपुष्य- घूपदौपनेवेदयदानानां गणपतेः करणम्‌ । गौतमभरदाजजमदग्नि विश्वामितवगिष्ठकग्यपाचोणां सप्तभिः सप्रभिर्‌भपतचे हिरण्यगभं दूत्यनेन ग्रयिवन्धनयपूव्यैकं करणम्‌ । सप्त ऋषय इति मन्त्ेण सप्तानां ध्युगपदभिमन्तणम्‌ । इदं विष्णुरिति सानम्‌ । प्राक्‌- संस्थानां उदङ्मुखानां 'षडङ्गलानां सप्त ते श्रग्ने इति मन्तरेण

(१) 1. युगपटमिक्रमण | = ;,, षडङ्खलान्सररिताना। # |

४४ नित्याचारप्दोपः।

स्थापनम्‌ । छतेनाञ्जनित्यनेनावाद्नम्‌ । द्य तानस्तवेति वस्त्रम्‌ । तद्‌ विष्णोरिति यन्नोपवबोतम्‌ । तेनवोत्तरोयम्‌ । गन्धदारेति गन्धम्‌ । ससास्येति पुष्पम्‌ । धृरसोति धूपम्‌ । ज्योतिरसौति टोपम्‌। यज्ञन यन्नमिति नेवेयम्‌ । अनेनव फलम्‌ । दमावेव गोतमभरदाजावयमेव गोतम इत्यादिष्ठददारण्यकप्रसिदधव्राह्मण- कण्डिकयोपस्थापनम्‌ । दति ऋषिपूजा । तत स्तपणम्‌ । तत्नोत्सगविधौ तपण्ग्यष्मोक्तस्य सत्वात्‌ तावन्मात्रकरणेऽपि भवति। तद्यथा। देरवाम्छन्दांसि वेदाद्रषोन्‌ पुराण- चार्यान्‌ 'गन्यव्यै चार्यान्‌ इतराचार्य्यान्‌ संवत्सरमावयवं पितना- चाथान्‌ सख्ांस्तपयेयुः। स्वपिपितामदप्रपितामहवगभ्माट- व्ग¶णां पिधर््मशेत्वधः। एवं क्रत्वा टदेवागातुविद इति जप्यनिवेटनं क्त्वा सन्वं गुरुश्िष्याः समापयेयुः। तत्र खछषि- स्थानात्‌ पृव्वं तदुत्तरे वा सव्वं प्रणवव्याहृतित्रयगायती- प्रणवान्‌ चिः पटेयुः। अ्रपामार्गहत्तमादाय तपानव(र)मिति त्यजेयुः । कार्डादिति दृू्वामादाय व्यागः। णवं पुनवाँरदयं अरपामागदूव्वाग्रहणं त्यागश्च । ततः पुनगायतरीं प्रटित्वा

विरताः स्मडइति सव्व युगपत्‌ त्िजपेयुः | तत उपविश्य अरय

(#) गन्धर्व्वानितराचार्यान्‌ संवत्सरद्च सावयवे.. संश्च तप्येयुः | पारस्कर- गर्धास्दते य कार्डम. १२ क््डिका |

(>) |; मातामद्वगमाटवर्गाणां |

(३) । अपाह्युसमिति।

निव्याचारप्रदोप । ४५

वंशः पोतिमास्य इत्यादिकान्‌ ्चतुधेषष्ठाष्टमद्रददारणयाध्याय- गतव्राह्यणान्‌ पठित्वा मन्ताध्यायारौन्‌ पटित्वा मन्तान्ति- माध्यायं पटेयुः। एवं ब्राद्मणाध्यायादोन्‌ परिल्ला ब्राह्मणान्ति- माध्यायं पटेयुरिति। ततस्तिरातमनध्यायः। तिराचं नख- लोम्ामनिक्लन्तनच्च। चनिराच्रानन्तरं शक्तपकर्तेषु छन्दांस्य- धोयोरन्‌ । कछष्णपततेष्वद्नमनि । एवमईषष्टमासमध्ययनम्‌ । पुन- रेवभेवोत्सगं विधाय सर्ववे भिलिल्ला उभा कवौ युवायो नो धन्यः परापतत्‌ । परिसख्यस्य धस्मिणो विसख्यानि विखजामह दइति। सव्वं जपेयुः । तिरात्रभेकच स्थित्वा यथासुखं यच तत्र गच्छयुः। उपाकश्मपयन्तम्‌। इत्य॒ल्लगेविधिः ।

अधोपाकम्मे । पारस्करः, अरथातोष्यायोपाकशच। श्रोषधौनां प्रादभ सवगेन

ख्रावण्यां पौणमास्यां रावणस्य पञ्चमीं हस्तेन वा । श्रव

खावण्यां खवणा यतर तत्ोपाकम्य कारयेत्‌ ।

योगोनास्ति यदाकाले इस्तेनेवतु पञ्चमौ ॥ दति राजमात्तर्डवचनात्‌ पौणमास्यां खवणाभावे हस्तपच्चमो | पञ्चम्यामपि दस्तायोगाभाषे केवलपौणमास्यां तु केवलपौ्-

मास्यामसम्रवमालोचय पचञ्चम्यामित्यथः |

१. मन्त्रोऽयं र्य शर्याध्वायप्श्नाद्धमणयो दृश्यते |

४६ नित्याचारप्रदोपः। गाग्येः,-- सिंहे रवौ पुष्यऋन्ते पूत्वाह विधिवद्वहिः | छन्दोगा मिलिताः कुर््यरुकगे सव्यैष्टन्दसाम्‌ ॥ "शक्तपक्ते च स्तेन उपाक्मापराह्निकम्‌ । एवच्च प्रौष्ठपद्यां छन्दोगानां कालः । मलिन्बुचेऽपि सिंहादिलये कन्तव्यम्‌। तथाचान्यत् उपाकर्म तथोत्सगः प्रसवाहीऽटकादयः । मलिन्ुषेऽपि क्तव्यः शेषमन्यञ्च वजयेत्‌ ॥ पन्येषान्तु,-- दशद्रासु छन्दोकषखतुष्वेपियुगादिषु । उपाकरण चोत्सर्गे माध्याद्चैव विशेषतः ॥ दति । शुमास एवोपाकम। भ्र चोपाकश्चकालोऽपराल्ल- मिति। तिधिदहषैऽपराह्नव्यापिदिनग्रहणम्‌ । दिनदये तथात्व खवणायोगादिविशेषः। अवणायोगाभावे च त्ये पव्वा ठदावु- तरा। दिनदहयेऽपराह्व्याप्ताभावे भ्पराहकरणम्‌। किख मास्व हरि णयनस्य पञ्चमासपय्यन्तं व्यापने दोषात्‌ । खवणादितिके मासि श्रधिमासोभवेद्‌ यदाः। सिंहाऽकं च हरेः खापः अावण्यां स्याद्पाक्ततिः ॥

(१) 72. 7. शुक्तपश्चेऽथ | (२) ^. सप्रवाहोऽटक्षाद्‌यः | (९) 1. परत्रकरणं |

४) }. यटि |

नित्याच) र प्रप ४७ तथा,- विष्णोस्तु शयनादृदं मासेनान्तरितं दिजः । उपाकर्च कनत्तव्यं शयनानन्तरं न तु। इति वचनात्‌ हरिशणयनादृह्ं मासान्तरकालोऽस्य नियतः । "भरचोपरोक्तोपाकम्कश्मणए भ्रावसथ्यसाध्यत्वात्‌ साग्निक- गुरुकस्याध्ययने उपाकम्ब्राङ्मिति। निरग्निकशद्‌ गुरुस्तदा तदिनाऽप्यध्ययनं सगुणमित्यादहः । ततेव प्रतिभाति । यथाधिकारमङ्गानां विनियोगो न कल्पयते । योगाङ्विनियो गस्य नाधिकारस्य कल्पनम्‌ ॥ ्रतयुक्ञदिशणा । यथाज्चावेक्चणादिर हितं कुव्येक्रन्धोऽधिकारोति न कल्पयते । एवमुपाकभररह्ितं कुव्वैन्‌ निरग्निरधिकारोति ब्ग न शक्यते | तेन निरम्नेरध्यापनानधिकार एव प्राप्तः । सुतरां तदङ्को- पनयमेऽनधिकारः। वेदारम्भाङ्द्ोमस्याप्यावसच्यसाध्यतात्‌ | एतदेव व्रतादेशनविसर्गेष्विति वब्रतादेशपदोक्ते बेदारग्मे विसग- पदटोक्ते समावत्तने उपाकग्महोमस्येवातिटेशात्‌ तस्य लौकि- काग्निसाध्यत्वेनाधिकारसम्पाद कत्वेऽस्यापि लौकिकाग्निसाध्यत्वं को वार्येदिति। तत्र यथोक्दिने ब्रद्मचारिखातकणग्टदस्चिविधरिष्यसहितो गुरः खस्तिवाच्य सङ्कल्पं कत्वा श्रावथ्यसमोपे ब्राह्मणं कलोप- वेश्य तदभावे लौकिकाग्निं सापयिल्वाज्यभागान्तं कुशात्‌

(>) ॥. ऋअल्न च पारस्करोक्त उणाकम्पी °।

द नित्याचारप्रदोपः।

तत्र॒ यजु्व्वदोपाकश्मणि अन्तरिक्षाय खादहा। वाये खाष्टा। दत्याहतिहयदहोमः। ततो व्रह्मणे खाहा | छन्दोभ्यः सखाहा दूति ्रादुतिष्यम्‌। ततः सप्ताहतयः। प्रजापतये देवेभ्यः ऋ षिभ्यः खदाये मेधायै सदससखतये अनुमतये ! ततः सदसस्यति- मित्यनया ऋचा आ्राचाय्य श्रासादितात्ततधघानाभ्यः एकामादतिं जुहोति| मन्वञ्च सव्वं पठन्ति। ततः सब्ब गुरुशिष्याख् सपचा- मौदुम्बरों समिधं तत्सवितुरित्यनया सावित्या अ्रम्नावादध्युः। १ ब्रह्मचारिणश्च ब्रह्मचारिसमिदटाधानमन््ेण समिधमादध्यः। | एवं ददिरपरं अक्षतघानाहोमादिसमिदाधानान्तम्‌ । ततः सव्वं गुरुशिष्या श्र्ततधानाभ्य उपकल्पिताभ्य अखण्डयन्त स्तिस्रो भक्त- येयुः! शत्रो भवन्तु वाजिन इत्यनयचा श्राचम्य दधिक्रावणो अ्रकारिषमित्यनयची दधि मत्तयेयुः। इतगेषधानाभ्यः खिट क्त्‌ । भूरादिप्राजापव्यान्ता नवाहतयः । प्राशनम्‌ । माजेनम्‌ । ब्रह्मणे दचिणादानम्‌ । अरत च--

उपाकर्मणि चोत्सर्गं प्रेतस्राने तथव च।

चन्द्रस्‌ ्यंग्रहेचेव रजोदाषो न विद्यत । इति लिङ्गात्‌ समाचाराचोत्सगवन्रद्यां तप्णादिक्म। नदौ कूलगमनम्‌ । सरव्वषासुत्मगवदृषिपूजा दमाभेव गोतमभर-

दाजावित्यादिमन्प्राधनान्ता। ततः स्नाल्ला सब्याजपार्कोप-

(१) 13, (0111115 (८ [ग्ला }1६९।.५.

मिव्याचारप्रदोपः। ४६

स्थानब्रह्मयन्नान्ते उपाकर््राङ्तपणम्‌ । प्रथमं ब्रद्या ठष्यता- मिव्यादिभूतग्रामचतुविघान्तं कत्रा ध्रवादयष्टवसु ( वसवः) 'प्रजेकपदादिसद्रा इन्द्राद्यादित्यादरौनां इन्द्रः पद्मजश्च ऋत्वादि- विखेदेवाः ॐकार (रो)गायचु्रण्णिगनुष्टुपन्हतोपंक्िचिष्टपूजगतोनां ऋगादि --चतुर्वद(:)सव्यैविद्या(नां)मरोचयादि--दश्पि--मौतमादि- सप्तपमि-कलाकाटा-निमेष-मुहत्तीहोरातपच्नमास-ऋतुसंवत्सरा णां प्रत्येकं भरुवस्तप्यतामित्याकारेण तपं ५ टवविधिना) निवोतो सनकादितर्पणं | कता कव्यवाडनलसोमय्रमाय्यमाग्निष्वा्ता- पिढसोमपपिदवदहिषत्पितन्‌ पंलयविधिना त्पचित्वा वसु-

रद्रादित्यां घाचार्य्यन्‌ यथोक्तम्‌ ।

नारासथः पारासय्यः शकशाल्यक एव च | याज्ञवल्को जातुकरयः काल्यायनस्तथेव च ॥ भ्रापस्तम्बो बोधायनो वाचक्रवो तथेव च| वेजवापि ककरुञखेव लोकात्तोति तथेव च ॥ इन्द्रायणौमैचावरुणो दाक्षायणी तपयेत्‌ ।: यमाय नम द्त्येवं यमतपेणम्‌ । स्वपितपरणच्च । देवा गातुविद - दति जपनिषेदनान्तं गायतो विः पटिल्ला गमौतमादोन्‌

सम्पूज्य वंश्ब्राह्मणएपटनम्‌ । एतावदूरं समाचारप्रासं कला

(?) 1. अत्रेकपाटाटि <| (२) 12. (211110४ {110 ])01{.1011 1011८1६ ९८८व्‌ 1. वेद्‌ विधिना | (२) नारासर्य्यं द्व्यादिस्लोकाः कुलत्या दूति न विज्ञाता द्रति मूलाजुसारोख यथायथ रत्तिताः| ॐ

५० नित्याचारप्रदोपः।

खद्यो प्रणवव्याहृतित्रयगायत्रौणं विवारजपपून्यैकं इषे ला क्ष्णोऽसोव्यादिरूपैण मन्वाध्यायादिपाठान्ते समाचारादोशावा- ध्यायपाठटः । एवं ब्राह्मणध्यायादिपादान्तं समानमासां जोवो- पुतादिलयादिन्राह्मणन्तिमाध्यायपाठः | ततः सव्वं जपन्ति । सद्नोऽसु सहनोऽवतु सह न इदं वौय्यवदसु ब्रह्म । इन्द्रस्तद्षेद येन यथा न विदिषामरः ।

पजंन्यो हष्टिमान्‌ भूयाद्‌ भूयाः शसखवतो महो ।

'महोपालः पालयतु सप्रजामवनिं तथा ॥

इत्यायाशिष्य यक्छेवं बहनि दिजसत्तमाः।

विसजनस्षोणान्तु उत्तिष्ठ ब्रह्मणस्पते । षूति। ततो गहं गला पवित्रप्रतिपत्तिप्रणोताविमोकब्रद्म- विसजनाच्छिद्रावधारणानि ।

दूत्युपाकग्मानन्तरं विराव्रमनध्यायः नखलोखा'मक्लन्तन ।

ततो यावदुलगं के शुक्तं निरन्तरं वेदाध्ययनम्‌ ।

षूत्यपाकग्मविधिः समाप्त ।

(?) 0 महोपालाः पालयन्तु | (२) 1. मकत्तनञ्च |

नित्याशारप्रदोपः। ५९१

अथाध्ययनम्‌ ।

रध्ययनकालते च गुरुश्ख॒षा त्रद्यचारिवदन्रद्मचारिणोऽपि। यमः,- अ्रनाष्च्चछय गुरुव न गन्तव्यं कथञ्चन । तत्त॒ भिषेण कन्ेव्यं काय्यं दासेन यद्वत्‌ । च्रापस्तम्बः,- र यो ग . | # अ. क टौ ्राह्ताध्यायौो। महानिशायां गुरु संवेशयेत्‌ तस पा

चालयेत्‌ । भाषित उल्ाय प्रतिब्रूयात्‌ । गच्छन्त मनुगच्छत्‌ । धावन्तमनुधावेत्‌ । पेटौनसिः,--दन्तकाष्ठशयनास्तरणएसंवाहनप्रियवचनादिभि-

0.५४ ७ गर सन्तोषयेत्‌ ।

नारदः,

पराविद्याग्रहणात्‌ शिष्यः शगुषरेत्‌ प्रयतो गुरुम्‌ । मनुः,-

हो नाङ्गवस्त्वेणः स्यात्‌ सवदा गुरुसन्निधौ ।

(१?) 2. कंटाचन। संवेशयेत्‌ तशय पाटो प्र्षल्य संवाह्य ॥ ., अभिभाषितस्त्ा्लोनः परतिनूमाव्‌ ५

१।२।५। २६: १।२।६।१।९। (२) 1. तोप्रयेत्‌ |

५२ नित्याचारप्रदोपः।

बौधायनः, - प्पूर्वोलयाय जघन्यसंबेशात्‌ सवच्राप्रतिहतगुरुः वाक्योऽन्यत गुरुपातकात्‌ । ब्रपस्तम्बः,--उस्स्तरां नासोत। '्य्यासनेऽध्याचरिते नाविरओेत्‌। यानसुक्तोऽष्वन्यन्वारोहेत्‌ | -नाभिभाषितो | गुरुणा" | गुरुमभिभाषेत । व्यभिहासोटामन्ण- नामघेवग्रहण्प्रेषणानोति गुरोवजयेत्‌ । सायं प्रातरनाहतो गुं दशनां गच्छेत्‌ । विप्रोष्य च तदहरेव पश्येत्‌ । गौतमः, -गुरु- दभेने न कणर्प्रा्रतावसकथिकाद्याख्यरण्पादप्रसारणनिष्टो बन- हसितविजद्धितविस्फोटितानि। विष्णुः न च गुरुणा सदह विग्ण्ह्य कथाः कुर्यात्‌ ।

मनुः,-- गोऽश्वोद्यानप्रासादप्रस्तरे शकटे तथा ।

्रासौत गुरूणा माद्र श्लिफलकनौषु च ॥ यमः,-- सम्यक्‌ प्रठत्तञ्च गुरु शिष्यो यस्ववमन्न्‌ |

~ + © = हरत दुष्कतं तस्य तिय्यग्‌योनिच्च गच्छति ॥

(१) 1; पूर्वोह्याय जघन्खसस्िवेशात्‌ °| सदिव :}घायने,-- परूबल्यायो जघन्यसंवेगो ॥ . ..... अन्यत्र पातकात्‌ । (वो तेद्रञापाो)7 8८10४, [तनात्‌ ख्रतोनां समयः ¶म प्रस्नः >्याध्यायः २०।>१ स्लो°।

(>) ^, शय्ासने सद्याचरिते० | सद्वितापस्तम्बोये,-- शय्यासने चाचरिते नाविशेत्‌ । १।२।८। ११।

(२) सुट तापस्तम्वोये,-- नानभिमग्धितो युरुमभिभापषेत प्रियाटन्यात्‌ | १।२।८। १४।

(४) [३, (01111 111८ ])५1 (1८1) ]1पल]ः८[ल्व्‌

मित्याचारप्रदोपः। ५२

गुरोरप्यवलिप्तस्य काय्थाकायमजानतः। उत्पथप्रतिपब्रस्य परित्यागो विधौयते ॥ नाध्यापयति नापौते पतनौयेषु वत्तते ।

इत्येतल्क्तणे यु्तस्यकतव्यो व्रतिना गुरुः ॥ विस्तरो श्रह्मचारिषधन्मप्रकरणे ।

चत्यघ्ययनम्‌ ।

अघ विचारो नाम दहदितोयो बेदाभ्यासोऽभिधौयते।

तत्र वेदाध्ययनस्यानुष्ठानोपयोगिन्नानाथतवात्‌ निविचिकित्यैक- रूपनज्नानस्यानुष्टानक्तमत्वात्‌ सखाध्यायविधिना साङ्गवे दाध्ययनेऽथ- ज्ञानेऽपि विचारं विना नानारूपवाक्याथन्ञानप्रसद्गेऽनुष्ठानम- शक्यमित्यघ्ययनविधिनेव युरुषाथरूपन्नानफललाभाय विचारो विधोयते ।

तदुकम्‌,- धम्मं प्रमोयमणे तु वेदेन करुणात्मना ।

द्तिकत्तेव्यताभागं मोमांसा पूरयिष्यति ॥

तेन वेदविचासो मौमांसाध्ययनम्‌ । तन्मूलकान्येव स्मरणानि।

।१) 1. जद्यचारिप्रकरणे | (२) }). नाना हितायो वेदात्‌ | सोऽभिघोयते।

५४ ननित्याचारप्ररोपः। मनुः,--

अन्ञभ्यो गल्िनः येष्ठा मयिभ्यो धारिणो वराः।

धारिभ्यो न्नानिनः खषा श्ञानिभ्योऽध्यवसायिनः

अध्यवसायिनः ्रनुषातारः। तथा

वे द शास्वाथतत्वन्नो यत्र तत्राखमे वसन्‌ । देव लोके तिष्ठन्‌ स ब्रह्मभूयाय कल्पयते ॥ लघव्यासः,-- न वेदपाठमावेण सन्तोषं कारयेद्‌ गुसः। पाठमाचावमानस्त्‌ पड गोरिव सोदति ॥ यथा पश्भीरवादो न भारफलमश्रुते । १[दिजस्तथा न्नानहोनो न वदफलमञ्ुते ॥] वेदस्याध्ययनं भ्नित्यं घम्मशास्तस्य चापि यत्‌ । अजानतोऽ्थे तत्‌सन्वें तुषाणां कण्डनं यथा ॥ योऽधौत्य विधिवद्‌ विदान्‌ वेदाथ न विचारयेत्‌ । स सान्वयः शूद्रस्मः पालतां न प्रपयते॥ अघोत्य यत्‌ किञ्चिदपि वेदाथचिममे रतः । स्वगलोकमवाप्रोति कम्प्रीनुछानविदुः दिजः ॥ अधोतं विधिवद्‌ यच खतं यच्च विश्रेषतः। अनुषेयन्तु तत्सव्वं मनुः सखरायम्भ वोऽत्रवोत्‌ ॥

(१) 1. (07111४8 ६1८ जप्ता ४९१४ 61१९८त्‌. (२) 8. सब्ब नद्मशास्त्रस्य चापि यत्‌ |

नित्याचारप्ररोपः। ५५

श्ुतह्ोनमघोतं यन्नैष्ट नामुत्र तद्‌ भवेत्‌ । तन्तु केवलमपि समुद्ाराय कल्यते ॥

श्तं गरोयः सर्ज्बभ्यो वित्तादिभ्यो न संशयः । शतादि चक्रिरे ध्यं योऽनूचानः सनो महान्‌ ॥ समुचितं स्तोकमपि खताधोतं विशिष्यते,

खुतमत्र मोमांसा । अनूचानः साङ्गप्रवचनाध्यायो । अयेन्नान- वानिति यावत्‌ । दति लच्छोघरः । तधा,-

अधोतं स्ुतसंयुक्तं तथा खष्ठं न केवलम्‌ ।

पाठमात्ररतान्‌ नित्यं दिजातौँश्ाथेवजिंतान्‌ ।

पशूनिव च तान्‌ प्राज्ञो वाङ्माच्रैणापि नाचयेत्‌ ॥

हारोतः, -चन्तुदीपसमं ज्ञानं यथाहि चत्तुरान्‌ युरुषः प्रदौप- प्रकाशेन विषमदु्गाधविद्‌ भवति एवं "ज्ञानविलोकनवान्‌ शभा- शुभयोः कमणोयुक्तिकर्तां भवति। तस्यैव ज्ञानस्याथंविन्नानं समासतो विशेषतः क्त्‌्नत्ेति । ज्ञानं ज्ञायतेऽनेनेति साङ्गो वेदः | विन्नानं मोमांसाव्याकरणादि। युक्तिकत्तं अनुष्ठाता । तथा सखाणुरेष भारहरो यो न्नानमधोत्याधं न विजानाति! न्नानविज्ञानविधूतपाप्ा इह चामुत्र चानन्ततो भद्रमश्रत इति। विविधः प्रत्ययः | भाचाय्यप्रत्ययः | ्रामप्रत्ययः। ज्ञानप्रत्ययश्च। ्रचायप्रत्ययः--प्राचा्यीद्‌ वेदाक्तरग्रहणम्‌ | श्रात्प्रत्ययः-

(१!) }. स्नान विन्नानन्नानवान्‌

५६ नित्धाचारप्ररोपः।

आरतन्नानात्‌ यरद्रास्थाविरूपामनज्ञानात्‌ परलोकनिश्चय इत्यथः । ज्ञानप्रत्ययः- ज्ञानाद्‌ वेदाद्‌ विज्ञानं वदाघन्नानम्‌ । "| यान्नवल्कयः,- वेदाथांनधिगच्छेच शास्त्राणि विविधानि च। तथा महाभाष्ये,-- यदघोतम विज्ञातं निगभेनेव प्यते । अनग्नाविव शष्कैधो न तज्ज्वलति कदहिचित्‌॥ न ज्वलति न काय्येरममिव्यथः । मनुः, विभति सन्धभूतानि वेदश्णस्वं सनातनम्‌ | तस्माटेतत्‌ परं मन्ये यज्नन्तोरस्य साधनम्‌ ॥| साधनं सम्माटकं ज्ञानफलकत्वेन | सेनापत्यञ्च राज्यञ्च दण्डनेठत्वमेव च ! सव्वलो काधिपत्यच्च वद शास्तविददति ॥ वेद शास्ताधथतत्वन्नो यत्र तत्राखमभे वसन्‌ | इहैव लोके तिष्ठन्‌ स ब्रह्मभूयाय कल्पयते ॥ तथा,-- बुदिहठदिकराण्याश् घन्यानि च दितानिच। नित्यशस्राखवेक्तेत नेगमांश्ैव वेदि कान्‌ ॥ बुदितदविकराणि वैगेषिकन्यायारौनि । धन्यानि नाड़ोशस्राणि। हितानि वेयशास्ारणि । वेदिका निगमा निघण्टप्रश्तयः |

(१) ¬. 01८ (५ [जप्ता [पल८्प्न्व्‌,

नित्याचारप्ररोपः। १७

यथा यथा हि पुरुषः शास्तं समधिगच्छति ।

तथा तथा विजानाति विज्ञानं चास्य रोचते॥ प्रथमाधिगमे जानाति हितोये 'तदेवोह्धिन्रम्‌ । तथा--

प्रत्यक्षमनुमानख शब्ट्द् विविधागमम्‌ ।

त्रयं सुविदिते कायं धम््मश्दिमभोष्छता ॥

तथा,--

श्राषं धर्ममोप्रदेशच्च बेदशास्वाविरोधिना ।

यस्तक णानु सन्धत्ते स धमं वेद नेतरः ।॥ एवमादिशस््राध्ययनमपि वेदायंज्नानायाध्ययनवि धिनेवापेच्छमे । तेन॒ वेदविचारान्तःपातिदितोयभागे न्यायादिशस््राध्ययनम्‌ । तथा शङ्कलिखितो,- न बेदमधोत्यान्यं विदानधोयात्‌ श्रन्यत्र वेदाङ्कस्मतिभ्य इति ! णास्राणां वेदाधैन्नानोपयो गित्वे नाध्ययनम्‌ ! भयञ्च ब्रह्मविचारः षेदाध्ययनोत्तरं श्गुरुग्टरे स्त्वा समावत्त- नात्‌ पूवव काय्यः। तदुक्तं शआवरभाे,-्रधौत्य ख्रायादितोमं समाम्रायं विचारविधिना अतिक्रभिष्यामः। अनतिक्रामन्तो ेदमवमन्तं सन्तमनथकं कल्येम इति ।\ तथा वात्तिके-

तस्माद्‌ गुरुग्टहे सिला मधुमां सादि वजयन्‌ । वेदखरूपग्रहणात्मकेऽप्यध्ययने मधुमां सवजनरूपं ब्रह्मच मङ्गम्‌ ।

(१) 7. तटेवोज्चलम्‌ | (३) >. संविदितं।

८2) 08. हिविधागमम्‌। (४) >. गुरुग्टह एव स्थित्वा (५) यढोभ्यं मूलाचगतः शावरभाष्येण सह नालोदितः।

१५८ मित्याचारप्रदोपः।

न क्नानरूपे ततफले। येन मोमांसाध्ययने तदादरः । गुरुग्टह- वासस्तु विचारसखरूपसिद्धार्धमेवापेच्यत इति समावत्तनोलव्षैण गुरुग्टहवासः । तथा लघुव्यासः,- सम्यग्‌ देदमधोत्वाथ न्यायतस्तु तदथंवित्‌ | "सम्यग्‌ भूतानि संसेव्य समावत्तनमङति ॥ एवञ्चासमाप्य तदं व्रतं समाप्य प्त्रतस्नातक यावद्‌ बरद चर्ययेऽधोतं तावद्‌ विचा समावत्तते। यस्त टैवाद्‌ ब्रह्मचर्य्य मोमांसामधिगच्छति स ृहस्थोऽपि गुरुमुपत्य पठेत्‌ । तदुक्त श्रापस्तम्बेन,--यया विद्यया न वबिरोचत युनराचायमुपेल् नियमेन साधयेत्‌ । न विरोचेत नोज्वलक्ञानो भवति । श्रापस्तम्बः,- निवेशे संवत्ते संवस्षरे संवत्सरे दौ दी मासी समाहित शआाचायकते वसेद्भूयः खुतििच्छतिति खेतकेतुः । एतेन ददं योगीन भूयः पृ्यैष्मात्‌ कालाच्छरुतमकुर्व्वीति । तच्छास्तेविप्रति- भिम्‌ । निवेशे हि हत्ते नैय्यमिकानि यूयन्ते। अग्निहोच- मतिधयः। यच्चान्यदेवं युक्तम्‌ । निवेशो विवादः । विवाहानन्तरं प्रति संवत्सरंदौद्दौ मासी गुरुष्हे मोमांसाध्ययनाधं वासः। एतेन मासदयगुरुग्यदवासरूपेण योगेन पूव्वेस्माद्‌ विबाहह-

(१) 2 सम्यक्‌ तत्वानि °। (२) ?. तत्र स्ञातकं बद्यचयेऽधीतमविचाय्य समावत्तते | (१) 8. 4405 11670 सम्य तत्वानि संसेव्य समावत्तनमद्ति |

निव्याचारप्रोपः। १९

प्रा्ाविनः कालादभ्यधिकं मोमांसाभ्यसनं क्षतवानस्मि । तच याव्जोवशयुतिविरुदम्‌। गुरुग्टहवाशे अमनिरहोतत्यागप्रसङ्कात्‌ । तेन ब्रह्मचर्यं मोमांसाभ्यासप्रतिबन्धे स्येवं कन्त युज्यते इति

तात्पथम्‌ |

दरति ददितौयो वेदाभ्यासः।

अथाभ्यामे ठतोयो बैदाभ्यास उच्यते ।

सच गुणनालकपारायण्जपव्रह्मयन्नादिसिद्िहेतुवेरघारण- फलाधं क्रियमाण श्रानुषद्किकपापक्षयादिफलश्च । यान्नवल्काः,-- वेदाभ्यासरतं शान्तं महायन्नक्रियारतम्‌ | न स्ृशन्तोद पापानि महापातकजान्यपि ॥ मनुः,- परनभ्यासेन वेदानामारारस्य च वजनात्‌। ्रालस्यादवब्रदोषाच्च खल्युवि प्रान्‌ जिघांसति ॥ न च ब्रह्मयन्त एवाभ्यासः धारणां विना तद्भावात्‌ । भारणाऽख

ताभ्यासः साधनम्‌ |

१० नित्वाचारप्रदोपः।

अथ जपरूपस्तुरीयो बेदाभ्यासस्तृतीयभागे कर्तव्य उच्यते ।

योगियान्नवसछषाः,--मनुयमोवशिष्टो हारोतश्रायश्चोकष्ठये ,

ये पाकयन्नाञ्चत्वारो विधियन्नसमन्विताः।

सर्वव ते जपयन्नस्य कलां नादन्ति पोडगोम्‌ ॥

जप्येनेव तु सं सिद्धयद्राह्मणो नात्र संशयः।

कुर्व्याटन्यब्र वा कुर्य्यान्मेतो ब्राद्मणए उच्यते ॥ वशिष्टः,--

यथाग्निर्वीयुना धूतो हविषा चव दोप्यते।

एवं जपपरो नित्यं मन्तयुक्तः सदादिजः ॥' यमः,-

थ; संयम्यन्द्रियग्रामं कामतो धारयेदपि।

ब्रह्मचारो जपाच्चेव ब्रह्मलोकमवाप्रयात्‌ ॥

मनुः,

वेदमेव जपेन्नित्यं यथाकालमतन्द्रितः ।

तँ ह्यस्याः परं धर सु पधर्म्मोऽन्य उच्यते ॥

वेदाभ्यासेन सततं शौचेन तपसेव च ।

श्रदटोहेरीव भूतानां जातिं सरति पौव्विकोम्‌ ॥

(१) सद्रितवयिषट्टतौ,-- रवं जप्यपरो निन्यं बाह्मणः संमहोष्यते । २६ ख्ध्यायः १४ कलो °। (२) 3 यमयिलेन्दरियमामं °।

' नित्वाचारप्रटोपः। ६१

पौव्िकौं संस्मरन्‌ जातिं ब्रह्मैवाभ्यसते पुनः ।

ब्रह्माभ्यासेन चाजसखमनन्तं "सुखमेधते ॥ अत्र जपस्य माध्याङ्किककन्णि वस्निष्योडनानन्तरं विहितस्य

श्रश्राताशौ मलं भुक्ते श्रजपौ ^शक्रशोणितिम्‌ । दूत्यादिदोषबलेन नित्यस्य विहितस्य नायं कालः। नापि ब्ह्मयन्नरूपस्य । भरस्य प्रातर्होमानन्तरं तपात्‌ पूतैः वेष्ठ- दटेवावस्ाने वा तेत्तिरोयश्युल्या रातौ वा विधानात्‌। किन्तु पापक्षयफलकस्य पुतपाटि कामफलकस्य वायं कालः। ततः प्रणवस्य एेकान्तिकसचिटानन्दब्रह्मपरस्य जपः। सन्वै- पापक्षयदहारा भन्तःकरणश्द्धयापादनेन मोक्षफलः। यजु- विधाने यान्नवश्कयः,--श्रतः परमोडङ्ारकालं व्याख्यास्यामः । यच्च ग्राम्याणां पशूनां शब्दं नोपश्णयात्‌ । तत्न गला भ्रां समौपे भ््रद्महक्तेणेकस्थणं प्राञ्यखं मठं कारयिला कुणाच्छव्र कुशपरिषिश्ितं कुशध्वजं कुशचोरः कुशवासाः कुश- यन्नोपवौतो कुशहस्तः शाकयावकपयोभेन्तभक्तो वा अमिनि- मभिसुख्य ॐकारं पश्चसहस्राणि जपेत्‌ । ततीऽस्य सवे वेदा

(१) >. स॒खम्रुते |

(२) ‰. प्ूयशोशितम्‌।

(१) 3. तद्य ।

(४) ^. बद्धाटस्तेणेककुम्भनं एकस्तम्भनं प्राद्धसरं ° । (५) ए. कुशचोरम्‌ । ॥

(६,) }. कुणयन्नोपवोतः।

६१ नित्याचारप्रदोपः।

धोता भवन्ति। सवं देवाः शभा भवन्ति। सवे वश वश्या भवन्ति स्व॑ः क्रतुभिरिष्टेयथोक्तं फलमाप्नोति । माठ दोषपिढदोषगाभौदोषे नं लिप्यते। कपिलाया गोः पयसि स्यालोपाकं श्रपयित्वा "्रधमसंख्यायामडधिइंतं इत्वा श्रष्टसदहस्रेणा भिमन्वा सरयभमेव प्राओ्रोयात्‌। सप्तानां युरुषयुगानामलच्स निरोधयेत्‌ । ब्रह्मचय्येमविच्छित्रं भवति न पुनर्जायत इति । तत्र यमः,- ॐकारः परमं ब्रह्मः प्राणायामः परन्तपः | तरन्ति हि क्रियाः सव्यः प्रयुक्ता वैदिकाद्‌ भुवि॥ अक्षरं त्रच्तरं विदि ब्रह्म चेव प्रजापतिः । स्रं प्रणवःः | यो गिधान्नवल्कयाः,- श्रायं यतात्तरं ब्रह्म तयो यस्मिन्‌ प्रतिष्ठिता । सग्श्लोऽन्यस्िघदु षेदो यो वेदैनं स वेदवित्‌ ॥ दति। यथा गौवेत्सर्तं निशम्य इष्त्य वत्ताभिसुखं प्रयाति ब्रह्मापि तग्रणबोपह्ृतं प्रवक्तारमागच्छति । पश्वक्ते, - प्रणवो हि परं ब्रह्म तज्जपः सव्वेपापदह्या । ऊकारायतमभ्यस्य तदङ्व विशदयति ॥

(१) ^. अष्टशतं समासाभिद्कतं इत्वा ° । (२) 7. ?<208 मनुः, अचरं त्वश्चरहयं मद्चेव प्रजापतिः। विद्याकर- पञ्चतौ खाद्यं यत्वस्र ब्रह्म लयो यज्ञिन्‌ प्रतिशठिता °।

निग्याचारप्रदोपः। ६१

यस्तु दादश्चसाहस्रं जपमन्वह माचरेत्‌ |

तस्य इादशभिर्मासेः परं ब्रह्म प्रजायते' ॥

श्विवप्यशचिर्वापि प्रणवं यो जपेत्‌ सदा ।

लिप्यते न स पापेन पद्मपल्रमिवाम्भसा ॥ श्रद्धिराः,--

प्रण्वाद्यास्तथा वेदाः प्रणवे पर्य॑पस्िताः ।

वाद्यं प्रणवे सव्व मभ्यसेक्रणवन्ततः ॥

प्रणवे नित्ययुक्लस्य व्याषहतिषु च सप्तसु ।

विपदायाच्च गायत्रयां न भयं विद्ते कचित्‌ ॥ यो गियान्नवल्कयः,-

्रटृष्ट विग्रहो वेदो भावग्राद्यो मनोमयः ।

तस्योद्धारः स्मतं नाम तेनाहइतः प्रसोदति ॥

अथ गायवोजपः । स॒ च दइधा। सप्तव्याहृतिदशप्रणवशिरःसारित्येनेकः। प्रणवनव्याह तित्रयसहितो, दितोयः। तत्र शङ्कः,-- दूति वेदपवित्राखप्यभिहितान्येतेभ्यः सावित्रो विशिष्यते । नाघमर्षणात्मरमन्तजलजपे न व्याहतिभ्यः परं होभे न गायत्राः परं जाप्ये। तथा ऊकारस्य प्रण्वाख्या । ॐ भूः । ॐ भुवः ।

(१) ए, प्रकापते। (२) 3 सादह्त्ेन हितीयः

६४ नित्याचारप्रदोपः। ॐसखः। ॐ महः। ॐ जनः। ॐतपः। ॐ सत्यम्‌ । दूति महाव्याहृतयः । ब्रपोज्योतोरसो खतं ब्रह्म भूभवः स्वरोम्‌ दूति शिरः। ्रतच वदति लोकः,-- सव्याष्तिं सप्रणवां गायतं शिरसा सह । ये जपन्ति सदा तेषां न भयं विद्यते क्रचित्‌ ॥ शतजपा तु सावित्नो पातकेभ्यः प्रमोचनौ । दशसादसखजाप्येन श्सवेपापप्रणाशिनो ॥ सुवणस्तयक्तद्‌ विप्रो ब्रह्महा गुरुतल्पगः । सुरापश्च विष्द्धयन्ति लक्षजापात्र संशयः ॥ प्राणायामतयं क्षला कल्पं कल्पं समाददितः। श्रहोरात्रक्तात्पापात्‌ ततन्षणादेव सुते ॥ सव्याष्तिकाः सप्रणवाः प्राणायामास्तु षोडश। भ्रपि भ्नुणनं मासात्‌ पुनन्यद्टरहः कताः ॥ रथ गायच्यधिकारात्‌ सप्व्याष्तिशिरःसहितदशप्रणवयुक्षगायज्रषा प्राणायामः प्रतोयते । तथा,- स्तताणप्रदा देवो पततां नरकाणेवे ¦ तस्मात्‌ तामभ्यसेब्रिल्यं ब्राह्मणो हदये शचिः ॥

(१) 1. अल च भवति स्लोकः |

(२) 1; स टेवो।

(३) 1. सब्वेपातकनाशिनो "4 २११५ लक्चैजप्रा त॒ सा टेवो मष्ापातक- नाशिनो।

(४) 8, मुच्यते नाल ठ्यः

नित्याचारप्रदोपः। ९५

गायत्रौजप्यनिरतं हव्यकव्येषु भोजयेत्‌ । तस्मिन्‌ न तिष्ठते पापमच्विन्दुरिव पुष्करे ॥ सावित्रोजप्यनिरतः खगमाप्रोल्यनुत्तमम्‌ | सावितरोजप्यनिरतो मोत्तोपायच्च विन्दति ॥ तन न भयं विद्यत इत्यत्र नरकभयं संसारभयं नास्तोल्य्ेः । इत्येकः प्रकादः। मनुयमय प्रथमे । ॐकारपूव्विकास्िखो महाव्याहतयोऽव्ययः; । विषदा चेव गायतो विन्नयं ब्रह्मण्णे मुखम्‌ ॥ योऽघोतेऽदहन्यदन्येतां तोखि वषखतन्दरितः । म ब्रह्म परमभ्येति वायुभूतः खमूत्तिमान्‌ ॥ वायुभ्रूतः लिङ्गथरोरनिष्ठः खमूत्तिमान्‌ आकाश्व्यापो । पुनयंमः,-- गायक्राासतु परं नासि मोनात्‌ सत्यं विरिष्यतं | सहखपरमां टेवों शतमध्यां दशावराम्‌ गायतं तु जपेन्नित्यं सव्वेपापप्रणणशिनोम्‌ ॥ गायततौच्ैव वेदांश्च तुलयातोलयत्‌ प्रभुः | एकतश्चतुरो वदाः साङ्गा सपदक्रमाः। एकत्रैव गायतो तुल्यरूपा तु सास्म्मता॥ सपदटक्रमाः पौदक्रमसदहिता। अत्र च प्रणवव्याहतित्रधसदहितः गायत्रो जपस्य कथनात्‌

प्रणवः रान्तसंरुदां जपेत्‌ न्याह तिभिः सह ।

६& नित्य।चारप्रदोपः।

दूति । गायतं प्रणवं चान्त इति च विकल्यपरमेव ग्रन्ते प्रणवोऽ- स्मिन्‌ प्ते वेकल्यिकः। मनुः, - सदहस्रज्ल त्वस्त्वभ्यस्य वह्िरेतत्‌ ति कं दिजः । महतोऽप्येनसो मासात्‌ लचेवाददिविसुचते ॥ रत वहिदेशविश्िटिजपविधानात्‌ ्हप्रासादादोनां सामान्य- देथानामिह्ाप्रसङ्ग; । यो गियान्नवल्कयः,-- ॐकारादयास्िराहठत्ता वेदस्यारम्थणे सटा । सप्ताठत्ता पुनद हं दशभिः प्रापयेद्‌ दिवम्‌ ॥ विंशवत्तन सा देवो नयते होशठरालयम्‌ । अष्टोत्तरशतं जता तरतं भवसागरात्‌ ॥ सर्व्वषामेव पापानां सङ्करे ससुपख्िते दशसाहसखिकोऽभ्यासो गायत्राः शोधनं परम्‌ ॥' यच यच च सद्रौणमात्ानं मन्यते दिजः। तत त्र तिल्होमो गायता जप एव च ॥ वायुभच्यो दिवा तिष्ठत्‌ रातिं नोलाप सव्धटक्‌ । जघा सदस्रं गायता; शद ब्रह्मवधाटतें ॥ शतेन गायता; खायात्‌ शतमन्त जले जपेत्‌ । अपः एतन पीला त॒ सव्बपारैः प्रमुच्यते ॥ तधा,-- गोघ्नः पिटघ्नी माढठघ्रो ब्रह्महा गुरुतल्यगः। भूणहा खण्हारो च यञ्च विप्रः सुरां पिवेत्‌ ॥

=== ~----- - ---~ -- ~ ---~~~- ~ -- ~ ~~ ~= ----- = ----~-~ ---~ ~

१) ॥. ^.५;.. इति |

नित्याचारप्रोपः। ६०

गायत्राः शतसहस्रेण जप्येन तु भवेच्छचिः । एवं यान्नवलरोयजपप्रयोगाणं व्याहतितयविशिष्टगायतो विषय- सम्‌" । श्ये तु प्रथोगा एतदन्यतरलिङ्गशून्यास्तत्र इयोवि कल्यः ।

यथा,--

सव्वषामेव पापानां सङ्करे समुपस्थिते ।

द शसादहसिकोऽभ्यासो गायत्रयाः गोधनं महत्‌ ॥

गायत्राः शतसाहस्रो जपो "नक्ताशनो भवेत्‌ ।

वदि; सख्रातस्य ततेव सव्व किल्िषनाशनः ॥

दशायुतानि जघ्ा च हविष्याशी स मुक्तिभाक्‌ ।

गायत्रयासतुं जपन्‌ कोरि ब्रह्मदत्यां व्यपोहति ॥

ल्ताशोतिं जपित्वा तु सुरापानात्‌ प्रसुच्यते।

पुनाति ₹ेमहत्तोरं गायत्रा लक्तसप्ततिः ।

गायत्रया लक्तषष्ठया तु मुच्यते गुरुतल्पगः ॥ अत्र च गुणविशेषात्‌ फलविगशेषः। पापक्येष्वनुबन्धभदात्‌ विशेषः ।

अध यज्ुविधाने,-ब्रधातो गायजौकल्पं व्याख्यास्यामः ।

उपोष्य पुष्येण सखण्डिलसुपलिप्य कुगेषुएविष्टो दावाए्यिव्योः सनििमीक्षमाण्णे जपेत्‌ । ॐकारपून्वां गायत्रीं जपेत्‌ । यावत्‌-

(१) 1. ^. शङ्कोक्तानां ट शप्रयवयुक्ागायत्रोविषसत्वम्‌ (र) }, यत्त्‌। (९) \. नक्ताशनो हइिजः।

ष्ट नित्याचारप्रदोपः।

कालं यथाविद्यान्नानम्‌। अग्निमुपसमाधाय चतुविशत्याज्या- तिसदस्राणि जुद्धयात्‌ । तत्सवितुरिति समाप्त होमे दथा- युतानि जघ्ठा सन्वपापेः प्रसु्ते ! अ्रतोङ्गारपूव्ध गायतौ- मातस्य जपः । न व्याहतिप्रवेगेन । यावत्कालं यघाविदयाक्ञान- मिति सिद्धाघपुरश्चरण्जप एषः । अरहोरालोपोषितः साहसिकं होममाचरेत्‌ । िरातोपोषितो दशसाहसिकमित्यादि व्च्यमाण- कालावच्छित्रजपकल्पनम्‌ । सव्वमन्ताणां पृव्वेसेवाधं लक्तमयुतं सहस्रं शतमिति सिद्धयपेच्या काखमिव्युपक्रमे विधानाद्‌ ग्राह्यम्‌ । तथा स्तोशुद्रसम्भाषणवजो चिरातमयुतं जघ्ा विपापो भवति) दितोयं विद्यार्थो । ठतोयमासेग्यकामः। चतुथं पुवकामः। पञ्चमं घनकामः । षष्ठं ग्रामकामः सप्तमं सौभाग्यकामः। ष्टम तब्राह्यणवजं सर्व्वं वणं वश्या भवन्ति। नवमेन गायत्रीं

सुरूपा पष्यति । दशमेन ब्रह्मलोकमवाप्रोति।

अध्ातः काम्यदहोमाः।

टूवामायुःकामः 1 पशूनासुपघाते कुशान्‌ जदहुयात्‌ । ज्वरा- पनये तु आआव्वससमिधो जहयात्‌। खादिरमन्रादिकामस्य। अपामागमधंकामस्य। पद्यानि योकामस्य। वासकपुष्पं कन्याथो । अरकामोत्वाज्यह्ोमात्‌ परं ब्रह्माधिगच्छति । प्राप्य टेश कान्च दिजः सामश्यमेव च!

एकाहं ब्रह्मकूचाभो एकादभेकभेत्तभक्‌ ॥

नित्याचारप्रदोपः। ६<

एकाहं ब्राद्मणाब्राशौ गायत्रोजपमाचरेत्‌ ।

शतं स्नाता तु गायत्राः शतमन्तजंले जपेत्‌ ॥

श्रपः शतेन पौला तु सव्वपापेः प्रसुखते ।

गोघ्रशेव क्तघ्रख ब्रह्महा गुरुतल्यगः ॥

भ्ृणद्ा रतह्ारो च यश्च विप्रः सुरां पिबेत्‌)

्रयाज्यं याजयिता तु क्लान्यदपि पातकम्‌ ॥

न सौोदेत्‌ प्रतिदछह्वानः एधौमपि ससागराम्‌ ।

ये च केचिद्‌ ग्रहा दुःखाः सौम्यास्ते स्य॒नं संशयः । हितीयं विया्धीत्ादिषु समुच्चयः। बअ्रयुतदयमित्यधः। एवं ठतोयादिषु। शतं स्नाता तु गायत्रा इत्यत्र गायत्रौकरणक- स्रानशतं वाक्याथः।

"यो गियाज्ञवल्कय ऋग्‌ विधाने च, - शतेन गायत्रयाः स्नायात्‌

इति शतसंख्यकगायत्रोजपकरणकमेव स्रानमिति कर्मभेदः । तेन इयोर्यावच्छरततिकत्तव्यतायोगेनानुष्ठानम्‌ ।

अथ गायतोन्यासः।

यो गियान्नवल्कयः,--प्रथमं प्रणवन्यासः। श्रकारं नाभौ।

उकारं हृदि । मकारं मूदि । विन्यस्य ब्रह्मरूपतया ध्यानम्‌ ।

(१) 1, योगिवान्नवल्कयः कगविधाने |

नित्याचारप्ररोपः।

व्यादतिन्यासः ।

भूः पादयोः। भुवः जानुनो। खः कचय्याम्‌। नाभिदेशे महः । जनलोकं हृद्ये । तपः कर्टेथे । म्रूललाटमध्ये सत्यम्‌ ।

गायच्राच्स्न्याक्षः ।

पादाद्गे तधा गुलफे जानुनोजंङ्योस्तथा ।

'उर्व्वगद्ये तु दषणि पायौ नाभ्यां तथेव च ॥

जठरे स्तने च इृदये कण्डे वक्ते च ताज्ुनि ।

खतरे चाचि भ्रुवोमध्ये ललाटे पून्पैके सुखे ॥

याम्ये पञ्चिमक्े चैव उत्तरे च यथाक्रमम्‌ ।

अन्तिमं मृद्धं विन्यस्य परं ब्रह्म स उच्यते ॥ पून्मैकं मुखं शिरसः पूव्यभागः। एवमन्यत्‌ ।

अघ शिरोमन्वन्यासः।

गुध वक्षसि वक्त च समोके हृदये तथा । पायो नाभ्यां ललाटे च नवमं मूं विन्यसेत्‌ ॥ समोकं कण्ठदेश दति केवित्‌। गलष्ष्ठं समोकं बा ।

¢ # ध १) †;. उब्बोग्येऽथ ‹।

नित्याचारप्रदोपः। ७९

ट न्यासचतुष्कञ्च सकछलत्रास्यति यो दिजः । सत्यैपापविनिमुक्तो ब्रह्मसायुज्यखच्छति ॥

अथाक्तरडेवताः' |

अगिनिर्वीयुस्तथा सूर्य्यो विष्णुयेमो वरुण ।

रदस्पतिश्च पजन्य इन्द्रो गन्धव्वं एव च ॥

पूषा मित्रावरुणौ च तष्टा च वसवस्तथा ।

मरुतः सोमोऽङ्गिश्च विश्वटेवास्तथाखिनौ ॥

प्रजापतिश्च वेदा सर्दरव्रह्मविष्णवः ।

जपकाले तु सिन्य तेषां सायुज्यतां व्रजेत्‌ ॥ न्यासचतुष्कमक्तरदेवताचिन्तनच् 'काम्यमपि वदति यजविधाने।

अथ गक्लाधं वियाङ्ान्य॒च्यन्ते ।

मन्ताणाप्मिषेलेत्यादोनां खं त्रद्मान्तानां शिवमङ्ल्पो दयम्‌ । पुरुषस्तं शिरः । उत्तरनारायणं शिखा । अप्रति

रधं कवचम्‌ । शतरद्रियमस्तम्‌ । "| शतर्द्धियं | रुद्राध्याय एव

(१) ॥. प्र्मस्चरटेवता।

(२) 2. काम्यसिति वट्‌न्ति।

(३) ° मिष्रेत्वोजत्यादौोनःं °

(४) 1;, (01४3 ५९ णा एषपर्५५,

७२ नित्याचारप्रदोपः|

कागवानाम्‌ | "वयं सोभमेत्यनुवाकशान्तेति(?) रुद्रा ङ्गेऽधिकमंविधा- नात्‌ । तथा प्रकारान्तरम्‌ । मनोज्योतिह्नदयम्‌ । अ्रवोध्यम्निः शिरः । मूङ्षानं दिवः शिखा । मख्माणि ते कवचम्‌ । मानस्तोके स्तम्‌ । तथा प्रणवो बूभव: सखरिति श्गुद्यहृदयादौनि। ॐ हृदयाय नमः । ॐ भूः शिरसे खाद्वा। ॐ भुवः शिखाये वषट्‌ । ॐ सखः कवचाय ह्म्‌ । ॐ भूभवः खः अ्रस्वाय फट्‌ । एतच्च यजुविधानोक्तप्रयोगेषु नित्यमन्यत्र वैकल्पिकम्‌ । गायतोमधिक्लत्य योगियाज्ञवल्काः,-- प्रणवो भूशवः स्वरिव्यङ्गानि हृदयादयः। ददिधावन्ये ततः पञ्चादाषं छन्द दैवतम्‌ ॥ दूति । दिधाहत्तिख व्यस्तसमस्तरूपैण । समस्त नास्रमित्ययः । तथा त्रातारमिन्द्र लंनो अ्रम्ने। सुचानुपन्याम्‌ ।(?) ब्रसुन्वन्तम्‌ । तत्वायामि । श्रा नोनियुह्धिः। वयं सोम । तमोश्नम्‌ । अग्न रुद्रा । (?) स्योनाण्रधिवो। इत्येतत्‌ सम्पुटजपकाले होमकाले रक्तां प्रायादिषु कुर्यात्‌| यो गियान्नवल्कयः- प्रणवादयन्तसंर्डां जपेद्‌ व्याहृतिभिः सद । साह प्रणवव्याहतिभि; खाहान्तं होमकब्मणि ।

प्रतिलोम प्रयोक्तव्या फट्‌कारान्ताभिचारिके ॥

(१) 1. 1\५ चतु षिः पुनः पषोडशमेवच | एत चेतनमस्ति देवतं विदयमेव च| वयं सोमति दृशमिरमाद्गटमवतुटयम्‌ | एतेभ्यः शतरद्रयम्‌ । (२) 7. ग्टहृद्दृयाट्‌)नि।

नित्याचारप्रदोपः। | तेन सन्ध्याव्यतिरिक्रजपं प्रणवादययन्तत्वम्‌ । अत्र-

'चावादि (2) यजुषाचेव तेजोसोतिविघानतः इति याज्ञवल्कापारठेऽपि तैजोसौत्यादिमन् एव॒ तत्तिरोयसिदो ग्राह्यः । विसजनमन्वोऽपि तवेवोक्तः। सन्ध्वास्यले दिती । नमस्छृत्य विसजयेदिति वचनाद तर नमस्कारपूव्धता विहिता ।

प्वे तवण्ण समुदि कौशैयवसना तधा !

प्वतेविं लेपनैः पुष्ये रलद्कारे्च भूषिता ॥

अआदित्यमर्डलान्तस्था ब्रह्मलो कख्िताऽथवा ।

अर्तस्ूत्रधरा देवो पद्मासनगता शभा ॥

दूति प्यानमावष्यकम ।

अथ जपघम्भाः ।

योगियान्नवल्काः,- ग्टहेष्वे कगुणं जप्यं नदान्तु विगुणं स्मृतम्‌ । गवां गोष्टे शतगुणमनग्न्यागारे दशाधिकम्‌ ॥ सिदे पणयतोर्ये टेवतायाञ्च सत्रिघधो । सहृख श्तकोटरोनामनन्तं विष्णुसन्निधौ ॥

(१) ।॥. अप्रवाह(()यजुघानेन ° । (२) 1}. दृशगुण ०) १ 9

७४ नित्याचारप्ररोपः। तथा,--

तिष्ठं चद्वोक्षमःणोऽकी जपं कुयात्‌ समाहितः १

अन्यथा प्राञ्युखः कुय्याद्‌ वच्छमाणक्रमेण तु ॥

प्रागग्रेषु कुशेष्व वमासोनः खासने शमे

नाल्युच्छिते नातिनौचे दभपाणिः सुसंयतः ॥ अच्रासनस्य वस्ताजिनचग्ाटेरनुक्त्वेऽपि चेलाजिनकुणोत्तरमिति सामान्यतः

सव्यसिद्धय १| व्याघ्रचख मोक्षसिद्चौ ] खगाजिनम्‌ । दूत्यादिकभेव ग्राह्यम्‌ । तिष्ट द्‌ वौन्नमाणोऽकंमिति नायं जप- मात्रस्य विकल्यन तिष्टद्‌विधिः। किन्तु यन्न तिष्ठत एव जपविधि- स्तत्राकाभिसुखविधिरिति मन्तव्यम्‌ ¦

तथा,--

उपांशजपयुकस्य शंस्याच्छतगुणे भवेत्‌ ।

साहस्रो मानसः प्रोक्तो यस्माद्‌ ध्यानसमो हिसः॥ ध्यानसमतेन शब्दाथ॑चिन्तनाभ्यासरूपल्वमुक्तम्‌। शस्यादुैजं पात्‌ । तथा,--

स्फरिकन्द्रा्रुद्राच्ैः पूतौ वससुदधवेः ।

अरत्तमाला प्रकत्तव्या प्रशस्ताद्युत्तरोत्तरा ॥

कोखधिका भवेद्‌ ठहिरक्माला विशेषतः

जपस्य क्रियमाणस्य तस्माच्छष्टः परः परः ॥

(१) 1, 01४8 (£ [ज्मा 114611८.

मिव्याचारप्रदोपः। <

अरभावैत्वत्तमालायाः कुशग्रगयााध पाणिना |

न चङ्क्रमन्‌ न विहसन्‌ न पाश्वंमवलो कयन्‌ ॥

नापि तो न जल्यंञ्च न प्राह्तशिरास्तधा ।

न पदा पदमाक्राभेन्रचेव हि तथा करो ॥

न चाममाहितमना न तु संख्ावयन्‌ जपेत्‌ । मानवे च,

ध्यायेत्त मनसा मन्तं जिद्वोष्टौ "नेव चालयेत्‌

न कम्परयेच्छिरोग्रोवं दन्तातेव प्रकाशयेत्‌ ॥

स्तीशृद्रपतितांयैव रासभच्च रजखलाम्‌ ।

जपकाले न भाषित व्रतहोमादिकेषु च ॥

तुष्णौमासोत च जपं्चर्डालपतितादि कान्‌ ।

दृष्टा तान्‌ पयपस्पश्य स्रालाभाय पुनजपैत्‌ ॥

आचम्य प्रयतो नित्यं जपिदश्टचिद शने ।

सौरान्‌ मन्तान्‌ यथोाहं पावमानोंख शक्तितः ॥

रोद्रपैचयासरान्‌ मन्दान्‌ राक्सानाभिचारिकान्‌ ।

व्यादल्यालभ्य चात्ानमपःखष्ान्यदाचरेत्‌ ॥

यदि वागृयमलोपः स्याञ्जपादिषु कथञ्चन ।

व्याहरेद्‌ वेष्णवं मन्तं स्मरेद्‌ वा विष्णुमव्ययम्‌ ॥

(१) 1. नापि °|

७& नित्याचारप्रटोपः।

अचानेकदिवससाध्ये जपे आहारनियमः।

यो गियान्नवल्काः,-- शाकयावकभंच्ाणि पयोम्ुलं फलानि च। दधिसपिस्तथाद्यापः प्रशस्ताद्यत्तरोत्तराः ॥ चरवोद्युपवासख भेत्तं नक्तमयाचितम्‌ । विसण्ङ्गाटशालुकहविष्यान्नानि यानित ॥ एतान्यनुव्रतान्याडः प्स्तानि जपकग््मणि। यजु विघाने,- भ्णकयावकपिखाकपयोभक्तो भिक्तादारो वा उदटकशक्ता- हारो वा| तथा इविष्यात्रमोजो नौरादहारो होमं जपन्‌ तत्‌ निकेत्तयेदिति। अतर इविष्यान्रानोति स्मृत्यन्तरोक्गहविष्य- द्रव्यपरम्‌ । तधा छन्दोगपरिशिष्ट,-- इविष्येषु यवा सुख्यास्तदनु ब्रदहयः स्मृताः । माषको द्र वमौराटौन्‌ सव्वलाभेऽपि वजयेत्‌ ॥ १दूत्यनेन माषादीनां प्रतिनिधिललेनाग्रहणमित्यधेः । तथा भविषयोत्तरे,-- हेमन्तिकं सिता खिन्नं धान्यं मुद्गास्तिला यवाः । कलायकङ्कनौवारा वास्तुकं हिड़मोचिका ।

(१) 1, दूति माषादीनाम।

मि्यावारप्रदोपः। 9

कालेयं क्रालशाकच्च मूलकं कैसुकेतरत्‌ । 9 ६ र्‌ [र ¢

कन्दं सन्धवसामुद्रे लवे दधिसपिषो ॥

पयोऽनुदतसारच् पनसाम्बहरौलकोः ।

पिप्यलीर्जीरिकश्चेव नागर्चेव तिन्तिडो ॥

कदटलो लवलो धाचौो फलान्यशुडमे वम्‌ ।

अतेलपक्तं मुनयो हविष्याणि प्रचक्तते ॥

मत्छपुराणे,-

'सुदट्गा्यणककालाया मिधनानां दवीँंषि च ।

एतेभ्योऽन्यानि भना्रोयागन्मिधनानामनापदि ॥

सिथुनानां दिदलानाम्‌ । श्रत भविष्योत्तरोक्तदविष्यद्रव्याणां सव्वदेभोयशिषटपरिग्रहणाप्रामाण्यकारणाभावाद्‌ यत्र॒ यक्त ह विष्यद्रव्यविधिस्ततर तत्र एतान्येव ग्राह्याणि । यत्त॒ हविषि योग्यं हविष्यमिति हविष्यश्नब्दस्य यौगिकत्वात्‌ ्रादइद्रव्ये इविः- पट प्रयोगात्‌ खाद्रव्याण्येव हविष्य शशब्देनाभिघोयत इति तद- युक्तम्‌ । यौ गिकल्वेऽपि प्रयोगनियमेन पङ्कजादिपदवत्‌ रूढेरपि सोकारात्‌ । यथोद्‌भिदादिपदस्य यौगकिस्यापि रूद्ितवम्‌ । यत प्रोत्तधिकरणे सत्‌खवयवार्थषु योऽन्यताथं प्रयुज्यत इ?

(१) ^. सुट्गाखकन्द्कालायाः| (२) 2. चास्रोया °|

(2) 7. द्विर्योग्यं |

(४) 1. ° शब्द्‌ न विधोयत इति।

रद्ध मित्याचारप्रदोपः।

योगाभाव एव रूट्रितयक्तं तत्‌ प्रदशनाथम्‌ । किच्च आाददरव्येषु माषमांसादिष्ठु दविष्यपदाप्रयोगात्‌ केवलयौगिकत्वमयुक्तम्‌ | किञ्च शतरद्रियदोमे गवेघुकानां हविष्टात्‌ वाजप्रसवोयादौ अषट्टादशधान्यानां हविष्टात्‌ ह विष्यत्ेन ग्राद्यलं स्यात्‌ । ष्यदि च मधुमांसपरात्रमिथ॒नानि व्रतेऽहनि वजयेत्‌ । माषकोद्रवमौरादीन्‌ सव्धालाभेऽपि वजयेत्‌ ।

१द्रति वचनान्तरात्‌ इविष्यत्वेऽपि न ग्रहणम्‌ । तहिं यच्ाष्टादश धान्यमध्ये निषेधवचनं नास्ति तेषां खादादेयलवेऽपि इविष्यतल-

प्रसङ्गः। किञच-- हवोंषि संस्ता ये च यवगोधूमश्षलयः। दति वाराहे हविः शाल्योदनं विद्यादाज्ययुक्तं सशकरम्‌ ।

दूति नारसिंहे च विष्णुनवेदयेऽपि विःपद प्रयोगात्‌ । कर्कार्क- फलादावपि हविष्यत्वप्रसङ्गः। नहि खाददेयमेव इविष्यभिति वचनमस्ति किञ्च चाम्बकमन्तरोगश्ान्तिद्धोभेषु ग्रहदहोमेषु चाभक्षाणामपि होमौयत्वऽपि न इविष्टात्‌ इविष्यत्वेन ग्राह्यं स्यात्‌ । अ्रत्र जपाङ्गह विष्येऽभ्यद्गनिषेधे प्रमाणाभावात्‌ -श्रभ्यङ्ग न निषधः । ब्रह्मचयस्य श्रद्त्पक्तेऽपि

(१?) 2. यदिति।

(२) 1. इति वचनात्‌|

(९) ^. अभ्यङ्ग निरोधः।

(६) ॥. बह्मचर्यखाङ्गव्येऽपि ।

निन्याचारप्रटोपः| 9€&.

ब्रह्मचय्यं हि सर्वेषां रेलोधारणसु चते । ऋतुकालं खदस्थानां नित्यं वा पव्मैवज्जं नम्‌ ॥ दति ऋतावभिगमेऽपि न दोषः। अयद्याहारनियमः प्राणायामहोमादावपि अनेकदिवससाध्ये मन्जपाङ्गत्वेन प्रवत्तते। यदपि प्राणायामे होमे च मन्त जपोऽङ्मेव तथापि जपल्वाविगशेषात्‌ तदग्मा इविष्यभोजनादयः प्रधानाविरोधादन्येऽपि जपधरमाः कत्तव्या एव । यो गियान्नवल्कयः,-- सव्याष्ृतिं सप्रणवां गायतीं शिरसा सह । विःपटेदायतप्राणः प्राणायामः स उच्यते॥ सव्याद्रतिकाः सप्रणवाः प्राणायामास्तु षोडश । अपि म्बूण्नं मासात्‌ पुनन्त्यहरहः कताः ॥ दश्यन्ते यमानानां धातूनान्तु यधा मलाः| तथन्द्रियाणां दह्यन्ते दोषाः प्राणस्य निग्रहात्‌ ॥ सोड़शप्राणायामफलं पञ्चराच,- प्राणायामे पोडशभिदि नशोऽनुष्ठिते दिजः ! मासादरेडिकपापैभ्यो मुच्यते नात्र संशयः ॥ जन्मान्तरोयपापेभ्यः षरमासान्ु्ते तथा । संवत्सरेण तदु विष्णोः पदमाप्रोव्यसंशयम्‌ ॥ श्रह्का रात्रा च यो जन्तून्‌ हिनस्न्नानतो हिज; । तेषां स्नात्वा विशुद्धयथं प्राणायामान्‌ "षडाचरेत्‌ ॥

(१) 4, समाचरेत्‌,

८२ निव्याचारप्रदोपः।

तथा,-

प्राणायामशतं काय्यं सव्वेपा पापनुत्तये ।

उपपातकजातानामनादिष्टस्य चेव हि॥

ब्रह्महा च सुराप अ्रगम्यागमने रतः।

सुवणं स्तेयक्तचेव गोघ्नो वि्रम्भघातकः ॥

शरणागतघाती च कूटसाचीद्यकाय्यक्लत्‌ ।

एवमादिषु चान्येषु पापेष्वभिरताशिरम्‌ ॥

प्राणायामशतं क्यः सूयस्योदयनं प्रति ।

निश्चलाः सखगेमायान्ति सन्तः सुक्षतिनो यधा ॥ दति। अत्र ब्रह्मदत्यादिषु प्राणायामशतस्याठत्तिः। चिर मित्युत्तरत्र सम्बध्यते । चिरं शतं कुयरिव्येके । तथा-- चन्तुरूवक- घ्राणमनोव्यतिक्रमे विभिः प्राणायामः "शुद्धयति । शृद्रस्तोगमनं सप्ताहं सप्त सप्र प्राणायामान्‌ धारयेत्‌ । भ्रभोज्याभच्यापेयानां प्राणने अपण्य विक्रये दादशादहं दादशप्राणायामान्‌ धारयेत्‌ । पातकोपपातकवर्जष्वदमासम्‌ ! पातकपतनौयवजं 'महापातक- वजितेषु दादांमासम्‌। -महापातकेषु संवत्सरं दादश्दादश-

प्राणायामान्‌ धारयेत्‌ । अच प्राणायामप्रकार उक्तः योगाङ्गप्रकरणे च वच्छयते।

(१) 7. विंश्ुद्ति। (२) 1. महापातकवजष्र्‌। (२) 1. प्ातकेष |

नित्याचारप्रदोपः। ८१

विशेषतश्च महाव्याहतित्रययुक्र एको मन्वादुक्तः । सप्षव्याहति- सशिरोगायतौद शप्रणवयुक्तश्चापरः शहद करः । तयो गुंणविगेषात्‌ फलविशेषः ।

होम ।

मनुः,- सावित्रान्‌ शान्तिहो मां कुर्य्यात्‌ पव्वेसु नित्यशः ¦ 9, > प्रत पव्वखिति नित्यश दति च परव्वानतिक्रभमेण यथा नित्यता ।

तथा शन्तिहोमपदेनेहिकानिष्टहेतुदुरितच्यकाम कमण उक्तत्वाद्‌ दुरितानिखये च

अनिमित्तञ्लता शणन्तिनिमित्तायोपजायतें ।

इति प्रसिडटोषादुरितनिशये हतुग्रहदौखाज्निविधोत्यातादयभावे शान्तावनधिकारात्‌ निमित्तनिश्यमपेच्य नित्यता बोष्या । निमित्तनिशये सति साविचान्‌ शन्तिहामान्‌ पन्देसु निलयं कुर्ययादि व्यधेः । निमित्तसंण्ये नेमित्तिकानिष्टसंश्ये दृ्टसामग्रौ- दभनेन वाऽनिष्टसंश्योभये निमित्ते विहितानि कश्ाणि। (?) अनिष्टशङ्गाया एव भयपदाधल्वात्‌ । तथा सहस्रनान्ि भयान्बु- अते भोतश्च। देवोमादहासा च,--

शचलतो न भयं तस्य दस्युतो वा न राजतः।

म उस्वानलतोयोघात्‌ कदाचित्‌ सम्भविष्यति ॥

११

द निव्याशारप्रदोपः।

यथावा मन्राजाधिकारे युतौ,-योरख्त्योः "पाप्मभ्यः सस।९।द्‌ विभोयात्‌ स एतं मन्वराजं नारसिंहमानुष्टमं प्रतिह्णोयात्‌ । द्ति। यधा गायत्याभेव। ये जपन्ति सदा तेषां न भयं विद्ते कचित्‌ । द्ति। तेन ग्रहोत्पातरोगादिनिमित्तन दुरितनिश्चये तच्छान्ति कश््ाणि । निभित्तसंश्येन त्निष्टसंशये भयनिदत्तिहेतुकत्वन विदहितान्येव कम्माणि कायाणोति सिद्म्‌। गायत्रयधिकारे ;, हता देवौ विशेषेण सव्य कल्यमषनाशिनो । सव्यकामप्रदादटेवो वरदा भक्तवत्सला ॥ शान्तिकामसत्‌ जुह्यात्‌ साविचो 'मचतेः एचिः | रताः सत्वचौ यवाः। तेन मनूक्तगायत्तीमन्कशान्ति- हो मोऽप्यत्ततेरेवाविरोधात्‌। तथा, - कच्छ देव्ययुतच्चेव प्राणायामश्तत्रयम्‌ । तिलहोमसदसखच्च वेदपारायणं समम्‌ ॥ अत्र तिलदहोमो न गायत्रा । किन्तु न व्याष्तिभ्यः परं ष्टोम इति शङ्वचनात्‌ अविहितमन्तकहोममतरे व्याद्ति विधिः । तथाच षट्चिंशन्रते,- मदाव्याद्तिभिर्होम सतिलः कार्य्यो दिजग्मना । उपपातकणश्द्धयधें सदस्रपरिसंख्यया ॥

(१) 8. पापभ्य संसाराद्ध०। (९) 8. जरासुतः ° |

नित्याघारप्रटोपः। ८४

महापातकयुक्तो लक्तहोमेन शद्ाति। इति । छन्दोगपरिगिष्टे-- यतर व्याहृतिभिर्होमः '्प्रायित्तामको भवेत्‌ । चतस्रस्तत्र कन्तव्याः स्तोपाणिग्रहरे यथा ॥ द्ति। ॐ भू; खाहा । भुवः खाहा । खः सराहा । भूवः

स्वः सयाषति चतस श्राहतयः । अग्निः । वायुः । सूय तयाणां देवताः । समस्तानां प्रजापतिः । यजुविधाने,--ॐकारपूविं- काभिमहाव्याहृतिभिराज्याइतिसदहखं जुडयात्‌ सव्वैदेवताराधनं समर्थो भवति । तेजखो भवति ।

अथ ्यधेष्टकरणमिलयादिप्रयोगविधिः ।

तत्र व्यादहृतित्रयेण होमजपादयः। व्यस्तप्रयोगे माना भावात्‌। तथा,--एताभिरौदुम्बरसमिधो अहयात्‌ पश्वत्रकामः । दधि पयो वा शान्तिकामः। अकसमिदहधिरम्निं प्रज्चाल्यापामाग- तण्डलान्‌ ज॒हयादिरख्यकामः। अन्नमन्रादि कामः । जातौपुष्-

कलिकानां युग्मशोग्रधितानामखर्डितानामयुतं जुडयात्‌ कन्या-

~~~

=~----~ - ~

न न) --ाम+ -

(१) ... प्रायसित्ताघको भवेत्‌| चतस्रस्‌ विक्ञेयाः -.- ॥ गोभिलस्मृतिः रय प्र ° १४ ज्ञो ° ^ ८1111. 356116४) 10078, समतोनां सस्य) (२) 7. यथेष्ट फरण ° ।

८४ नित्याचारप्रटौीपः।

कामः। अरप मध्यसितस्तिलतण्ुलान्‌ जहयात्‌ ग्रामकामः । अपामागवासकण्णखोटकान्‌ वभीोकर््तकामः। अभिचारार्थे विषरुधिराक्ता "व्यापात(?)समिधो जुहयात्‌ । विभोतकसमिधो ज॒हयाद्‌ राजा वश्यो भवति । जनपदमरणे सव्येतर ब्रोहोन्‌ जयात्‌ गमयति । | सव्यैतर त्रौहिभिः ] प्ररूढ़ाभिहंत्वा गाजा वश्यो भवति। दृरव्वषमायुः कामः कुशाग्राणि ब्रह्मवचस- कामः। ज्वरापनयने चास्रसमिषः। खादिरमव्रायकामः। अपामार्ममथकामः। ब्रह्मचारौ हविष्यभोजौ वाग्‌यतः काम्यानि करोति। कुशतस्डुलान्‌ प्रत्यङ्किरे () । काकोलुकपत्तहोमो विदेषणे । वचापलमद्पलं वा तास्रभाजने शष्यचुरनि कत्वा न्यसेखन्द्रग्रहणे कपिलाया छतं सहस्रसंख्याभिद् तं कला संख- वेणेव वचामालोद्यायुताभिमन्वितं क्त्वा पिवेत्‌ परममभेधावो भवति । पुच्तकामो मासमादित्याभिसुखः प्रतिदिनमयुतं जपेत्‌ प॒च्चान्‌ लभते ! यद्‌यदिच्छेत्‌ तदथमपि यान्निकद्रव्यं जयात्‌ तत्तल्नभ्यत इति । अनादेशेऽयुतहोमः। अकारस्य गायतयाश्च पृथगुक्तानि फलानि भवन्ति। तथा मावि्रौोमन्तरस्याप्येषप एव विधिः। एषु यज्‌॒विधानोक्प्रयोगषु प्रथमं तुलापुरुषचान्द्रायण-

(१) 1. व्याघात!

(२) }. मव्वत्रोहोन्‌ ।

(३) 1१. ({)17115 (१८ [काना 118ल]१लत्व. (४) ।. \15 पुष्पाणि वस्त्रकामः।

५) ॥, कुशरण्टकरान्‌ ° ।

नित्याचारप्रदोपः। प

छच्छछा तिक्च्छादिभिः पूतशरोरेण क ख्मापेत्तया दादशरावरं षड रात्रं विरत्रमेकरातमिति कश्माङ्कानि काथाणि। सव्यमन्ताणां पूव्वसेवाथं लक्मयुतं सहस्रं शतमिति सिदयपेक्तया कायम्‌ । ब्रह्मचय्यं सितेन कर्तव्यं रहस्ये । कश्मावसाने फलप्रासिः । काला सियो नावमन्तव्याः । तथा ततेव प्रदेणान्तरे। सच्छातिल्लच्छर- चान्द्रायणादिभिः शरोर संशोध्य शाकादिमत्तो गोमूत्रयावक- पयोभक्ादारी यदि सहसरं जुद्धयात्‌ द णएसादसखिकं फलं लभते । दशसादस्रेण गशतसहखमिति । अहोरात्ोपोषितः साद स्कं होममारभेत्‌। चिरात्रोपोषितो दशसाहसिकम्‌ । सप्तरातोपो- पितो लाक्तिकम्‌ । दविष्यात्रभोजौ चौराद्वारो होमं जपच्च निवं- तयेदिति । तथा ठलतोयाध्याये,--अ्रध प्रयोगः । शकयावकपयो- भव्य उपोष्य हादश्रातारि लघुभ्यो लघुनि महत्सु महान्ति तुला- पुरुषचान्द्रायणमिति प्रयोगाङ्गमुक्ता एष एव विधिः 'कल्पग्रहाथे माचाथस्य । ऊमित्यभिवाद्य विलम्बन पटेत्रचेवान्यथा देयमिति प्रयो गोपदेणकाले क्च्छचान्द्रायणादिकं कत्तव्यसुक्तम्‌। अरत तुलापुरुषक्षच्छा तिकच्छादि कमुपलक्षणं यावत्पापक्तयहेतुकम्मणा तपोदानतोधस्नानगायत्रौजपादिना शरोरशोधनम्‌ । प्रायश्चित्ता- धिक्यात्‌ पापक्तयाधिक्ये फलभूयसू्ब मिति ।

श्रच्र च यज्ुविधाने,-्रग्निसंस्कारविधिरुक्तः। भूरसोति भूमिं खनतोत्यादिना अन्ते च ततः सव्वदेवताराधनसमर्थो

(१) ए. कल्यग्रहहाय °| (२) ¢. अङ्रुस्कार ०।

रई नित्याचारप्रदौपः।

भवति । अथ व्यधेष्टं कञमकरणमिति; यद्यप्येतत्‌ पाञ्च रात्रिकादययग्निसंस्कारवद्‌ यल्लुविधानोक्तहोमक्मणामङ्गभूतं यदि वा नित्यप्राप्ररणुष्यविधिं विक्त्य देवताराघधनसामष्यरूपफलाथं गोदो हवत्काम्यत्वेन विभौोयते। उभयथापि नेतस्मिन्‌ गद्य विधिप्रवैशः तेन यावद्क्तभेतावदेव कायम्‌ । ग्टद्ःविधेख एष एव विधि्यव कचिद्धोमदति सव्वाधत्वेन विधानाद्‌ विकल्येना- त्रापि प्रहत्तिरेव। न च याजुविधानकविश्रेविशेषत्वेन सामान्य प्राप्तगखषट्विधिवाधकत्वभमेव। नतु तुखखयवबलत्वमिति वाच्यं गह्य विधेरपि यत्र कछषचिदोम इति यच्छब्देन स्वनाम्ना विशेष- रूपैणेव सव्वैहोमेषपस्ितेषु प्रत्तदव्यैलत्वाभावात्‌ । अतएव पाञ्चरातिकहोमादिविधावपि विकल्पन ग््ह्योक्त विधेः प्रवेशं पाञ्चरात्रिका अपि मन्यन्ते। किच्च ग्ण्योक्तविधेनिःसन्दिग्ध- त्वाद्‌ याजुविंधानकविधौ बहधा सन्देहात्‌ सन्दिग्धमसन्दिग्धिन बाध्यत इति न्यायेन गद्योक्तविधेरेव कत्तव्यदत्यभिग्रेत्य कल्प- तरुकारादिभिरन्ये् ग्टह्यविधिरेव सन्पैच्राहतः । यजुविघानोक्तविधिः। भूरसौोति भूमिं खनति कुण्ड विधया । मयि गण्ह्लामोति असिनं भ्विग्ह्लाति। लिप्ते कुर्डे अग्निं स्थापयतोत्यथेः। विश्वे श्रदयेति परिस्तरणं कुः

पूव्वादिदिक्ञु। अदितिद्यौरिव्युपपातनं करोति। उपपातनं

(१) 3. यथोक्तम्‌ । (३) 7. विरोधश्च । (२) 8. फलाद्खम्‌ । (४) ४. भिग्टद्कवि।

नत्याचारप्रटोपः। ८9

माम परिसब्रुहनमिति प्रतिभाति । पयंक्तणस्योपरिविधानात्‌ । देवसवितरिति पयुन्तति। लौकिकोदकेनेव । नमस्त रद्र दरति ूर्व्वेणाष्यें ददाति । नमो वाल्यायेति दकिणेन । लमग्नक्रतुभि- रिति पञ्िमेन। लमम्ने प्रथम द््युत्तरेण। समास््वेत्युपरि अघ्यं ददाति । इदं विष्णुरिति सल्राहतिं जुहोति । यातुधानाः पलायन्ते । उपनयनायगिनिकाय्यं करोति । श्रादिपदं प्रकारवाचि उपनयनप्रकारम्‌ । गभाधानादिविवाहान्तागिनिसंस्कारविधिरिष्ट प्रणवेन खुवाइतिदोभेन कत्तव्य इति प्रतिभाति ।

देवौपुराणे जातकश्चादिसंस्कारविधि;। स्मात्तोग्निविषये- ऽपि दृश्यते ।

टेवोपुरारे,--

अम्नेः परिग्रदः काय्य; सर्व्रवेदायेषेदकीः| वामदल्िणसिदान्तगट्यकेदान्तपारगैः ॥

इत्युपक्रम्य गर्भाधानं भवेदेवं जातकन्ध भवेदेवमित्यादि प्रपञ्चेनोक्तम्‌ । ततव एषा ते श्रम्ने। एतत्ते देवः सविता । भरा मन्द्ररिन्द्र। सूतामानम्‌ (?)। (सौत्रामण्या) चातारमिन्द्रम्‌ । यः प्राणतो । य आदा । हिरखगभः। मामाहिसौः। येन दयौरुग्रा | यञ्िदापो। यं क्रन्दसो। श्रापोद्ध। आआपश्चित्‌ | प्रजापते न। एताभिः समिधो इत्वा शकलहोमरकश्च जुहुयात्‌ समिध दूत्यथः। शाकलदहोमकाः देवक्षतस्येनसोवयजममसीत्यादयः परमन्ताः ; श्रग्निश्च पएथिवोचेल्युपस्थानं कुर्य्यादिति । ततः

(4 नित्याचारप्ररोपः |

सब्वेदेवताराधनसमर्थो भवति। अथ यथेष्टं 'करणमिति। नातादावाघारावाज्यभागो 'नवान्ते खिष्टक्कद्‌भ्रुराटयः । ग्णह्योक्ताग्निसंस्कारविधिः।

पारस्करः, परिससुद्योपलिप्योल्लिख्यो बत्याभ्युच्याग्निमुप- समाधाय दत्तिणतो ब्रह्मासनमास्तोय प्रणय परिस्तो्यीय- वदासाद्य पवित्रे क्रत्वा प्रोत्तणोः संस्छत्याथवत्रोच्य निरुप्याज्य- मधि्ित्य पयग्नि कु्यत्‌ । सुवं प्रतप्य सम्मुज्याभ्युच्छ पुनः प्रतप्य निदध्यात्‌ । आज्यमुद्वास्योव्पुयावेच्य प्रोक्तणोश पूव्वैवदुपयमन कुशानादाय समिधोऽभ्याधाय पच्य जुहधात्‌ । अन्वारब्ध आघारावाज्यभागौ महाव्याहृतयः सव्वेप्रायशित्तं प्राजापत्यं सिष्टकच । एतन्नित्यं सवत्र । प्राद्वहाव्याहतिभ्यः खिष्टकटन्य- चेदाज्यादइविः। काल्यायनः,-पाकयन्नष्ववत्तस्या सव्वहोमः | त्वा च शेषप्रासनम्‌। पूणपातो दक्तिणावरोवावरो वा। तदिद्ाज्यभागानन्तरं प्रधानदोमः। तदन्ते खिष्टक्षत्‌ । प्रधान- हविषा । ततो भू; खादहा भुवः स्वाहा सखः खाद्ा। त्वन्नो अगने। सत्वन्नो अम्ने। अयाञ्चागने । येत शतम्‌ । उद्ृत्तमम्‌। इति पञ्च- मन्दैः पञ्चाहतयः । प्रजापतये खारति च । आज्यस्येव प्रधान- द्रव्यते श्रन्ते खिष्टक्लत्‌ । समिधाभपि प्रधानद्रव्यल आज्येनवान्ते खिष्टक्त्‌। अत्र देवोपुराणे परिसमूहनादिषु मन्त्रान्‌ दशयित्वा शषेऽभिहितम ।

(१) ॥. कम्प्रकरणमिति (र) 3. न चान्ते,

नित्याचारप्रटोपः। ८९.

ग्रन्यधा ये प्रकुव्यैन्ति सूत्माथित्य केवलम्‌ | निराशास्तत्र गच्छन्ति सव्वं टेवा न संशयः ॥ तेन शन्तिके पौष्टिके च होमे देवोपुराणोक्तविधिरावश्यकः। म च विवादह्ोपनयनादावपि तव्मसङ्कः । एवं लक्षणसंयुक्तं सव्वहोमेषु याज्निकम्‌ । विधानं विदितं ततर ब्रह्मणामिततेजसा ॥ इति ततरेवोक्ता फलवद्धोम वाचियन्नपदटेन संस्कारत्रेन नित्य- षो मानामग्रहणात्‌ । यद्यपि गद्योक्तामनस्थापने कुण्डसणख्डिलादिनियमो नासि तथापि शान्तिकपौषटिकहोमेषु तत्तत्कुण्डानां विधानात्‌ तद- सम्भवे चं खरख्डिलस्यापि विधानात्‌ तदन्यतरदासिल परिसमूह- नादि कायम्‌ । 'तवच,-- द्रवद्रव्ये सुवः प्रोक्तः सुचा ्चात्र न (तु) इयते। इति छन्दोगपरिश््टे यद्यपि खुचो ग्राहिता तथापि प्रोक्तः संस्छत्येति सूत्रणात्‌ प्रोक्तणोसंस्कारस्य यौत हविग्रंहण्यां ृष्टलात्‌ ्द्रहाग्निहो बहोमाभावे हविग्रहयभावेऽपि गुण- लोपे तु मुख्यस्येति न्यायेन तदाधारखङ्‌माचरग्रहणम्‌ । तथा पवमानदहविभि इहविग्रंहणायमग्निहो ताभावेनामिनिहोवहवन्य-

(१) 8. अन्मच |

(२) 3. यल्‌ |

(९) >. दृहाग्निहोनदयोमाभानेन दविगहणस्यचाभानन इविरम॑डयय- भावेऽपि <!

१२

०० नित्यासारप्रदोपः।

भावेऽपि सुङमाच्रग्रहणम्‌ । एवच्च प्रोत्तणोपात'मतर सुरेव

वेकद्रतो । श्रन्ययोत्मवनोदिङ्गनादिकमपि न प्रवत्तत। ताम्नादि

पाज प्रोक्तणोसंस्कारो निमूलः प्रतिभाति । तथा, होमपात्रमनादेशे द्रवद्रव्य सुवः स्मृतः । ष्पाणिनेवेलरस्सिंश्च सुचा भ्चातर न इयते ॥

षति छन्दोगपरिशिष्टे द्वद्रव्ये सखुवस्य विधानात्‌ संहतद्रव्ये च

पार्याइ तिदद शपव्वपूरिका शदरूवादिना चेत्‌ सुवमात्पूरिका। देवेन तीर्थेन च इयते विः स्वङ्गारिणि सखचिषि तच्च पावक ॥ दूति च हस्तस्य विधानात्‌ । अन्यत्र गोभिलेन - गोवक्तृवत्‌ करं कुयात्‌ तजनौकन्यसाहते । विभिरङ्लिभिः स्पष्टं पृव्वमातन्तु पूरयेत्‌ । ब्रीद्यादोन्‌ होमयेद्‌ विद्दानधोवक्धीण यन्नतः ।

इति मध्यमानामिकाङ्ष्टयोगेन होम विधानात्‌ सुचः प्रसङ्गा

(१) ?. मेतत्‌ । (२) प्राणिरबेतरख्िस्तु सचा चालत ह्भयते। गोभिलख्टतिः १म प्र क्लो° १०७ | (९) ॥. यत्र | (४) कसादिना चेत्‌ सरवमात्रपूरिका दूति गोभिलरूढतिः) मप्र सप्रमो करण्डिका १३२ दोक: |

जित्याचारप्रटोपः। ९१

भावात्‌ खडनिषेधो नित्यानुवादोऽघवाद इति पूर्णडइतिदहोमः खृचा क्रियते। अ्रतएव कालातिक्रमे नियतवदिति सतैण जात कश्ादौनां कालातिक्रमे श्रनादेशप्रायचित्तमतिदिश्यमानं सुचैव शिष्टाः कुञ्मैन्ति। न चेवमादिष्वेव प्रापनायाः सखुचोनिषेधः। अत॒ नेमित्तिकत्वेन 'नित्यवत्निषेधान्नयायात्‌। लोके चेतटा- टोन्यव कम्माणि पुण्याहं सस्ति ऊद्धिमितिवचनात्‌ पुणयाद- वाचनमादौ काय्यम्‌। तच्चेवम्‌,- ब्राह्मणान्‌ यथाशक्ति पूज- यित्वा क्रियमाणिऽस्मिन्‌ कम्मणि पुण्याद्ं भवन्तो त्रुवन्तु इल्यक्ते पुनन्त्रादित्या इत्यादिमन्तं पटिल्ला पुखाहसमिति तित्रयुः | एवं खस्ति भवन्तो ब्रुवन्तु इत्युक्तं सखस्तिन इन्द्र पति पटित्वा सखस्तोति वित्रूयुः । णवं क्षिं भवन्तो बरुवन्तु इययक्ते ऋः कञ्मखया इति मन्तं पटित्वा कम कद्ालामिति विब्रूयुः | ततो यजमानः पुखादहसिति चिः। एवमस्त्विति ब्राह्मणः । विन्ना- पयाम्ौति यज्ञमानः। उच्यतामिति दिजाः। गोब्राह्मणेभ्यः शभे भवतु । राज्ञः प्रजानां शान्तिभिवतु इति स्व्वं। ततो यजमानः अमुकफलायं होमकश्मारम्भः क्रियत यदा तदा ताराः वार ग्रहनक्तत्ाणामण्तयोगोऽसु नवग्रहाः सम्यग्रूपेण एका दशया: फलदा भवन्तु शभं भवतु इति तिः । ततः सङ्कल्पः । यद्यपि व्रतादन्यतर जलपात्रग्रहणपूव्वकसङ्ल्यं मानाभावः

समाचारात्‌ । आपस्तम्बेन च पापकश्मसु सङ्ल्यपून्वकं दोषाति-

(१) 7? निल्यवर््निप्रेघान्वयात्‌।

< नित्याचारप्रदोपः।

शयसुक्का एवं पुर्यवन्चेति विहितकम्धसु सङ्कल्पेन फलोतककषमि- धानात्‌ ।

ग्टहौ त्वौ दुम्बरं पातं वारिपूणेमुदस्ुखः ।

उपवासन्तु ग््लोयाद्‌ यदा सङ्कल्पयेद्‌ बुः ॥

दत्यत्रान्यदपि यदुपवासातिरिक्तं सङ्कल्ययेत्‌ तदा वारिपूणं

पारं गोला इति व्याख्यानस्य बहुसम््मतत्वात्‌ तास्रपात- मादयोदद्ुखस्य होमजपादौ सङल्यः। यदयप्यव्र स्मात्तकश्सु यजमान एव कन्त शस्वफलं प्रयोक्तरोतिन्यायात्‌ कऋरल्विग्‌ वरण- दक्तिणादानादयभावात्‌। [ब्रह्मणस्तु छताक्लतावेक्तकत्वेन वरणात्‌। | दक्िणतो ब्रह्मासनमास्तोय् ब्रह्मान्वारव् इत्यादि लिङ्गा । तएव पूणपातरं दक्तिणा वरोवेति ब्रह्मदक्िणात्वेनोपपत्र-

त्वादाचाय्येवरणमात्तिपति तथापि स्मात्तकश्चसु | ब्रह्मणे दक्तिणा देया या च यत्रोपदिश्यते। विदध्याद्योतमन्यश्रद्‌ द्तिणादहरोभवेत्‌ । सखयञ्ेदुभयं कुख्यादन्यस्मं प्रतिपादयेत्‌ ॥ इति छन्दोगपरिशिष्टे यजमानादन्स्य ष्होमकत्तेते दि- गादुं ब्रह्मण दस्तिशाङई होमकचं टदयादितिलिङ्ादाचायवरण मायाति। किञ्च॒ सव्बशान्तिकपौष्टिकलहोमानां नवग्रहयन्न-

(१) ^ (07115 {116 कतमो 0126८(ल्त्‌. ॥ ५ [ज त ^ ©, = £ + (२) ॥. स्मात्तकभ्मजहोमकत्तत्वे अन्ननातट्ल्तिाङ् बह्मणेऽश होमकन्त्रे च देयमिति लिद्ारन्यद्यापि क संत्वसमिति अआचाखवरण्मिवि। किञ्च ^|

नित्याच रए्दोपः। ३

विक्षतितवं तत्र लत्खघश्मविधानादितरेषां साकाइगणां तत एव धम्मग्रहणौचिव्यात्‌ | तत्र च ऋलिक्‌परिग्रहः मूयते । मद्छपुराण,- नवग्रहमखे विप्राञ्चत्वारो वेदपारगाः । अ्रधवां ऋलिजौ शान्तौ हाव शुतिपारगो ॥ दति सव्व त्र ऋलिकपरिग्रहः । "यत्तु भट्टाचार्यः ।-- शान्तिपुथ्यभिचारार्था एकनब्रह्मल्विगाखयाः । क्रियास॒ याः प्रतोयन्ते 'ल्येवात्मोयगोचराः ॥ इति शान्तिपुच्चभिचारहोभेषु अथनव्धणेषु एकचिकत्वमुक्तं तत एक ब्रचाथ्यः ब्रह्म च ऋलिक्‌ यचरत्येवं व्याख्येयम्‌) श्रवा शान्तिकपौष्टिकेषु दक्तिणाम्नानवनल्सु पुरोहितवत्‌ प्रति- निधिः करत्ता। श्राचायः ब्रह्मा च प्रसिद्ध एव। यथा \वियम्बकाधिकारे वशििकनल्प,-- 'प्राथेमपि कुर्व्वोत ब्राह्मणो बैद वित्तमः । दातव्या दक्षिण तत्र यया तुष्टो भवेहुर्ः॥ दत्यादि। यत्र दक्तिणक्नानं नासि तत्रापि यधाप्रतिनिधि कत्ते निवेशस्तथा याजनाधिकारे वच्यते । प्रजापतिः । अनुष्टुप्‌ । भ्रम्निः।

(१) ।. यत्त शिरटाचायखः| (र) 1. त्रो गये वात्मोय ऽ । (२) 8. तवम्बका ०। (४) }. पराथेमत्र °।

€४ नित्याचारप्रदोपः।

यदवा देवहेडनं देवासश्रक्लमावयम्‌ । अग्निम तस्मारेनसो विशान्‌ सुञ्चतद्ंसः ॥ दति कश्यपं स्मृत्वा विः परिसमूहनं कुशेः। कुत्स ऋछषिः। जगतो । रुद्रः । मानस्तोके तनये मान त्रायुषि मानो गोषु मानो अश्वेषु रौरिषः। मानो वोरान्‌ रुद्रभामिनोवधोदहवि- भन्तस्सदमित्वादवामहे। इत्यनेन "विश्वेदेवान्‌ स्मृता लेपनं तिः। परभेष्टो प्रजापति ऋषि; अनुष्टुप्‌ । इन्द्रः । लां ठतेष्विन्द्र सत्मतिन्ररस्त्वां काष्टास्लवतः । मित्रावरुणौ स्मृता तिः परि- लेखनम्‌ । परभष्टो । यजुः । पुरौषम्‌। व्रजं गच्छ गो्ानं वष तुते दौबंधान देव सवितः परमस्यां एथिव्यां शतेन पान- योऽस्मान्‌ इष्टि यच्च वयं दिमस्तमतोमामौक्‌ | अनेन ृथिवों स्मृत्वा खृत्तिकोद्रणं तिः । परमेष्टो । यचुः। मविताखिपूषा । श्रशिनौ सरसतोन्द्रः। इतिवा । देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेऽ- शिनोबांहभ्यां पूष्णो हस्ताभ्यां अखिनोभंषज्येन तेजसे ब्रह्म वचसायाभिषि्चामि। सरखत्ये मेषज्येन वीर्व्यायान्राद्यायाभि पिञ्चामि। इन्द्रस्येन्दरियेण बलाय सिये यशसेऽभिषिच्चामि। गन्धर्व्वान्‌ स्मुला विरभ्युक्तणन्‌ । परमेष्टो । गायत्रो । अग्निः । अग्नि मृड दिवः ककुत्पतिः प्रथिव्या अयम्‌ । अपां रेतांसि जिन्वति । अनेन श्वे समला तास्रपाचानीतस्य शरावानौतस्य वा

(१) १. गायल्लो | (२) 1, विश्वान्‌ रेबान्‌ < ।

नित्धाशचारप्रदोपः। ६५

मगनेरात्माभिसुखं कुण्ड खापनम्‌ । ष्टेवोपुराण एवान्यत ताम्र- पात्रे शरावे वेतिवचनात्‌। अ्रग्निश्च गह्यादुदुतः। निरग्ने व्राद्मणग्टहादानोतः। एवमम्निस्थापनानन्तरं प्रधानदहोमसम्बद- देवतापूजा कुण्डपूर्ववे ईशाने वा) नवग्रहयन्ञ ृष्टलवात्‌ । अतएव भोजपदतौ सूर््ेन्दुपजन्यसमोरण्णनां यागः स्मरतो हष्टिविकारकालः ) दति मल्छपुराणौयाद्तशगन्तौ सूर्येन्दुपजेन्यसमौ रगणनं पूजनमिल्यक्तम्‌ । ततः कलशस्थापनम्‌ । वरुणस्येति मन्तण । कलप्रश्च पञ्चरनपच्चभङ्समन्वितिः दध्यन्नतविभरूषितः वस्वयुग्म- च्छत्रः सफलतण्डलपूणश्ररावापिहितमुखः । गङ्गायाः सरितः सव्वाः समुद्राश्च सरांसि च। ्रयान्तु यजमानस्य दुरितक्षयकारकाः ॥ इति तोधौवाहनम्‌ । डोमार: । दिरखगभ इत्यस्य प्रजा- पति ऋषिः । विष्टुप्‌ । दहदिरख्यम्‌ | हिरख गभः समवत्तताग्र भ्रूतस्य जातः पतिरेक आसोत्‌ । सदाधारण्थिवों यामुतेमां कस्म देवाय हविषा विघ्ेम ॥ प्रह्माणं स्मृत्वा दकिणतो ब्रह्मासनमास्तौयय तत्र ब्रह्मो पकेणनम्‌ ।

(१) ।' देवौपुराणेन एवान्यत्र ताश्चपालेण शरामेखे ति वचनात्‌ |

९& नित्याचारप्रटोपः।

आचाय्यः कारयेत्‌ । ्रापोदिष्ठा इत्यस्य सिन्पुददोप 1 गायतरौ श्रापो देवता। चचेन सागरान्‌ सत्वा उत्तरे प्रणौताप्रणयनम्‌ । दष्यडाथव्वेण । गायतौ । इन्द्रः । कयानधिव्र श्राभुवदूतो सदा- हधः सखा । कया शचिष्ठया हता । भ्रनेन नागान्‌ स्मृला परिस्त- रणम्‌ । शतक्रतं ध्यात्वा श्रवत्‌ पातासादनम्‌ । पवितच्छेदनानि पविते । प्रोक्तणोपात्रम्‌ । श्राज्यस्थालो । चरुस्थालो । सम्बराजन कुशा; । उपयमनकुशाः । तिखः समिधः । खुवः। यज्यम्‌ । चरुतण्डला; । पूणंपाव्रम्‌ । दक्षिणा । वरोवा । परशष्टो । यजुः । पविते । पवितं स्थो वेष्णव्यौ इति पितृन्‌ स्मता पवित च्छेदनम्‌ | सुचि प्रणोताजलं क्त्ला। परभेष्ठो। यजुः । श्रापः। सवितुः प्रसव उत्पुनाम्यच्छटद्रिण पविन्रैण सू्येस्य रश्िभिः। इति ब्रह्मविष्णुमहेश्वरान्‌ स्मृता प्रोक्षश्युत्मवनम्‌ । सव्ये क्त्वा दकतिणनोदिङ्गनम्‌। प्रणोतोदकेन प्रोक्षणम्‌ । परमेष्टो यजुः । पात्ाणि। दैव्याय कश्मणे एन्धध्वं देवयज्चाये यदहोऽश्दवाः पराजघ्रुरिदंवस्तच्छन्धामि। इति वरुणं ध्याता ताभिरह्भिरासादितपात्राणां प्रोक्षणम्‌ । असञ्चरे प्रोक्तणो- निधानम्‌ । परमेष्ठो। यज॒ः। शाखावत्सा। इषेलोजत्वा वायवस्य टेवोवः सविता प्रापयतु चरेष्ठतमायकरे इत्याज्य स्थाल्यां वसून्‌ स्मृतल्रा ब्राज्यनिवेपणम्‌। सोदक चरुपात्रे चर- तर्डलप्रत्तेपः। वेवसखतं स्त्वा श्राज्याधिश्रयणम्‌। सचरौ ब्रह्माज्यमधिश्रयति । चर्करत्ता । अ्रचरौ कत्तंवाज्यम्‌ । परभेष्टो ।

यजु; । रक्तः । अ्रन्तरितं रत्तोऽन्तरिता श्ररातयः। देवस्त्वा

नित्वाचारप्रदोपः। € 3

सविता खपयतु वषिंष्ठोधिनाके । अनेन मरुतः स्मृत्वा हयोः पथ्थम्नि- करणम्‌ । श्र्द्ुते (?) । परभेष्टो । अ्रग्निवां । विष्टुप्‌ । इन्द्रः तलातारमिन्द्रमवितारमिन्द्रं हवे इवे सुहवं शूरमिन्द्रम्‌ । हयामि क्र पुरुडतमिन्द्रं सस्तिनो मघवा धातिन्द्रः। इति खुवप्रतपनम्‌ । परशेष्टो । यजुः । स्तवः । अनिशिलासि सपनत्न- चिदाजिनीन्त्रा वाजेध्याये सम्प्राज्जि। रदिते रास्नासि विष्णो- वेष्यो स्यु्जत्वा दग्धनत्वा चन्तुषावपश्यामि । अनेन सुवसम्भाजनम्‌ । भ्रभ्यच्चणम्‌ । परभेष्टो । यजुः। रन्तः। प्रत्युष्टं रन्त प्रव्यष्टा अरातयो निष्टं रत्तो निष्टप्ता अरातय इत्यनेन पुनः प्रतपनम्‌ । स्कन्दं स्मत्वा अआआज्योदासनम्‌ | परमेष्टो। यज्‌ः। श्रापः। सवितुवः प्रसव उत्पुनाम्यच््छिद्रिण पवित्रेण सूच्यस्य रम्मिभिरिति चन्द्रं स्मृत्वा श्राज्योत्पवनम्‌ । सवितुः प्रसव उत्पुनामौल्यादिना सूच्यं स्मृत्वा प्रोक्ष्युत्पवनम्‌। सव्व दिशः स्मृता भ्राज्यावेक्षणम्‌ । भाज्ये सरुवयोजनम्‌ । श्रभिघाय्य चरोरुदुवासनम्‌ ाज्योद्‌- वासनानन्तरं वा चरोरुद्‌ वासनम्‌ । उपयमनकुथादानम्‌ । समि- इमग्निमिति कर्डिकादयस्य प्रजापतिः । गायत्रो । श्रग्निः। समिद्मग्निमिति करण्डिकादयेन लच्छ्मौ स्मृत्वा समिदाधानम्‌ । परमेष्ठो । यजुः । धू: । धूरसि धृत्य धृवयन्तं योऽस्मान्‌ धूव्वति तं धूव्वेथं वयं धूव्बामः । देवानामसि सच्ितमं बङ्कितमं पप्रितमं जुष्टतमं देवह्ृतमम्‌ । अ्रह्धतमसिदहविधानं ट हस माद्ामाते यन्न

(१) 7. खङ्धेखते (?) । १२

€ नित्याचारप्रदोपः।

पतिरहाक्सौत्‌। अनेन प्रोक्तणोगेषजकतेन पय्यंत्तणम्‌ । उमां देवों स्मृत्वा प्रणोतामु पवि्रस्यापनम्‌ । ब्रह्मास्यग्भूः । अनुष्टुप्‌ । परमाता । तद्‌ वाग्निस्तदादिव्यस्तदायुस्तद्‌ चन्द्रमाः । तदेव शक्रं तट्‌ब्रद्य त श्राप: स प्रजापतिः ॥ इत्य ग्निपूजनम्‌ । ततः प्रजापतये खाहा । इन्द्राय खाहा | श्रमनये खाहा । सोमाय खाहा। अन्तरिक्षाय खाद्ा। ॐभूः खादहा । ॐ भुवः खाहा । ॐ खः खादह्ा । ततो मूलहोमः | मूलहोमसमाप्तो प्रधानद्रव्येण खिष्टक्तत्‌। भूरादिप्राजापव्यान्ते ग्रहयन्नप्रकरणे,-- ॐ पूरणणडतिच्च मूर्धानं दिव दत्यभिघा तयेत्‌ । इति मल्छपुराणात्‌ शन्तिकपौष्टिकेषु परूणांडइतिः । मूबानभिव्यस्य परमेष्टो । विष्टुप्‌। अग्निवेश्वानरः। मूदधानं दिवो श्ररतिं पृथिव्या वेश्वानरख्त ब्राजातमग्निम्‌) कविं सम्राजमतिथिं जनानामासन्ना पाचच्ननयन्त देवाः ॥ खाहा वौषट्‌ इति यज- सानान्वार्े तिष्ठतो रोमः। अतर परथगाज्यसंस्कारं कुन्ति ततर मूलं न पश्यामः। "्चतु- गृहात्‌ ग्रहणमिदाघानफलपुष्याच्तादिसंयोगख्च समाचारात्‌। ्राधानिकपूणाहतितोऽतिदेशपक्ते प्रमाणसत्वे एथगाज्यसंस्कारः ।

(१) चतुगृरौतसपहखं समिटाघानफलपष्पाच्चताइदिसंयोगश्च समाचारात्‌ | द्त्येवं पाठ एवाण्सद्गतः। सं

नि्याचारप्रदोपः। ९६.

संसरवप्राशनं माजंनम्‌ । तेन कलशेन यजमानस्य ईैमसखरग्‌-

विभूषितस्य ब्राह्म णचतु्टयेन प्रागुदस्मखेनाभिषेकः । मुरासत्वामभिपिच्चन्तु ब्रह्मविष्णुमहेष्वराः । वासुदेवो जगत्राधस्तथा सङ्षणः प्रभुः ॥ परद्यस्रधानिरुडश्च भवन्तु विजयाय ते| श्राखण्डलोऽग्निभं गवान्‌ यमो वे नेक्तस्तथा ॥ वर्णः पवनश्चैव धनाध्य्तस्तथा शिवः । ब्रह्मणा सहितः गेषो दिक्पालाः पान्तु ते सदा ॥ कोत्तिलच्छोर्ध॑तिमंधा पुष्टिः अरहा क्रिया मतिः । बुदिलत्ना वपुः शान्तिस्तुष्टिः कान्तिश्च मातरः ॥ एतासत्वामभिषिञ्चन्तु धम्यपन्राः समागताः । आ्आदित्यशन्द्रमा भौमो वुधजोवसिताकंजाः ॥ ग्रहास्त्वामभिपिञ्न्तु राहः केतु तपिंताः। टेवदानवगन्धव्वा यत्तरात्तसपन्नरगाः ॥ ऋषयो सुनयो गावो देवमातर एव च । देवपक्नो भ्रवोनागा देत्याच्चाप्सरसाङ्गरः ॥ द्सवाणि सव्वैशास्वाणि राजानो वाहनानि च। रौषघानि च ग्लानि कातश्चावयवाश्च ये॥ सरितः सागराः शेलास्तोर्धपनि जलदा नदा; । एतास्वामभिषिचन्तु सव्कामाथेसिदये ॥

ततः सर्व्वीषपैः सव्ैगन्धेस्ते यजमानं पधगजलेन न्नपयेयुः ।

ततः शुक्तःम्बरमाल्यगन्धधरस्य दक्तिणादानम्‌ | पवित्रप्रति-

१०९ नित्याचारप्रदोपः।

पत्तिः । प्रणौताविमोकः। देवताग्निब्रह्मविसजंनम्‌ । ब्राद्मण- भोजनम च्छद्रावधारणमिति।

दूति शन्तिकपौटिकसामान्येतिकत्तव्यता |

णेिकामु्िकसबव्वंकामेष्मनां चाम्बकमन्तजपः ।

तत्र यचुविधाने वरयम्बकेणापमल्युं जयति । सत्यमेव वा । वाशिष्टठयोगे,-- संसारदावदग्धानां योगिनामप्ययोगिनाम्‌ । 'नान्यत्पश्यामि भेषज्ये रत्योस्तरैयम्ब काते ॥ वशि्कल्प, -- सत्य॒भो तस्वश्डोऽपि सव्व वख्थासु सन्वैदा । सव्वापत्सुच सव्वेत्र सृ तसश््ञोवनीं जपेत्‌ ॥ तहिधिञ्च वशिष्ठकल्ये वशिष्ठ उवाच,- अहमस्य ऋषिः प्रोक्तग्डन्दोऽनुष्टविहोचखत । देवता ऋम्बकोरद्रः पञ्चाङ्गानि खृणष्व मे ॥ ्रगनये हृदयाय नमः! चम्बकाय शिरसे खाहा। तिने ताय िखाये वषट्‌ । वच्िष्ठाय कवचाय इम्‌ । अनुष्टएछन्दसे अस्वाय फट्‌ ।

प्रायादिषु चतुदिक्तु दिग्बन्धं कारयेत्‌ क्रमात्‌ ।

(१) 1. मन्चपण्यामि °।

नित्याच रप्रटोपः। १०१

दुर्गा विनायकश्चेव नन्दोशः चेत्रपालकः । एते दिग्बन्धमन्ाः स्युरन्ततो नम उच्यते ॥

'[ मन्वाथसतु ] दौरापः एथिवौचेति लोकमातरोऽस्य सेवका दति चाम्बकस्िनेज्रख। लोकेषु शोभनो योगन्धः स सर्व्वोऽस्य भरतः सुगन्धिः। श्रवा दौयमानचन्दनपुष्यादिगम्पेः सुगस्िः। स्वेषां रेवारोनामपि पुषटेरेबयस्य वरईदकः । ईटशं यजामहे वयम्‌ । यथा उर्वारुकं ककटौफलं बन्धनात्‌ स्वयं मुख्यते। एवं त्वग्रसादाददं सल्योर्लोकभयङ्राम्मक्लौय मोतं प्लमे । माऽख्तात्‌ । ° अ्मृताश्ना मुक्लषोय। ] ब्रसृतासमना त्या मम मेदो मासु) त्वभेवाहं स्यामित्यभेदप्रायेनम्‌ ।

एवं विदिला मन्वाधं ऋषिच्छन्दोऽधिदटेवतम्‌ । जपहोमादि कन्तव्यं साक्षाग्भरतयुं जयत्यतः ॥ एवं मन्त्रं तयोसारं नाऽभक्ा धारयेत्ररः । तस्मादाचाय्यतो लब्धा सम्यग्बेदव्रतो दिजः । सतसस््नोवनों विद्यां गोपयेच्च प्रयतत; ॥

तेन गुरुमुखाद्‌ यत्नेन ब्रह्मचय्यादिना मन्ग्रहणम्‌ |

ततः पुरर णम्‌ ।

पव्वैतागरे नदोतोरे गोष्ठे टेवालयेऽपि वा ।

श्रन्येषु पुणयदेरेषु यतर वा रमते मनः॥

(१) ए. 071४5 ॥11€ [0० 1६८} ९४९4. (२) ?. नभेम। (३) ?. (11115 {116 [0070 {18९1 €॥्व

१०

निग्याचारप्रटोपः।

ध्यात्वा तेयम्बकं देवं सततश्च नमस्छतम्‌ । अ्टोत्तरसष्ख्ं वा शतमष्रोत्तरंतुवा॥ यावता वा जपेनासौ पूतोऽहमिति मन्यते | मन्तं प्रणवसंयुक्तं जपेत्‌ तावत्‌ समाहितः ॥

श्रत च ध्यानस्यानुक्तः वच्यमाणध्यानविगेषाणां काम्यत्वात्‌

तन्वान्तरोक्तध्यानं ्ग्राद्यम्‌ |

अ्रच्छसखच्छारविन्दस्थितिरुभयकराङ्गशितं पूणकुम्धं हाभ्यां बेदाक्तमाक्ते निजकरकमलाभ्यां घटौ निव्यपूर्ण | दाभ्या चैव खवन्तौ शिरसि शशिकलावन्धुरेः श्नावयन्ती टे देवो दधानः प्रदिशतु विषदाकल्पजालः अियब्रः* ॥

श्रत,--

गोमयेनोपलिप्तायां भूमौ दभन्‌ विकच च! जपदोमादि कत्तव्य सान्नान्मुतयुं जयार्थिना । ्रादुोदद्नखो वाऽपि दभेष्वासोत वाग्‌यतः। ततः कायविश्द्धयथे प्राणायामान्‌ षड़ा चरेत्‌ ॥

इति षटप्राणायामाचरणश्च यदपि पुरख्र्णाङ्गत्रेनोक्तं

।९ क्न क, क तधघधाप्यन्यतापि प्रवत्तते इत्येके ।

्रामाधं जपहोमादि नित्यं कुयादतद्दरितः। पराधमपि कुर्व्वीत ब्राह्मणो मन्ववित्तमः ॥

(१) 7. कायम्‌ | (२) सारदटातिलक्टत हस्ताभ्यां कश दय ङते्या दित्म्बकध्यानं दर्व्यम्‌ |

२३ पटलः स

निव्याश्वारप्रटोपः। ०३

दातव्या द्तिणा ततर यथा तुष्टो दिजोत्तमंः । श्राक्ाधं वा पराधं वा नैव कुर्ययटमन्तवित्‌ ॥ यदि कु्याजपादोनि मोहादन्नानतोऽपि वा । तयोसारेण मन्वेण खयमेव विनश्यति ॥ तधा,-- श्राद्रौयां शत्तिक््माणि ्ायुष्यं वेष्णवे तथा | शान्तिकन्धाभिचाराणामपमल्युं जयं तथा ॥ विषृत्तरासु पून्वासु जन्मरतेष्वपि च त्रिषु । सम्यक्‌ कम्भ च '"मेतेषु कान्यान्यपि च कारयेत्‌ ॥ ्रामनानुकूलेषु शन्ति कश््रणि कारयेत्‌ | परस्य प्रतिकूलेषु विदेषोच्वाटनादिकम्‌ ॥ सव्वदा नियताद्यारो जपेन्मन्त्रं समाहितः) शान्तये सव्वैरोगाखां तयेवानुडवाय च ॥ तथा,- अथवाऽनेनं मन्वेण पावमानोभिरेव वा । ज्वररो गग्रहाटोनां \सरव्वषामपि शान्तये ॥ अ्रधवा तपंणं कुर्य्यान्मन्तरपूरव्वींक्रसंख्यया । नद्यां ससुद्रगामिन्यां तडागेषु सरित्सु च॥ तपण्च्च ऋष्यादिन्यासपूव्यैकं जले तरम्बकपूजापूव्वैकम्‌ ।

(१) 7. सेनेण ०। (२) ए. सव्व॑षामेव ०।

१०४ नित्याशारप्ररोपः।

त्रपम्बकं ध्याता ताम्बकमन्ान्ते तपयामि नम इति प्रयोगण टेवतासुखेऽखतवुदधया जलप्रत्तेपः। अरथास्य होमविधिः। श्रादौ विनायकं पूज्य पुण्याहं वाचयेत्‌ ततः । अथवा चतुरखे तु सव्मकम्ाणि कारयेत्‌ ॥ इति वचनात्‌ चतुरखं सतिमेखलं कुण्डम्‌ ।

श्रोपासनाग्निमानोय तस्मिन्‌ कुण्ड विनिचिपेत्‌ ।

अ्रयवा यखोत्ियागारन्मथित्ा वा समाहितः॥

श्रोपासनेन कुर्व्वीत विदेषोच्चाटनादिकम्‌ |

बहवो यदि होतारः शान्तिके पौष्टिके तथा ॥

लौकिकेऽग्नौ तदा होमो गण्यऽग्नौ न कदाचन ।

कुण्डस्य पुरतो विदान्‌ देवदेवं चियम्बकम्‌ ॥

्रालाभिमुखमासोनं ध्याता सम्यक्‌ प्रपूजयेत्‌ ।

्रचयेल्लोकपालांख प्रागारभ्य प्रद्तिणम्‌ ।

तेषामनु चरांख्चव कुण्डमध्ये इताशनम्‌ ॥

कुण्डपूरव्वे वेद्यां त्राम्बकपूजनम्‌ । कुण्डाष्टदिक्त शक्रादि-

पूजनम्‌ । इन्द्रानुचरेभ्य इत्यादिनानुचरपूजनम्‌ । भ्रम्निखरूपं तत्रेव ।

सप्दस्तखतुः खङ्गः सप्र जिद्धो दिशोषंकः |

विपाव््रसब्रवदनः सुखासनसमन्वितः ॥

स्वाहा दक्ते। वामे खधा। द्तिणदस्तेषु शक्तिमन्रं सुवं

सुचम्‌ । वामे चामरं व्यजनं इतपाच्रम्‌। एवं ध्याला

मित्याचारप्रदोपः। १०५

पूजनं होमश्च | कुण्डस्य पूव्वेदिग्भागी कालोजिद्वा । आग्नेव्यां करालो। दकच्तिणे लोदधिता। नेकरत्यां मनोजवा) पञ्चिमे धूञ्रव्णा । वायव्यां स्पुलिद्गिनो। सौम्ये विश्वरुचिः। काल्यां कराल्यां वा णन्तिकपौष्टिकम्‌। लोहितायां भूतप्रेतादिथान्तिः' । ष्टिकामे धृस्रायां। स्पलिङ्धिन्यासुचाटनम्‌ । विश्वरुचि- जिह्वायां सव्वेसाघनम्‌ । ईशाने वसुघारेव्युपजिह्वा तत खोकाम- ोमः। कुण्डस्य मध्यभागोऽग्नरास्यं तत्र सर्व्वाणि कम्ाणि। ततेव दिगमेदेन जिद्वामेदाः। अत च शन्तिकपौषिकसामान्य- प्राप्तकलगस्यापनम्‌ । प्ूर्णाहतिय् मृद्धानमिति मन्तेण । अन्त च मुरासतवामभिषिञ्चन्तिल्यादिनाभिषेकोऽपि कायः ।

तत्र लत्वाज्यभागान्तं सव्बेसुज्ञखनादि कम्‌ ।

सखग्टद्यो कविधानेन ततोहोमं समाचरेत्‌ ॥

दति वचनात्‌ ग््योक्रविधिप्रहत्तिः। ्तव््म्र्याच टेवो-

पुराणोक्षवेदिकाग्निसंस्कारविधिप्रहत्तिः। न चाज्यभागानन्तर- मितिवचनात्‌ वकस्पिकाग्निपक्त च व्याह्ृत्यहेतुत्वाक्रे वदि- कामिनिप्रवेशः। लिद्गमातस्यासाधकत्वात्‌। अनुवादत्वेनाज्य- भागयोरन्ते यो व्यादृत्यादिदहोमः (?) । तदु पलक्तणत्वात्‌ । आज्या- सादनं कछत्वेत्य्र यथाज्यास्ादनपदम्‌ । आत्मालभ्भोपलक्षणमेव मतेति

(१) मनोजवायां काय" कम्र नोक्तम्‌ । स (2) }, तत्र प्रत्या च °|

(३) 7. मन्लरभिति।

१४

१०४ नित्याचारप्रदोपः।

ब्राह्मणान्‌ भोजयेन्निल्यं वेदवेदाङ्गपारगान्‌ । दति वचनात्‌ । यावटिनानि होमस्तावहिनानि बद्ब्राद्मण- भोजनम्‌ । तधा,-

श्रारोग्यकामो (लुहयादकंकाष्ेषुतश्चतेः ।

पन्ाशसमिधंवीपि सव्वैरोगोपशान्तये ॥

सव्वेरोगप्रष्णन्तिः स्याद्‌ रोगाणां बाप्यनुद्धवः |

अथ काम्यानि ।

शौ कामो विल्लहक्षस्य समिद्धिरथवा फलेः ।

पैव ज॒डयान्मासं गोकामः पयसेव तु ।

विद्याकामः क्तौरमोजी रुद्राच्तंराज्यसंश्ुतेः ।

श्रत्रादिकामो जुहयादटन्रमेव त्न तम्‌ ।

पलाशस मिचैहत्वा ब्रह्मवच॑समाघ्रयात्‌ ॥

व्टिकामः--्रापोदिष्टा | हिरण्यवर्णा । पावमानोभिर्दवं

संस्राप्य तपरस्बकेण षोडशोपचारेण सम्मृज्य प्रणिपत्य पयोऽक्तवेत- सेरयुतं जइयात्‌ पयसा वा । दशदान्ते हष्टिमिवति । त्राह्मण- भोजनम्‌ । पुण्याहवाचनम्‌ ।

्राद्रवासाः पयोभन्नः त्तौ रवक्षसमुद्धवैः ।

समिद्विजुहयान्मन्तौ सद्योहष्टिमवाघ्रुयात्‌ ॥

पत्रकामसं जुइयात्‌ पायसं टतसंम्नतम्‌ ।

चरुगेषं खयं भुक्ता पुतमाप्रोति मानवः ॥

(१) 1. जद्धयादिडकाष्े ०।

नित्याचारप्रदोपः। १०७

गोमयोपलिप्तगो चन्ममातभुभागै घान्यराभ्िं क्ता ततर सितवस्रसितसूत्रचन्दनपञ्चपलवादिष्युतजलयपुणं विंशतिकलं सं स्थाप्य प्रत्येकं तानभिमन्दये ततस्तेन त्राम्बकेण बन्ध्यां खियमभि- पिच्चेत्‌ । श्रचिरादायुसत्पुच्रलाभः। यद्वण्‌ं जुहयात्‌ पुष्पं द्वण वसतुमाप्रयात्‌ । > धान्यहोमेन धान्यानि लाज; कन्याम वाप्रयात्‌ ॥ अ्रष्टोत्तरसषसखरमिति पायसहोमेन गुडसंयुतक्षशरहोमेन वा हविः शेषभोजनसदितेन देवताप्रत्यत्ता वरं ददाति । इच्छन्‌ लोकं वणोकत्तः नक्ते सद्रटैवते। छतोदनेन जुहयादष्टोत्तरसहस्रकम्‌ ॥ शमोसमिहिरथवा ताक्तैस्तिलसषपेः । © 9 प्रपामागसमिद्धिस्त्‌ मधघुतितयसंयुतः॥ दत्वा तरट्‌भस्म संखज्य म्रष्टोत्तरशतं जपेत्‌ । भस्मनानेन संस्रष्टा; सव्वं वश्या भवन्ति हि ॥ पलाशसमिषेदल्ला सरव्वीन्‌ कामानवापरुयात्‌ ॥ ~~ ५ ©. मो (| पर विदेषणं कत्तं करवोरसमुद्धवः । समिद्धि्जइयान्मासं मिथो विदषणं भवेत्‌ ॥ श्रतोरुखाटनार्धन्तु नक्ते सद्रदेवत ।

करवोरसमिद्धिसं तैलेनाक्तेघंतन वा ॥

(१) 1. पूतजलपूणविंशति (२) ?. प्रत्येकमनभिमन्तयु | (३) „^, सग्टहु ।

९१०८ नि्याचारप्रटोपः|

श्रष्टोत्तरसहखन्तु इतेवोच्ाटनं भवेत्‌ | काकपस््नरहोमेन काकवद्‌ भ्रमते रिपुः ॥ उन्मत्तसमिधर्होमादु्ादो जायते रिपोः । तत्सव्वं नेव कन्तेवयं ब्राह्मणेन विजानता । वशिष्टः,- सब्बटेवपवित्राणि वच्याम्यहमितः परम्‌ ! अघमषणम्‌ । देवक्लतम्‌ । श्रस्मच्छाखायां यदेवादेवहेलन- मिल्युचः । ब्रापोदिष्ठेति वरचम्‌ । नमस्ते रुद्र॒ इत्यध्यायः । हंसः शचिषदित्युक्‌ विमलसंज्नकः । शिवसन्ध्यानुसंन्नको यज्जाग्रत इति मन्व; । पावमानौोसंन्नकाः पुनन्तु मा इत्यादा नवचः। पुरुष- सूक्तसंन्नकः सदस्रशोषत्यध्यायः । श्रप्रतिरथसंन्नक श्राशुः शिशानो दइत्यनुवाकः । आरखयाख्यं ऋचं वाचं इत्यध्यायः। सुक्रियाख्यो विश्वानि देव सवितरित्यध्यायः। आदिरन्तश्च देवदानवाना(?) मिति। एषाभेकंकस्वेति वचनादेषाभेकवारजपः सन्वपापक्तयार्धः। चत्वारि शङ्गा दति ऋचं शतं परिवत्तयेत्‌ । श्रगम्यागमनात्‌ पूतो भवति । "इत्वा होमानिमान्‌ सर्व्वान्‌ विः पठेदघमषेणम्‌ । यथाग्वमेधावभधस्तथा तन्मनुर त्रवौत्‌ ॥

सुख्न्त॒ मा शपथ्यादिति रदस्यो मन्तः सन्पापप्रणाशनः। यजुविधाने,--

(१। 1. हत्वा लोकानि मानुषां लिःप ठेद्षमषणम्‌ |

नित्यालारप्रहोपः| १०९.

इदमापः) सुमितिया नः। ्रप्रापं (?)) हुपदादिव। पुनमनः। दधिक्रावः । षण्मन्ताः पापनाशनाः। चतुःसखस्ति । पयः: पच्च । षट्‌ विष्णो । इादश्टेवताः | श्रो शान्ति प्रकुर्वीत पुनजन्म न वियते । चतुःखस्ि-खस्ि न इन्द्र इति मन्वः। पयः पञ्च-पयः णृथिव्यामि्यादिको मन्ः। षट्‌ विष्णो--विष्णो रराटमसौति मन्तः । दादशदेवता-श्रगिदवता इत्यादिको मन्तः। श्रष्टौ शान्तिः--दययौः णन्तिरित्यादिको मन्तः, हिरणयगभः। यः प्राणतो | ब्रह्मयक्ञानां। महो दयौः) उपश्वासय । अ्रम्ने नय । याते घ््म। श्रगनये खा दत्यष्टौ जघा सखरूपक्रताया ब्रह्महत्याया सुच्यते। खरूपक्लताच हत्या साक्तादधरूपा । वाजे वाजे वत | विसुचध्वम्‌ । एतच््लानाघ। श्रायन्तु नः। एतेनाच्नन्‌ । यदविष्यम्‌ । परं गत्योः । श्डूत्यष्ट जघ्चा सन्वैपापे; प्रसुच्ते | सुक्रियारणयकजपो गायतयाञ्च विशेषतः । सव्वैपापविनाशाय र्द्रेकादशिनौ तथा ।॥ रुद्र काद्‌ शिनौ वच्यते । श्रमने वागिति ज्वलनादि हंकारान्तं (१) जले खिता मन्तं जपेत्‌ ।

(१) 1. अयाद्य (?)| (२) मन्त्रास्तु सप्र एट्यन्ते | सः

११० निद्याचारप्रदोपः।

उपपातककोच्यस भ्नूणहत्यावृदानि च । ब्रह्महत्यादिकं पापं सव्वं नश्यति तत्क्षणात्‌ ॥ टेव सवितरित्यध्यायं जघा सर्वेः क्रतुभिरिष्टं यथोक्तफल'माप्रुयात्‌ । सहस्रशोषत्यध्यायं जघ्ा गुरुतल्यगो मुच्यते । पौरुषं सूत्तामातठत्य सुचयते सन्धरपातकंः | सुरापो ब्रह्महा चेव तथेव गुरुतल्पगः ॥ पापेभ्यो विप्रमुचयन्ते जघ्ा सकरन्तु पौरुषम्‌ । विष्छुधरम्मोत्तरे,-- पौरुषेण तु सकन प्राणायामो महाफलः । नरसिंहपुराणे,- एतत्‌ पठन्‌ केवलमेव सक्त दिने दिने भावितविष्णबद्धिः। स सन्येद्‌ःखानि विहाय वैष्णवं पद्‌ प्रयाल्ययुततुष्टक्लत्नरः ॥ यज्ुविधाने,--तदटेवेत्यध्यायं जघा नान्यतरः स हि योगी भवति । नान्योऽस्य तुल्यः स्येष्ठो भवतौत्यघः । श्रपेत दत्यध्यायं जघा श्रपर्ल्युं जयति। सव्वेणन्तिखचं वाचमिति दिरात्तं जपेत्‌ माटपिभ्राटदुहिठपवेः क्तात्‌ पापागमु्यते । दैवस्यलत्यध्यायं जघा धेनुश्तदानफलं प्राप्रोति। खाद्ा प्राणेभ्य इत्यध्यायं जघा

(१) 1. माप्नोति (२) †. क्रञ्च । (३) \. श्रेष्टे |

मिद्याचारप्रदोपः। १११

संहिताजपस्य फलं प्राप्रोति । ईशावास्यमध्यायं जष्ठा कुरुकत सत्रिहितफलं प्राप्रोति । तथा,--उददयमित्यादित्यो पस्थानेन पाप- नाशनम्‌ । विश्वानि टेव सवितरित्यादित्योदयकाले उपतिष्ठेत विपापो भवति। उदकशक्ताहारो जपेन्मासभेकं सहखन्रद्म- हत्याय सुच्यते। असि यमो इति तिलाहतौनां मधुसदहितानां सहसरं ष्जुहयात्‌ तदेवतं मासं तथेवाचयेद्‌ विपाणे भवति । ब्रह्म- घ्रमपि लचहोमेन तारयेत्‌ । अथ महापातकसंयुक्तः पञ्चगव्याहारः गोष्ठमध्येऽग्निसुपसमाघाय गोमयेनावलिप्राङ्गः कुमार्डा इत्युचं श्रयुतं जघ्राऽष्टलहस्रं जुहयादु विप्रापो भवति । श्रपाघमिव्यपा- मागहोमः सव्पपापप्रणाशनः । दुःखप्रनाशनः । देवा यज्नमतन्व- तेति ब्राह्मणानुवाकं जघ्ा ब्रद्मलोकमवाप्रोति। उदुत्यमिति सप्तावत्तन आदिव्योपस्थापनं पुरुषस्य दुष्क्तमपि इरति । सुरावन्तमिति चतुक्छचेन पौणमास्यां संवत्सरं 'सोमसुपतिष्टेत ब्राह्मणाय गां दतरा ज्तिप्रं सोमयाजौो भवति। पिढमभ्यः खधायिभ्य इत्यनुवाकशषेणोत्तरेण चानुवाकेन खाद जघ्न ^पितणामन्तया ठपिभेवति । रुद्रजपविधिः।

यज्ुविधाने,--

(१) 1. ज्छयादेवर्तं मासं। (२) 1. सोमसुपतिषट्‌ बद्मणागरं दत्वा शञ्ञोत तिप ° २) प्रिवृखामच्चय्था

११२

नित्याच्वारप्रदोपः।

रुद्रजापो शचिः पुणः पवितः पंक्तिपावनः । कुलं तारयते भक्तया दश पूव्वोन्‌ दशणावरान्‌ ॥ एकतः सब्धरश्ास्वाणि रुद्रजापौ तथेकतः। रुद्रजापिद्तं दत्तं तदानन्त्याय कल्पयते ॥

९ एकाद शगुरणन्‌ वापि ङ्द्रानावच्ये घ््मवित्‌ । महापातकयुक्तोऽपि सुच्यते नाच संशयः ॥

कालिकापुराणे गायत्रोविघानानन्तरम्‌,--

यः पुनः सततं भक्तया अरभ्यच्ये शिखरम्‌ । जपेत्‌ ध्यायेत्‌ सदा रुद्रं सोऽपि याति परं पदम्‌ ॥ श्रयेदते फलं किञ्िटे हिकं पुष्कलं यदा |

तदा तानेव "विप्रेन्द्र जपेद्‌ वे विधिपून्वेकम्‌ ॥

तथा,-

रुद्रेभ्यञ्च परं नास्ति जपे ध्याने परन्तप ।

जपो दानच्च तोधा नि तस्मात्‌ तानि च योऽभ्यसेत्‌ ॥ लब्धा जग्म पुरः प्राप्य सद्राद्‌ वे ब्राह्मणोत्तमः । भारते कम््भ्युमौ च मनसा किंस तप्यति॥ बहवस्तम्मया जाता जघ्ा रुद्रान्‌ पुनः पुनः। तेजखिनो महावोर््या र्द्रा रद्रपरायणः ॥

तथा,

लिङ्गा चनं ङ्द्रजपो व्रतं शिवदिनतये। वाराणस्याश्च मरणं मुक्तिरेषा चतुविधा \

~~~ =--------- ----- ~ एव 1 क 1 ता व

(१) ^. युनेन्द्र ° ।

नित्याचारप्रदोपः। ११३

शिवदिनितयम्‌,- एकादश्यष्टमो चैव चतुद्णो शिवप्रिया । तासामादास्ूपवसेदु दिवा नादात्‌ तघान्ययीः ॥ सद्रजपश्च तिधा एको यजुविधानरोत्या हितीयः कालिकायुराण- रोत्या ठतोयश्च बौघायनरोत्या। तत्र यज्लुविधानोक्तप्रकार

तदुक्तशरोरशुद्िपुरख्रणादिकं क्त्वा जपारम्भः।

अथय उटष्याटिन्यासः ।

यजुविधाने,-- अघोर ऋषिः द्रौ देवता गायतरयादोनि छन्दां सत्य्म्‌ । अनुक्रमणयान्तु परमेष्टो ऋषिः देवा वा प्रजा- पतिवी मानोदये कुत्सः" (?)। आदयानुवाकस्य प्रथमा गायच्रौ तिखोऽनुष्टुमः तिस्रः पंक्तय: सप्तानुष्टभः दे जगल्यौ मध्ये सव्वाणि यजुषि । नमो हिरख इत्यादयस्तिसखर उभयतो नमस्काराः' । श्रन्यानुवाके रादयोपरिष्टाद्‌ छृदतो दितोया जगतो इ त्िषभौ दे अनुष्टुभो दगशनुष्टुभः । चयो यजूषि आदये श्रनुवाके ¦ एक- सद्र टेवता। श्रन्त्यानुवाके सप्तखेकरट्रो देवता । शेषु वदवो रुद्रा देवता जपादौ विनियोगः। शिवसद्नन्पो द्रदयम्‌ | पुरुषसूक्तं शिरः उत्तरनारायणं श्वि अ्रप्रतिरघं कवचम्‌ ।

(१) 7. ^+१५8 ॥८1५ ऋन्त्याज्ुवाके जगत्याकुत््घः | (६) 1, ^१५5 ।॥८८ अन्त्े$न्यतरतो ममस्कराराः |

१५

\ १४ नित्याचारप्रटौपः।

शतर्द्रौयमस्वम्‌। षयं सौोमेत्यनुवाकश्वाच शिवसङ्ल्पश्वातर माध्यन्दिनोक्तं यञ्जञाग्रत इत्यादि षड्‌ छटचम्‌ । उत्तरनारायणं अद्भ्यः सश्चत इत्यादि षडुचम्‌ । आशः शिशानो दल्यायप्रतिरधं सप्तदश वाशण्डिका;। शतर्द्रौयं रुद्राध्यायः समस्तः वयं सोमे त्यनुवाकसह्ितः अस्रम्‌ । तथा,--

या त र्द्रेति शिखायाम्‌ अस्मिन्‌ गद्त्यणवे इति शिरसि अ्रमंस्थाता इति ललाटे। त्रपम्बकसिति नेचयोः। नमःकताशयेति कण्योः। मानस्तोके दति नासिकायाम्‌ । अ्रवतव्येति सुखे नोलगरोवा इति कशर्टे। नमस्त ब्रायुघायेति बाह्वोः । गमो वः किरिकेभ्यो इति दये । ददिरण्यगभं इति नाभ्याम्‌ । ये हक्तेषु कव्याम्‌। नमो वछरत्तेभ्यो इति ष्ठे, द्मा स्द्राय इति गुद्यसखानें। मा नो महान्तमिव्यर्न्वौः | एष तं रुद्रेति जनुनोः। ये यथा (2) दति पादयोः अध्यवोचदिति कवचे। नमो बिलिन इत्युपकवचे। कवचपाश्व दूत्यथः । नमोऽस्त नोलगरौवायेति ठतौयनेचे। प्रमुञ्च धन्वन दूत्यस््रम्‌ । एतावन्तसमिति दिम्‌बन्धः। मानो महान्तसमिव्या- वाहनम्‌ । सद्र इ्ागच्छति वदेत्‌ मा नस्तोकइत्यचनम्‌ । श्रावाह्य पूजादिना । टे रुद्राय नम इति पूजा । चल्ारि गङ्गत पुरश्चरणम्‌ । अरस्य मन्स्य यथाशक्ति जप इत्यधेः, एष ते इति सुद्रा। ओैवमुद्रां दयेत्‌! इति प्रथमोन्यासः। ॐ नमो भगवतं रुद्रायेति शरोरे न्यासः ¦ समस्तस्यास्य न्यासा-

नमित्याचारप्रटोपः। ११५

नन्तरं व्यस्तस्य । यधा--अॐकारस्य सूदधि। नकारं नासिकयोः । मोकारं लनाटे | भकारं सुग्वमध्ये | गकारं कर्टे । वकारं दि । तकारं टन्तहस्त । रुकारं वामहस्ते । दाकर नाभौ । यकारं पादयोः। इति दितोयोन्यासः। बौधायनोक्तरोत्ा टठतोयो- न्यासः । मद्यीजातभिति पादयोः 1 वामदेवाय नम दत्युरुमध्ये | अघोराय इति हृदये । तत्पुरुषाय इति सुखे। ईशानः "सव्वे- दृवानामितिमन्वान्ते दंस हंस इल्युक्ता शिरसि । इति ठतोयो न्यास दल्य॒क्तः ।

तातारमिन्द्रम्‌। तन्नो ्रम्ने। सुचात्रपन्धाम्‌(?)। श्रसुन्वन्तम्‌ । तललायामि। चानोनियुद्धिः। वयंसोम। तम्‌( शानम्‌ । अस्म रद्राः । स्योनाष्थिवो । दन्धेतेः प्रतिदित्त सम्पुटम्‌ | ग्रसे रद्रा इत्युपरि । स्योना प्रथिवोल्यधः। बौधायने दिग्‌बन्धनानन्तरं चतुर्थो न्यास उक्तः। मनोज्योतिजुषतामाज्ये। विच्छिन्नं यन्न स्रिमं दधातु । या इष्टा उष्रसोया अनिष्टा ताः सन्दधामि हविपाषटुतेन इति गृद्ध । श्रवोच्यनिः समिधा जनानां प्रतिषरेनु- मिवायतोदुषनम्‌ । यद्वा दव प्र ववांसुज्जिहाना प्र भानवः सिखः। नाकम च्छ इन्द्रे । मानं दिवो प्रतिं प्रवया वेश्वानर सृत ओ जातमस्निम्‌। कविं सस्न्राजम्तिधं जनःनामासन्ना पारं जनवन्त टेवाः। इति हदये। मश्माणित वद्प्मणण छाद-

~ श 9 न य॒ र = यामि सोमा गरजाख्तनानु वस्तां । उरोवरोया वर्णस्ते

१) 1. सन्वविद्याना °।

११६ नित्वालारप्रदोपः।

क्णोतु जयन्तं लानु देवा मटन्तु। इति मुखे। जातवेदा यदि वा पावकोऽसि। वेश्वानरो यदि वा वैदयुतोऽसि। शं प्रजाभ्यो

यजमानाय लोकम्‌ । ऊजं पुष्टं दददभ्यावहत्ख । दति शिरसि । दति चतुर्थो न्यासः ।

शिवसंकल्पादिन्यासेन सह पञ्चन्धासा। "पञ्चाद्गगनां रुद्राणां न्यासपूव्वेकमित्यनेनीकः। अधामनो रद्ररूपल्ेन ध्यानम्‌) तिनेवं चतुर्भुजं सव्यीभरणभूषितं नोलग्रीवं शशिशेखर स्थाटि- काभं भनागयन्नोपवो तिनं व्याघ्रचर्म्नोत्तरोयं कमण्डल्वत्तसूत्राभय- वरतिशूलदहस्तं कपिलजटं श्रखतश्रतं दिग्देवतासमाहतं सुरा सुरेनमस्तम्‌ ।

नित्यञ्च शाश्वत “शं प्रवमत्तरमव्ययम्‌ ।

भ्रव्यक्तं विश्वरूपिणमिति ध्याता पूजारभ्भः ।

सुगुप्ते पुखदेशे गोचगमातलिक्षे सखरख्डिलि पञ्वर्णन पद्यं क्षत्रा तत्र लिङ्गं स्थापयित्वा पूजोपकरणं स्थापयित्वा अध्य. संस्कारादिकं क्त्वा नमः शम्भव इति मन्त्रेण प्रोक्षणं सव्व॑द्रव्या- णाम्‌ । ततः सखनललाटे ज्योतोरूपं रुद्रं ध्यात्वा मानो महान्तमिति मन्तं जघा श्रुतं प्रणवसुचचाय्य ॐ रद्र इहागच्छ इहतिष्टेति

लिङ्क तस्यावाहनम्‌ । मानस्तोक इति मन््ेण नमः शम्धव दति

(१) 1. पद्चुङ्गरुद्राणाम। (3) ?. नाययस्लोपवषोतं ˆ | ३) 1, लिद्धम।

निष्याचारप्रहोषः। ११७

मन्तेण दहाभ्यां वा पाद्याच्याचमनौयमधुपकंञ्रानवस्तयन्नो- पवो तालङ्कारगन्धपुष्यधुपदोपनैवे दैयधालाभं पूजनम्‌ । ॐ नमो भगवते स्द्रायेति नमस्कारः । हिरखगभः। यः प्राणतो । ब्रह्म यज्ञानां । महडोदयौः। उपश्वासय। श्रमे नय। याते अग्ने। यन्नोयातन्वा (‰) । यथा वा खाहाग्नये। इत्यषटमन्तेः प्रणामः । एवं पूजापूञ्मैकं जपद्ोमादयः कत्ेव्याः। ब्न्ते वाष्टाङ्ग; प्रणम्य विकिरेदिति विसजंनम्‌ । एकैकस्मै कादशधा स्द्रानावच्य घ्वित्‌ । मदहापातकयुक्तोऽपि मुच्यते सव्यपातकं; ॥ एककस्यैकाटशधेति चमकयोगं विनापोत्ययः। यद्वा पच्चाङ्न- छत्तिं विना केवलस्ये्यथः। तथातुरात्तेः सक्तन्नसे सुखो भवति । विनायकोपशछृष्टकाकवस्ध्या पचो नख तवत्सानां दोषशन्तयेऽभि- षेकः। शुभदिने सहिरण्यवस््रसव्बौषधिफलमूनलपच्चपललवो- पेतगन्धलोयपूरितकलेकादशस्थापनम्‌ । एकस्य कलशस्य सदरकादशवारजपेनाभिमन्णम्‌ । तनोपस्पृष्टस्याभिषेकः। णवं प्रतिदिनं स्द्रेकादशवारजपकलशेन तस्यवेकादशदिनपय्यन्त- मभि्ेकः। एवभेकादशदटिनेरेकककलशाभिषेकेण एकादश- कलगशाभिषरिकः। तत्तरीषप्रणान्तये सद्राध्यायं मानस्तोकोयं वा)

कालिकापुराणोक्तविधिः।

आदौ क्च्छ्राचरणम्‌। | ततः पराकः। | तदसम्भवे

।¶) [.* 0110113 {€ [मजा 19८1६९६६.

११८ जित्याखारप्रटोपः।

तप्रत्याम्नातेनुदानम्‌ । गायचरोजपो वा; शुभदिने महादेवं ध्यात्वा पूजनम्‌ । सप्तदिनपय्यन्तमावश्यकं क्लान्तरालकाने रद्र जपकरणम्‌ | प्रतिदिनं पयोभक्षो वा इविष्यभोजो वा श्रष्टमदिनं एतमाच्प्राणएनम्‌ । नवम दिनं भास्कराभिम॒ खस्य पुनारसद्रजपो बद्ु- कत्वः। तदपरदिनमे छताक्तविल्वपनैः समस्तेन रुद्रेण प्रतिमन्वं वा यथाशक्तिद्ामः। एवं रुद्रस्य पुरश्रणं क्त्वा प्रयोगः| मकद्रदर जपेन सस्तागरण्र्वोटानफनलप्रास्िःः। ओोकामस्य विल्वछरत्तं स्पृष्टा जपे सुवणलाभः। मष्वाक्तबतससमिदोमो महाघननाभाय । वशोकरणकामस्य नाभिमात्रजने सिता रुद्रजपः । यश्राट्ित्या- भिमुखा रुद्रमभ्यचय रुद्रं बद जपेत्‌ तस्य रुद्रः स्वयं वरद ्रायाति। रस्द्रकानं ध्यात्वा सप्टिनं रुद्रं जपेत्‌ शचद्ग्रः।

भूतप्रतपिश्णचराजचौरव्याघ्रादयो रुद्रं जपन्त दृष्ट्रा पन्तायन्ते । बोधायनोक्तानुसारेण रद्राभििकविधिः।

तस्य फनलमाद वौधायनः--पापक्यार्थी व्याधिविमोचनार्थो जोवना््ीं यकामः पुष्टिकामो मोन्नाधीं च कुयात्‌। नौं स्रातः चिः शक्तवासाः दकच्िणाप्रत्यग्देश तन््ुख; {स्थत्वा टेवाभिसुगवः; पूरव्वाकपञ्चन्यासानन्तरं षष्ठन्यासः। प्रजननं व्रद्या तिष्टतु पादयोविष्ुस्तिष्ठतु हस्तयो्ह रस्तिष्ठतु बाह्वो रन्द्र

स्तिठतु जटरेःग्निस्ति्टतु हदये शिवस्तिष्ठतु कण्ठे शव्वस्ति्ठतु

(१) 1. रुटरप्रकरणम्‌| (ग) }). 11. एकं मव्ययसनसव्वतोषेफनप्राप्ः।

नित्याच्चारप्रटौपः। ११९.

घक्त सरस्रती तिष्टतु नासिकयोवीयुस्तिष्ठतु नयनयोः सथ्य चन्द्रमसौ तिष्टेतां कणयोरश्िनौ तितं ललाटे रुद्रा स्तिष्ठन्त॒ सूषनि श्रादिव्यास्तिष्ठन्तु भशिरसि महादेवस्तु पुरतः शूनो तिष्ठतु पृष्ठे पिनाको तिष्ठतु पाण्वयोः भिवगङ्रौ तिष्ठेतां सत्वतो वायुस्तिष्ठतु तलो वदहदिः मत्पलोच््वान्तासाना- परितोऽगिनिस्तिष्ठतु सव्वाङ्गषु सव्वेटेवता यथाखानं तिष्ठन्तु । ततः अग्निमिवाचि रितः वाक्‌ हदये हदयं मवि अद्सचतं अङ़तंब्रह्मरि। इति वाचं स्परेत्‌। वायुम प्राण धितः प्राणो हदये हृदयं मयि अ्रहम्ते अ्रसृतं ब्रह्मणोति "नासां स्पृशेत्‌ । सूर्य्यो मे चक्लुषि यितः चन्तुद्टदये हदयं मयि अ्रहमसते अरख्तं ब्रह्मणौति चन्तुखशनम्‌ । चन्द्रमा मे मनसि यितः मनो हदये हृदयं मयि अहममृते श्रसृतं ब्रह्मणेति वक्तसि। दिशो मे सोते यिता: योत्र हृदये हृदयं मयि ब्रहमसते असतं ब्रह्मणोति रोते । रापो मै रेतसि सिताः रतो द्ये हदयं मवि ्रहममतं ्रमृतं ब्रह्मणोति गुह्य । पथिवौ मे शरोरे यिता शरोरं हदये प्रटयं मयि ब्रहमसते ्रख्तं ब्रह्मणोति सव्वणरोरे। ओषधि- वनस्मतयो मे लोमसु यिता; लोमनि हृदये हदयं मयि अद- मसते अखते ब्रह्मणोति रोमकूपषु। इन्द्रौ भे वले खितः बलं टये हदयं मयि अदमख्ते अमृतं ब्रह्मणौति वाद्धोः । पजन्यो मे मूद्विितः सूरी हृदये हृदयं मयि अ्रहमखते अ्रखतं

(१) ). नासाया।

१२० नित्धाचारप्रकौपः।

ब्रह्मणोति मस्तक । णामो मे मन्यौ यितः मन्य्दये दयं मयि श्रहमसते भ्रस्तं ब्रह्मणोति मन्युखाने दये | राकामे ्राकनि खितः श्रता हदये हदयं मयि अ्रहममते ्रगृतं ब्रह्म णोति वक्षसि। पुनम ्रात्मा पुनरायुरागात्‌ । पुनः प्राणः पुनराकूतमागात्‌ । वैश्वानरो रश्मिभिर्वीदधानः। भन्तस्तिष्ठत्व- सतस्य गोपाः। दूति सव्वशरौरे। ततः खेदं स्द्ररूपिण ध्याता खदेदपूजनम्‌ । तच्ावाइनमन्तः-

श्राराधितो मनुष्येसवं सिधर्दवासुरादिभिः ।

श्राराधयामि मक्यात्मां गण्डाण महेश्वर ॥

क, > ~ त्पम्बकेण गग्धपुष्पाच्ततधृपदोपदानम्‌ । मनसा नेवेद्यम-

पोति केचित्‌ । एवं देहपूजानन्तरं वदिलिंङ्गदौ पुजा ।

प्रात्वा वदन्तु हरयः सुचेतसः श्वेतेरण्वेः सहकेतुमडहिः ।

(4 ५ „~ ९ वाताजवै 'बलिभिमनोजवै-

रायाडि शोघ्रं मम दव्याय शव्वै॥

इति मन्तान्त सद्योजातं प्रपदामि सद्र इहागच्छ दह तिष्ठ त्यावाइनम्‌ । सद्योजाताय वे नमः; र्द्रायासनं ददानोत्या- सनम्‌ । भवेभवे नातिभवे भजसख माम्‌। रश्द्राय पादं ददानोति पायदानम्‌। भवोहवाय नमः भ्रवलिङ्गाभिरापो- दिष्ठेल्यादिभिख अघ्यैः। भरद्वस्तपंयति । भवं देवं तपयामि ।

५६१) “° ब्व द°

नित्याचारप्रटोपः। १२१

शव्वं टवं तपयामि । रुद्रं देवं तपयामि । ईशानं टवं तपयामि पश्पतिं देवं तपयामि। भौमं देवं तपयामि । तप्यिला ज्येष्टाय नम इत्याचमनं ददाति। सेष्टाय नम इति गन्धम्‌ । कलविकरणाय नम इति पुष्म्‌। सव्वभ्रूतदमनाय नम इति धूपम्‌ । मनो्नाय नम इति दौपम्‌ । भवोद्गवाय नम इति फलनेषेद्यम्‌ । अधाष्टमन्तैरष्टपुष्पास्नलिं ददाति । भवाय देवाय नमः । भव्याय देवाय नमः। पशपतये देवाय नमः! र्द्राय देवाय नमः। उग्राय देवाय नमः भोमाय टेवाय नमः। महादेवाय देवाय नमः। अधास्याघोरतनुः। अ्रघोरेभ्य इति उपतिष्ठते । अरस्य रुद्रस्य अधघोरात्मकं शरोरं अ्रघोरेभ्य इत्यनेन मन्तत्रयेण उपतिष्ठते तद्यथा अघोरेभ्योऽथ घोरेभ्यो घोरघोर- तरेभ्यः सव्वतः सव्वैदेवेभ्यो नमोऽस्तु रुद्ररूपेभ्यः । तत्पुरुषाय विद्महे महादेवाय धोमहि तन्नो रुद्रः प्रचोदयात्‌। ईशानः सव्यैविद्यानामोणश्वरः सव्वभूलानां ब्रद्माधिपतिन्रेदह्मणोऽधिपति- ब्रदह्मशिवोमेऽसं सदाशिव ॐ

अथोपस्थानानन्तरं श्रयेतस्य मू हिरण्येन कलगेन 'सतत- धारामभिषिचखेत्‌ मधुना पयसा सपिषन्तुरसेन नारिकैलोदकेन वाऽम््ररसेन वा तदभावे उदकेन वा नमस्त रुद्रमन्यव इत्येका- दणानुवाकानामन्त चमकानुवाकानामेककं जपेत्‌ सबव्वेषां पारे पुनराराघयेद्त्तमाराघनेन तदेतदिधानं प्रोक्तम्‌ | अनुवा-

(१) {. सततं घ्ारा०|

१६

१२२ निल्याचारप्रदोपः।

कानां सर्ज्वषामन्ते पुनरुत्तमाराघनेन पूव्वरोत्या पूजनम्‌ । चम- कानुवाकानामेकेकयोगेन एकाद शाव्त्तिर्वा) यद्यपि काणानां नवव चमकरानुवाकास्तथापि चरमानुवाकस्याहच्या एकादश संख्यां सम्पादय प्रतिरद्राठत्ि चमकानुवाकयोगं कछत्वेकाटशघा- वतिः काव । सर्व्व ठे | स्द्राय। नमोऽस्त । नमो दिरणवादहवे। सदययोजारमिति पञ्चानुवाकानन्यांश्च रुद्रमन्ान्‌। यधाशक्तौ- त्येके। व्याधिविमोचनार्थे षविनियोगः। अ्रज्तिभ्यासमिव्यनुवा- कैन तेनोदकेन पादान्‌ सम्प्रज्यात्‌ । रोगिणमित्यथेः। आचा- ययय दत्तिणं ददाति दश गाः सवत्साः सुवणभूषिताः वषभेकादशाः। तदभावे एकां गां दद्यादित्याह भगवान्‌ बौधायनः । प्रतर बोधायनः,--

षडदकादटशा रुद्राः चमकानुवाकयोगतः।

र्द्रस्येकादटशाव्च्या रुदरकादशिनौ मता॥

एकादश्भिरेतामि महारुद्र कथ्यते।

एकादशमदहारुद्ररतिसद्र उदाहतः॥

स्रत र्द्रपदस्य कागततत्तिरोयसाधारणचमकाध्यायवाचि-

त्वात्म कस्यैकंकानुवाकयोागेन रुद्रस्येकादशधाहत्तिरितिविहिते

यथासह्य क्रमेण प्रधमादितोयायात्त्तौ प्रघमादितीयादि

(१) } विश्रेषः।

¢ नि्याचारप्ररोपः। १२२

चमकानुवाकयोगकल्यनेन चरमाठत्तिदये 'कारानां चमकानु- वाकाभावेऽपि नवमानुवाकस्यैवा्रच्या सम्बन्धकल्यना। न च तेत्तिरौयाणणं चमकस्यकादणानुवाकसम्भवेन तमादाय विध्यप- पत्तौ नाहत्तिकल्मनया भ्काणखविषयत्वं कल्पममिति वायम्‌ । न चेक प्रतिशिष्यत इति शाखान्तराधिकरणेन च यत्काठकेऽग्नि- होतराह्गं 'तत्काटकौयम सिनिहोचं प्रतिशिष्यत इति तेत्तिरौयस्य तदङ्गभेवेति व्याख्यानान्तेनव न्यायेन रद्रशब्टस्य काग्वरुद्र- साधारणयन तदटेकादशादठत्तो चमकानुवाकयोगकल्यनादशायां पश्चाग्रतोतगुणभूतचम कानु वाकेष्वात्रत्तिकल्पनायाः प्रामाणिक- लात्‌। अन्यथा प्रधमप्रहरत्तरुद्रपटे तेत्तिरोयरुद्रपदत्वे लक्षणा स्यात्‌ । प्रधानता तत्र लक्तणा न युक्ता यधा त्रयो वेदा अजायन्त श्दव्युपक्रम उच्चं ऋचा क्रियते इत्यादिश्रवे वेदपदस्य उपक्रमस्थत्वनासच्नातविरोधित्वात्र लाक्णिकत्मिति तदनुरोध्रेन ऋगादिपदमेव बेदलक्षणापरमित्यक्तम्‌। किद् यन्तुविधानेऽप्यधातः पञ्चाङ्गरुद्राणां न्यासपूञ्यैकं जपहोमाचन-

विधि व्याख्यास्याम इवत्यपक्रम्य न्यासकयनात न्यासवयस्य च

(९) काम्यानां चमकालुव्राक्राना भावःपि °| (२) | काम्यविषयत्व| (२) 1. तत्काठकेय °। ४] „ => य अ ४: 1. दव्युपक्रम्य उर््जर्पक्रियत इत्यादि °| स्थत्वेनाङ्गजातविरोधित्वाच्न

१२४ नित्याचारप्रदोपः।

कथनात्‌ पञ्चाङ्गरुद्रपदस्य पञ्चसख्यका यऽङ्गन्यासास्तत्परत- प्रतीत्या न्यासदयं बोधायनोक्तं ख्ह्यते। एवम्‌--

एकादशगुणान्‌ वापि र्द्रानाहत्य घम्वित्‌ |

इूत्यादयेकादग्णहत्तिविधौ बोधायनोक्चमकानुवाकयोग- कल्यने बाधकाभावात्‌ भवत्येव काणानामपि चमकानुवाक- योगीन रद्ररद्रेकादशिनोमदहारद्रातिसद्रमयोगः।

अचच जपदोमाचनविधिं व्याख्यास्याम इति यजुविधाने होम प्रतिज्ञानात्‌ तिलाक्ततसमिघो जुद्यादिति द्रव्यमातनिदशे ऽपि होगप्रकारानिर्हृशणत्‌ रद्राध्यायेन समसेन होमः। अथवा प्रतिकण्डिकं कर्डिकापरिच्छटस्य स्मात्तविनियोगपरत्वात्‌ । तेन महारद्रादौ दशांशेन प्रतिकर्डिकं होमः कत्तव्यः। एवं चमकानुवाकस्यापि प्रतिकण्डिकमिति। पक्षान्तरारं मदाणेवे

परमाणसत्ऽसं नाम कल्पना । खौकामस्य जपाः । ऋग्‌ विधानं, -- यः शुचिः प्रयतो भूवा जुहयादाज्यमन्वदम्‌ । चयः पञ्चद चञ्च सौकामः सततं जपेत्‌ ॥

अदायि गोदायि धनदायि मदहाघने।

धनं भे जुषतां रेवि सन्मरकामाधंसिदये ॥

हिरखयवण मित्यादि पञ्चदशचस्य यौोसक्तस्य आनन्द विन्नात- कदमेन्दिरासुता ऋष्यः यौर्दवता श्राद्या स्तिस्रोऽनुष्टभः

नित्याशचारप्रटोपः। १२५

अन्या प्रस्तारपंक्तिः दं तिष्टभौ सप्त आदा अनुष्टभः रन्त्या

प्रस्तार पंक्तिः जपे विनियोगः। ददिरण्यवणंभिल्यादि ओरौखक्तं

पञ्चदश्चम्‌ । सौमन्तोपासना पञ्चरात्रे, - वान्तं वह्िसमारूढृं वामनेतेन्द्‌ संयुतम्‌ । वोजमेतत्‌ थियः प्रोक्तं चिन्तारलमिवापरम्‌ ॥ ऋषिभेगुनिहवछृन्दो देवता श्रौ: समोरिता ।

म बोजं ऋं शक्तिः । षड दौ घेयुक्तावौ जेन कुादङ्गानि षटक्रमात्‌ ॥ कान्या काञ्चनसन्निभां हिमगिरिप्रख्यै्चतुभिगजै- हं स्तो त्तिप्तहिररमयारूतचघटेरासिच्यमानां धियम्‌ । बिश्राणां वरमनयुगममभयं दस्त; किरौटोज्वलां त्तोमायद्नितम्बविम्बललितां वन्द्‌ऽरविन्दसिताम्‌ ॥ भानुलन्तं जपेन्मन्तौ दो्तितो विजितेन्द्रियः । तत्सदहखं प्रजुहयात्‌ कमलेमधुरोत्तितैः ॥ जपान्ते जुहयान्मन्तौ तिलैरवा मघुरा्नतेः । विभूतिरुत्रतिः कान्तिदंष्टिः कौत्तिश्च सत्रतिः । व्युष्टिरुत्क्टि ऋदिख् रमाया नव शक्तयः ।॥ म्रूलेनेवासनं दद्यात्‌ कैशरेष्वङ्गकानि तु । वासुदेवः सङ्षणः प्रदयुम्नश्चानिरुदकः ॥ दति दिग्दलेषु!

दमनकः सलिलथेव गुग्गलश्च कुरण्टकः ।

दति गजान्‌ विदिग्दलेषु। देव्या दक्तिणे खदयितया

१२६ नित्याशारप्ररौपः।

्रङ्निधिः। वामतः पद्मनिधिः खटयितासदहितः। दलामेषु बलाक्यादयाः। बलाकौ। विमला। कमला। मालिका) विभौषिका | पालिका । शङ्रो । वसुपालिका

लोकपालान्‌ यजेदन्ते वचा द्यस्ताणि तदवि; ।

दलं यो भजते टेवौँं ियमाप्रोत्यनिन्दिताम्‌ ॥

वत्तःप्रमाणे सलिले खित्वा मन्तमिमं जपेत्‌

चिलक्तं संयतो मन्तो टेर्वों ध्यात्ाकमण्डले ॥

स भवेदल्यकालन रमाया भवनं सखिरम्‌।

वेष्णवेऽहनि विख्वस्य मूलमासादय मन्दवित्‌ ॥

तिलत्तं प्रजपेन्मन्ं वाच्छति लभते घनम्‌ ।

ियोमन्वं जपेन्बन्तो सूक्तमपि सच््रपेत्‌ |

भूयसों सियमाकाङ्खन्‌ सत्यवादो भवेत्सदा ॥

प्र्यगाणासुखोऽश्नोयात्‌ स्मितपून्बं प्रियं वदेत्‌ ।

भूषयेद्‌ गन्धपुष्पायोरात्मानं नियतः सद्‌ा ॥

नग्नो नावतरेदम्त्‌ तेलाभ्यक्तो न भक्तयेत्‌ ।

हरिद्रां न सुखे लिम्पेत्‌ पुष्यादिषु न संवित्‌ ॥

न वथा विलिखेद्‌ भूमिं न विचरं द्रोणमम्बुजम्‌ !

धारयेन्मद नाङ्गारलेपं तेलच्च केवलम्‌ ॥

मलिनो "न भवेज्जातु कुत्सितान्नं न भक्तयेत्‌ |

१) 1 नदत्तान्‌ विलिखेद्‌ भूमिं ०। (२) 1. न भवेज्जन्तुः ° |

नित्याचारप्रदोपः। }>ॐ

स हि टेवोभिन्द्रवज्ली योदेवो विष्णुवज्ञभाम्‌ ॥ कन्यां जम्बुप्रवाल्च भोलयेन्भू्ं सव्वेदा ॥

वक्रतुर्डषडक्षरमन्तजपः ।

यखोकामस्य ।

वक्रतुरडाय इमि ति मन्राजः षडक्तरः । ऋषिभगुरलष्टुपच्छन्दो देवो गशेश्लरः ॥ गणेशाय हृदयाय नभः । एकदंष्िणे शिरसे सादा । लम्बोदराय श्खियं वषट्‌ । चलत्कर्णीय कवचाय इम्‌ । गजवक्ताय नेत्राभ्यां वौषट्‌ । सव्वेविप्रोपशमनाय अस्ताय फट्‌ । लम्बोदरं तिनयनं पाशाङ्कुशधरं परम्‌ । वरदाभयरस्तच्च चलत्कशं सचामरम्‌ ॥ दतचामोकरप्रख्यं वक्रतुर्डं विनायकम्‌ । चतुभजं गजवक्ञ प्रणमामि गणेश्वरम्‌ ॥ एवं ध्याता जपेन्मन्त्रं पुरखरणसिदये । मन्तो दादशसादखं खविर्नत्रतद्दरितः ॥ चित्तप्रसादरो मनसख तुष्टिः "रला शिता स्तेयपराघ्ुखत्वम्‌ । खप्रे गजानामुपलम्भनच्च सिद्धस्य चद्ानि भवन्ति भूयः॥

(१) }. रद्त्रिता °।

१२ नित्याचारप्रदोपः|

नित्यं मम ध्यानपरो ममाय जपेत्‌ सख तिशतं शतं वा । ्र्टोत्तरं मन्तविदप्रमत्तो सभेत बच्नोमचिरेण लच््मोम्‌ ॥ अहगरकदिने प्राप्रे चतुष्याच्च '्विशेषतः। अभ्यच्य गन्धपुष्पादेदविषा पायसेन भ्माम्‌ ॥ भोजयेत्‌ काय्यसिद्धय्थं मन्व विद्‌ वरदं शुभम्‌ । यथाग्निकुर्डं चतुरखं देवाग्रे ₹स्तसग्मितम्‌ ॥ आरणेयं त्वाद्रकुलाद्‌ विप्रगेहाद्‌ ताशनम्‌ । कत्वा तचाङ्ग विन्यासं प्राणानायम्य सव्बेतः ॥ पुष्येविकौय्ये दर्भैश्च परिस्तोय्य विनायकम्‌ । तव ध्याल्वाचयित्वा च जलेनाग्नौ प्रसेचनम्‌ ॥ ताराद्न षडन्तेन खाहान्तेनाथ होमयेत्‌ , अ्राज्येनाष्टसहस्र् सिये कामसम्मदः ॥ प्रत्यहं सिद्धोदनतिशतद्ोमो मासत्रयेण मद्ानिधिप्राक्चिकरः । तथा,- यो वे ममा ए्थुकं गुडाः सनारिकेले्मरि चाज्ययुक्तेः । अग्नो सहखं जुहयात्‌ स मन्तो

धन लभेतात्यमद्धतच्च ॥

(१) 1. समाह्ितः। (२) 1. च|

नित्याचारप्ररोपः। १२६.

ब्रह्म प्रोक्ते गायतोकल्ये, -- ब्रह्मचारो मिताहारी यः सहस्रद्यं जपत्‌ | संवत्सरेण विप्रोऽसौ मद्रदेष्वय्यमाप्रयात्‌ ॥ विराच्रोपोषितो मूला तं हूत्वा मदस्रश्रः | सहस्रं प्राप्रयाद्रोमं हत्वा वे खादिरेन्धनेः ॥ विश्वामितरकल्प,-- श्रोकामो रक्तपञ्चथ इला यियस्रवाप्ुयात्‌ । शालितण्डलद़ोमाश्च समिद्धिः खरौफनस्य वा ॥ विल्वस्यं सकलेर्हला पचः पुष्यः फनेरपि । शतं शतञ्च सपाहं इला ्रियमवाप्रयात्‌ । यवागू य्राममाप्रौति इत्वा णलिसमन्विताम्‌ ॥ यज्ञुवि धाने, -दरणा इत्यौदुम्बरान्‌ जुडयादनकामः। सजु- रब्दो इत्याज्याहतिसदहस्रं जुद्धयात्‌ कुशपुष्हस्तः सुवणमुत्पद्यते । तुभ्यन्तामङ्रिः। अग्निः प्रियेषु; स्वस्तिन । एति तिभिः पलाशसमिघधदधिमधघुषटताक्तानां सहसखं जुहयात्‌ काषापणानां शतसदस्रमुत्पन्यते। हिरण्यपाणिमूतये इत्यकसमिधामयुतं जुदयात्‌ सुवणमुत्मद्यते। ओोयतद्रति सुगन्धिकुसुदोत्पनादौनां एतसदस्रं जुहयात्‌ । श्रपु प्रविश्य तावत्‌ सहस्रं जपेत्‌ । यमान्‌ भवति। उभावपितमश्िनोरित्यखिनो सुवन्रधिक- तमा परमसख्दधिं लभते। तयम्बकाधिकारे वशिष्ठः,- अभ्रादयकामो जुहयादब्रमेव छतश्चतम्‌ ।

१

१२० नित्याचारप्रदीपः।

यज॒ विधाने,-- अन्नपत इति सर्व्वोपकरणयुक्तानामनत्राइतोनां शतसहस्रं जइयाद्‌ यावन्नोवमन्रमक्तयं भवति । नदौ प्रस्रवणं गत्वा स्थाली विधानविधानेनाग्निसुपसमाधाय ओदुम्बरोणां समिधां अयुतं ज॒इयाद्‌ ग्राम्या त्रौहयोऽक्तय्या भवन्ति । वि्टतिं नाभ्या इत्याज्याहती नामषटटसदखं जुदयात्पय्याप्तां भूमिं लभते । दमं स्तनमिति समुद्रगां नदीं गल्ोदकमवतोयायुतं जघ्रा सहसं जुहयाद्‌ ग्रामं लभते। अभ्यावत्तसरेति तिलतर्डलान्‌ दधि-मधु- छताक्तान्‌ जुहयात्‌ ग्रामं लभते। नमो विधिः किरिकेभ्य इति उत्मलपद्यानां शतसदसखं जुहयाद्‌ राजलच्मीरुपतिष्ठते। राज्य कामः पद्मसोगघििकोत्मरलादौन्‌ भगवतो महेश्वरस्योभयचन्द- नाक्तान्‌ शिरसि शतसहखमारोप्रयेत्‌ सदसराख्यस्य ओौरुपेत्य भ्नाटतां भजति । तत्पुरुषादघोराद्‌ वा प्रत्यमित्राणां वेति । (र) अनवक्छबि (?) ठनौयेन शतसहस्रेण साक्षादुपतिष्ठते। नमो दिरण्यवाहव दति राज्यकामः कुमुटसौगन्धिकोत्मलादोन्‌ पूव्वैकल्येनारोपयेत्‌ साक्लात्‌ भगवतो सरौरुपतिष्ठते । ब्रह्मो क्तगायत्रो कल्य,-- श्रादित्याभिमुखो भूत्वा नाभिदघ्ने जके जपेत्‌ । इत्वा राज्यमवाप्रोति लतं निैत्तकण्टकम्‌ ॥ विश्वाभि तरगायतोकल्ये,--

जपाद्‌ विखवं समाचित्य मासं राज्यसवाप्रयात्‌ |

विस्वं हलवाप्नुयाद्‌ राज्यं समूलं यवपल्लवम्‌ ।

इत्वा पद्मशतं मासं राज्यमाप्रोव्यकण्टकम॥

नि्याचारप्रदोपः। १२१ मन्तराजाधिकारे भागवसंहितायाम्‌,- श्रयुतं विख्वपत्राणं इत्वा राज्यमवाप्रुयात्‌ ।

ष्चातुमौस्यदगमीतव्रतेष॒ सु(सौ)वणंमिन्द्रं पूजयित्वा तं ब्राद्य- णाय दल्ला राजा स्थात्‌ । हयशोषं ल्म प्रतिष्ठाधिकारे -

तथेव राज्यकामानां सम्यग्‌राज्यफलप्रदम्‌ । भविषे प्रूजाधिकारे-

राज्यं ष्टा च चित्रायां निःसपलनं प्रयच्छति । ¶षटसन्तपितः प्रोतः खाल्ां वायुः पुनः परम्‌ । तधा,- इन्द्राग्नो च विशाखार्यां रक्तः पुष्पैः "प्रयच्छतु । धनं राज्यं लभे टेदतेजांसि च विशेषतः ॥ दत्वा च राज्यलिङ्गानि राज्यमाप्रोल्यकर्टकम्‌ । राज्यलिङ्गानि कतचामरादोनि। मेधाकामजपः। या मेघामिति नित्यं जपेन्ेधाकामः। मितंवो इति मेघाकामो छतं जुह्यात्‌ सदस्रसम्पाताभिरतं संस्रवेणेव वचामालोद्य सप्ाभिमन्वितं क्षल्ला परयः ( पिषैत्‌ )

(१) 7. चातुमखत्रते,टणमोष सुवरणमिन्दरं प्रूजयित्वान्ने तं ब्राह्मणाय रत्वा राज्ञा खात्‌। (२) .\, प्रयच्छति ।

१३२ नित्याचारप्ररोपः।

पपरमभेधावौो भवति। "सदसस्पतिमिति सूुषैणाण्याहइतोनां सहखं जुदयासेधाकामः। वचामष्टसहस्राभिमन्तितं क्षला पिवेत्‌ परमभेधावौ भवति । चिदसोति ऋचं सहस्रं जपेत्‌ सहस्रोत्तरवादो भवति,

वषि कामप्रयोगाः ।

देवं वषयितुकामः उदुम्बरविल्वरेतसवारणादोन्‌ दधि-मघु- चछ ताक्तानयुतं जुहयःन्मद्ावषं करोति । व्यक्तवदह (?) इत्यावहशब्दः ष्तः कायः आपोदेवा इति देवं वप्यितुकामः उदुम्बर विल्ववेलसवारणादौन्‌ दधि-मधु-टताक्तानयुतं जुहयादु्‌ देवो वति! श्रपां चाम्र दति देवं वषयितुकामः उदम्बरविल्लवेतस- वारणानां छताक्लानां जुहयाद्‌ र्टिभिवति । अपः; पिवन्‌ वेति शिखिण्डविख्वबेतसवारणानां दध्यक्तानां जुहथान्महाष्टिभंवति असी यस्ताम्र इति ऋग्दयेन देवं तेन कोरेण खापयेत्‌ । प्रसन्नो भवति वषति च । वैतससमिधां ताक्तानां अयुतं जुहयान्महा- हष्टिभिवति । ऋण ॒श्रानिति षड्चेनाज्याहतिसदस्रं जुहयाद्‌ १्वपति । विश्वस्य म्ूदंत्निति देवं वषयितुकामः उदके प्रविश्य श्रह्ोरात्रं जपेद्‌ वधति। श्रभित्रति सप्तभिर्देवं वषयितुकामः उदके प्रविश्य अ्रहोरात्ं जपेद्‌ वपति। वेदादहमेतमिति देवं वषयितुकामः अ्रंश्मातच्रसुदकमवतौर््यादित्याभिसुखो जपेन्मध्या-

(१?) तद्रसस्पतिसिति (1) °| (२) 1, मद्ाटटिभवति।

नित्याचारप्रदोपः। १२३

छाद्‌ वषति। खाहा सूथस्येति विकाम: प्रयसामयुतं जुह- यामहदाष्टिभिवति | विश्वामित्र गायतो कल्ये,-- वेतसः समिधौ इत्वा हरष्टिं विन्देत पुष्कलाम्‌ ¦ युक्ताभिः पयसा पतेः पुष्पैर्वा वैतसस्य त ॥ पायसेन शतं इत्वा सपादं विमाप्रयात्‌ । रह्मोक्तगायत्रो कल्ये,- त्वा वे विल्वपच्राणि छताक्तानि हताश्ने ¦ लक्षमात्रेण मन्वज्नो महाव्र्टिमवाप्रयात्‌' ॥

यजुरविंधाने,--अग्न आयुषि प्रसव इति श्रग्ने पवस्वेति ब्रह्म वर्च॑सकामस्याज्यहोमः। सोमं राजानमिति पौणमास्यां संवत्‌- सरं सोमसुपतिष्ठते । ब्राह्मणायाग्रं दत्वा भुच्ौत ्तिप्रं सोमयाजो भवति । परमस्या इति वैकङ्कती जंडयाद्‌ रक्षणाय । नमः सुत दूति निगड़वद्धो जपेत्‌ व्यसनखो वा। निगडस्फोटनं भवति व्यसनान्च्ते। उर्जोदपातमिति मन्ेण दधि तं जुहयाद- पायानच्यतेः। श्रण्वले वो इत्यशखलयपणदह्योमो गोकामस्य । अनया या श्रोषधो गद्यते सा ग्तोप्नो भवति। नमस्ते रद्र मन्यव

(१) 1. +तवः. बद्भयोक्तमायल्नीक्रल्ये,- नाभिदप्रे जले जला सप्रा् टषटिमाग्रयात्‌ ।

(र) 1 ५15. यदुवक्था द्येतां जल्ला नावसोदृति। च्छ्रा दूति वन्धनस्यो जपन्य्रच्यते।

१२४ नित्याचारप्ररोपः।

इति चतदभिः यवगोधूमजतिलगवेघुकानां दधिमधुष्टताक्तानां शतसहखं जइयादेकादशरात्रेण दादशरात्नेण जनपदमरण- सुपश्मयति'। विंशतियत्रेण देशोपद्रवं शमयति। मासेन षथिव्यां जनपदमरणमुपश्ामयति । तथा काण्डात्‌ काणर्डादिलय्‌- भयेन दुवा प्रवालानामयुतं जुहयाद्‌ ग्रामे जनपदमर णसुपशमयति। [रदिगुरेन नगरे। तिगुखेन विषये । दिपदचतुष्पदादौनासुप- धाते मेषजमसौति दधि मधु तं जुडयात्‌ शान्तिभवति । उग्र भोमसेति महहाजनपदमरणे ग्राममध्ये नगरमध्ये वा विल्वका्ठ- रग्नि प्रजास्य श्रोदुम्बरसमिधां शतं जयात्‌ शन्तिभेवति । तन्नोमिव इति जनपदमरणे चतुष्पदानाञ्चोपसर्गे वेकड्तसमिधाम- युतं जुडयात्‌ सव्वेसुपश्मयति ।] ›श्रवोचदिति पथि गच्छन्‌ जपेत्‌ तेभेण कताथ आगच्छति। नमोऽस्तु नोलग्रौवायेति सप्तधा तोयमभिमन्य विषग्रस्त गात क्तिपेत्‌ कालद्टोऽप्युत्तिष्ठति । ज्वर- भूतग्रहडाकिनोभयग्रस्तं प्रमुञ्च धन्वन इति भस्मसषरपैस्ताडयेत्‌ सुञ्मुचेति वदेत्‌ गौप्रं सुच्चति। नमो दिरण्यवादव इति वभोकनत्तुमिच्छन्‌ पलाशाश्वयापामागेषैकङ्तानां प्रतिवर्षं त- मधु न्नोरतेलाक्तानामयुतं जुहुयात्‌ क्रमो वणंचतुषटयं वशमान- यति। र्ट्रो नो ्रग्निराहत इति भ्रादित्यस्योदयकाले जपेत्‌

(१) ^१48. पञ्च॒त्शतिरात्रेख राद्रोपद्रवं शमयति, (२) ^. 01111४8 {116 क्रम 1४९1०४९,

(२) 1. अध्यवोचरदिति < ।

नित्याचारप्रदोपः। १३५

सुभगो भवति । अगन आगच्छति गोरोचनामष्टसदहस्राभि- मन्त्रितां क्त्वा ललाटे तिलकं कुयात्‌ सब्यजनप्रियो भवति। यास्ते अग्नं इति सौभाग्यकाम आज्याइतिसहसखं जुदयात्‌ । वरदस्ते सवितरिति सौभाग्यकामो दधिमधु-षटतं जुह्यात्‌ सुभगो भवति । परौ गामनेषतेति तुषहोमो वशार्धः । राजानं वौच्य जपेदश्यो भवति । ₹न्तुमागतं दृष्ट्रा जपेत्‌ प्रणमति । एत- देव सौभाग्यकरणं स्रेच्छटे। मानस्तोकदति सन्मगन्धेर्योजन- शतस्थं पुरुषमाकषेति । गुग्गलगुटिकानां चणकप्रमाणानामष्ट- सहसरं जुयाद्‌ यस्य नाज्ना स वश्यो भवति| भद्रं करणभिरितो- न्द्रियविकलो जपेत्‌ पूणंदन्द्रिथो भवति। यदाबध्नत्रिति हिरण्यं सहसखराभिमन्तितं क्त्वा दसिण्हस्ते वप्रीयात्‌ पापचक्तुव्येपोहति । न च राजा किञ्िद्‌ विचारयति प्रियदश्चनो भवति। परंग्त्यो इति बालानां गभिंणौनां हस्ते सतबन्धो जपदहोमख शक्तितः काथः शन्तिमेवति। हहद्र्भाया च्राज्यं दातव्यं प्रौट्गभ- प्रसवकाले अकालगभपातप्रसवसाधारणे च। युच्छाहौलय- पषतमदहोरात्रोपोषितः कुष्यात्‌ यधा भविष्यं गुयते वत्तमानं भूतं वा। एतानि निभित्तनिश्चये कम्प्राण्यक्तानि । यततूत्मातादिग्रहदौर्यादिनिमित्तसं येना निष्टशडग चन्तुषाऽ- दृष्टसामग्रोदशंनेन वाऽजिष्टश््ा सा भयमिल्यच्यते। तत्र भये निमित्ते विहितानि कम्माणि कखाणि। तद्‌ यथा यज्ञुविधाने,- नमः सिकत्यायेति कलग्मभिमन्तय अ्टश्षेना- सानं सखापर्ेत्‌ । सब्वैभयेभ्यो विनायकेभ्यश्च मुच्यते । मोलदष्टमा

१३६ नि्याचारप्रदोपः।

शिवतभेति सपभयेऽग्निभये चौरभये प्राणसंशये मानसं जपेत्‌ सर्वेभ्यो भयं न भवति। परोमेगामनेषतेति भयेषु जपेदभयं भवति । प्राणसंशये जपेन्बुच्यते ! याः सेना इति निपाते अनतरं जुद्दयाद्‌ भयं न भवति । ऋग्विधाने,-- अशक्ये चाप्रतोकारे भये प्राणान्तिके तथा । जातवेदस इत्यतां जपन्नेव विसुच्यते ॥ दूति जातवैदटोमन्वजपः। तदिधिरायुःकामप्रयोगे वच्यते । वशिषटकल्ये सुद्विकासंस्कारविधौ ग्रहरोगोरगादिभ्यो भयं न जायत इति । तापनोयश्रुतौ,--यो सत्यो पापूमभ्यः संसारा बिभीयात्‌ स एतं मन्तराजं नारसिंहमानुष्टभं प्रतिष्टह्लोयादिति । महाभारते,-- भयान्म्च्येत भोतसु मुच्येतापन्न ्रापदि । इति सदसखरनान्नि | देवीमाहा मामधिक्लत्य माकंण्डयपुरारे,-- श्रुतो न भयं तस्य दस्यतो वा न राजतः, न शस्रानलतोयौघात्‌ कदाचित्‌ सम्भविष्यति ।॥ दति। तथा सव्वेभयेषु विष्णुधर्ममरोक्ताभयस्तवः पठनोयः। दाल्‌भ्य उवाच,-- भगवन्‌ सव्मैकालेषु भयचस्ता मनोषिणः । "किं कुव्यन्तोऽभयं तेषां यधावद्‌ वक्तमर्हसि ॥ पलस्य उवाच,--

(१) 1. किं कुव्वन्नभयं तेषाम्‌ । °

नित्याखारप्रदोपः। ५२७

अह ते कथयिष्यामि खण दाल्‌भ्य यथासुखम्‌ । इहलोकभयं नास्ति परलोकभयं तथा ॥ प्रणवाग्रमजं नित्यं परमाथमतोन्द्रियम्‌ ,

ये स्म्ररन्ति हरि खेष्ठं न तेषां विद्यते भयम्‌ ॥ हृदिस्थं सव्वभरूलानां वाद्याभ्यन्तर वर्तिनम्‌ ।

ये स्मरन्ति हरिं खष्ठंन तेषां विदयते भयम्‌ ॥ दिश विदिश्थंव व्याप्रलोक निरन्तरम्‌ ,

ये स्मरन्ति हरिं ्येष्टं न तषां विद्यत भयम्‌ ॥ अक्तरं निखलं णान्तमन्तःकरणवजितम्‌ ।

ये स्मरन्ति दरिं खेष्ठंन तैषां विद्ते भयम्‌ । प्रतिं पद्छभरूतानमिन्द्रियाण्णं गुणएतिगम्‌ ॥ ये स्मरन्ति

वासितं सन्वभ्चरूतानां वासुदेवमजं विसुम्‌ ।

ये स्मरन्ति °

मव्छक्श्ाहदिरूपाणां प्रादुभावं महात्नः।

ये स्मग्न्तोदह गोविन्दं न तषां विद्यातं भयम्‌ ॥ षर्चक्रगदापारणिं गरूड्स्यमगशन्दमम्‌ !

ये स्मरन्ति च गोविन्दं न तां विद्यत भवम्‌ ॥ ५ ्रोधरं खरौोपनिञ्धैव खोवव्छोरसि भ्चूधितम्‌ |

(१) 1. नित्यं ° । (२) 1. (21111{5 {11८ ])01{101) )>1\\ ८}; ८।८त्‌

१८

नित्याचारप्रदोपः|

ये नमस्यन्ति गोविन्दं न तेषां विदयते भयम्‌ ।

नररूपधरं टवं नारायणम कल्मषम्‌ ॥

ये नमस्यन्ति °

अतसोपुष्यसङ्गाशं पोतवाससमचुतम्‌ ।

ये नमस्यन्ति °

सिदगन्धन्वेयक्ताणां सुरासुरणुरोर्गरुम्‌ ।

ये नमस्यन्ति °

दुमे कुपथे वापि व्याघ्रचौरभयाकुले ।

ये सरन्ति हषोकेशं न तेषां वियते भयम्‌ ॥

ग्रहभूतपिशाचादैव्योधिभिः परिपोडिता; |

ये सखमरन्ति °

विद्य॒द्वजनिपातेख वावग्निभिरपद्रवेः ।

ये स्मरन्ति ° |

संसारभयभोताच शत्तभौोता सन्वैदा ।

ये स्मरन्ति ° भयमपनय समस्तमेतच्जपती इरि गोविन्दहृषोके शम्‌ । दरति सततमिदं सुव॒ दारभ्य सुखमभयञ्च ददाति तत्न तत्र ॥

नामचरयमिदं पुखं पवित्रं पापनाशनम्‌ ।

दुलंभं परमं गद्यं दौ तोणि चतुराक्रम्‌ ॥

नित्याचारप्रटोपः। १३६

अध रोगणशन्तये जपाः | तत कमविपाकसंग्ररे-

दृष्टापचारतः कित्‌ कित्‌ पव्बौपचारतः । तव्सङ्राद्‌ भवत्यन्यो व्याधिरेवं तिधा मतः। यथानिरानदोषोयः कञ्मजो हेतुभिविना। महारम्भोऽल्यको हेतावन्तिमो दोषक ग्ज ॥ तत्र दोषजस्यौषधेरुपशमः। अ्रथोष्ैरनुपशमे निष्क्त्या प्रायित्तादिरूपया कश्चजलरं निधित्य शमःकाय्येः। निष्कल्यौ- षघाभ्यासमुभयजस्य । शातातपोयकम्यविपाके,- दुष्कन्मजा नृणां रोगा यान्ति चेवं क्रमाच्छमम्‌ ) जपैः सुराचनेर्हो मेदे स्तेषां णमो भषेत्‌ ॥ जपा वैदपारायणमहासोरघोषशणणन्तिथितरुद्वियपुरुषसक- तगम्बकमन्राज सल्यच्ञयसहस्रनामापामाजनविष्णुहदयादो नाम्‌ । सुराचना सूव्यपूजा विष्णुमरहेश्वरादिपूजा च । होमो मायक्राा- त्तादिदह्ोमाः। तचायुतदहोमादयः। त्रयम्बकह्ोमादय्च। दानानि गोभूतिलददिरखदानानि । तथा,- दानेदेयादिभिरथ दहिजदैवतागो- टेवाचनाप्रणतिभिशच जपेस्तपोभिः । इत्यक्त पुखयनि चयेरुपचोयमाना प्राकपापजातमश्एभं प्रशमं नयन्ति ॥

६४० मित्याचारप्रदोपः।

क

पापजातमशभं रोगम्‌ । श्रच्रच ये वातपित्तादिधातु- प्रकोपज्ञा रोगास्तेष्वौषधवत्‌ म्बकजपादिकमपि कत्तव्यमेवा- विगेपेण रोगमुदिश्य विधानात्‌। ये कग््मजा उभयजाश्च तत्र प्रायश्चित्तपूव्वेकभेव रोगशान्तये जपादिकरणं तथाहि दानादि- भिवेत्तेमानरोगनारेऽपि तन्म्लपापानाओे रोगान्तरोत्पचापनत्तः । न च प्राय्ित्तमातं तदहि क्रियतां पापनाभे सुतरां रोगनाशा- दितिवाच्यम्‌ । ब्रारव्परोगरूपफलस्य पापस्य नाशऽपि रोगसतवे बाधकामावात्‌। नहि निभित्तकारणनाओे काय्यनाशावश्यकतं किन्तु समवायिकार्ण्नाग्न तत्त शगोरमस्त्येव। तत्रीषधघादि यथ्ाविधप्रयोगेऽप्रि यस्य रोगस्य नोपश्रमस्तस्य कन्मजत्वं निशिल्य मूनमूतपापत्तयाधं प्राय्ित्तं क्त्वा रोगशान््यधविहिततत्तत्‌- कन््रापि कत्तव्यम्‌ । किं बहना तत्र वराम्बकजपादिकमपि मूनल- पापप्राय्ित्तपून्बकभेव कर्तव्यम्‌ । व्याधिप्रतिक्तिदानादि- कञ्च रोगग्रान्यघविहितमपि मूलपापक्नये पनरुत्र्यापत्तस्तत्‌- पापश्णन्तये प्रथमं कन्मानुरूपल्लच्छादययाचरण्म्‌। ननु च कम्य- विपाकमसारे,-

अथ कम्यमत्तयोपायौ कछच्छव्याधिविपययी ।

इति कञ्मणः पापस्य नाणकल्मेन जच्छाद्याचरणं व्याधि- विपव्येयशब्देन व्याधिप्रतिमादानच्च वेकल्िकलेनोक्तम्‌ । तत्कथं प्रतिक्ततिदानस्छलतेऽपि पापश्न्तये थक्‌ कच्छादयाचरण-

(१) } तेनोप्रधाटि ° (२) 1, लन्क्रव्याधितरिषया विप्यंयाविति ‹ (|

नित्याचारप्रदोपः। १४१

मिल्युच्यते । अत्र कश्मपदस्य पापतन्नन्यरोगरूपकारण काय्याभय- परत्वात्‌ । तथाच स्मरन्ति पूत्वैजन्मलतं पापं व्याधिरूपेण जायते । दति। तेन क्च्छादिकं कारणभूतपापरूपकश्मनाभोपायः । प्रतिक्षतिदानञ्च काय्यं रोगरूपकग्मनाशोपाय इति दष्टो भिन- कायत्वात्‌ समुच्चयः! यसं क्मविपाकमहाणेवे छच्छ्ादिकरण- मेका कोटिः व्याधिप्रतिक्लतिदानमपरा कोटिरित्यक्तं तत्र वेकल्पिकत्वाभिप्रायेण किन्त भिन्रकाथकारित्ेन खसकाययं नेरपच्यदशंनाय । तथाचान्यत्र तेनेव प्रायथित्तं कत्वा प्रतिक्लति- दानादि काय्येमिव्यक्तम्‌ । एतत्सव्यैमभिप्रे्य कश्च विपाकसंग्रहे,-- प्रायञ्चित्तमक्त्वा तु न कुर्यात्‌ कम्य किञ्चन । 'अ्निस्तो मघं नित्यं वधते दिगुणं पुनः ॥

अत्र महागवकारेण प्रथमतः प्रायित्तं क्रत्वा प्रतिक्लति- दानादि कामिति व्याख्यातम्‌ | न चतदुरोगसरुनपापभिन्न- पापपरं तस्य कम्यविपाकेऽनुप्योगात्‌। महापातकव्यतिरिक्त- पापानां कर्प्रधिकारविरोधाभावेन तत्रिवनत्तनस्य प्राययित्तानुप- योगात्‌ महापातकिनाच्च कम्मानधिकारादेवास्य तत्परत्वेन केयध्यात्‌। जन्मान्तरमहापातकिनान्तु तचिद्वासत्वेऽपि यथा कम्मनधिकारस्तथोक्तं प्रायथित्तप्रदोपेऽस्माभिः। परिशेषाद्‌

१) |. अनिस्तीययमघं ०।

९४२ नित्याचारप्रदोपः।

रोगसूलपापपरमेवेदं वचनमिति। रत॒ रोगमूलभूतपाप- प्राय्ित्तं रोगप्रायञ्चित्तञ्च पषेद्पसखानपूव्भैकमेव कत्तव्यम्‌ । विख्यातदोषः कुर्व्वीत पषदोऽनुमतं व्रतम्‌ ।

दति याज्नवल्कावचनात्‌ । रोगेण तन्ूलपापस्य विख्थातलात्‌ | न चैवं ग्रहदौखगोत्पातादावपि पषंदुपस्थानप्रसङ्गः पापे निमित्ते तत्‌क्षयकामविहितकमणः प्राय्ित्तत्वेन ग्रहदौस्थाादिशमन- कश्मणः पापत्तयषकाम्यया विहितल्वाभावात्‌। तिलदानाैः पापक्षयकाभमिकर्तव्यतेऽपि पापे निमित्त विधानाभावात्‌। पातकोपपातकादौच तत्रिमित्तक एव प्राय्ित्तविधिः। प्रति- कतिदानादरौ च रोगस्य पापालमकत्वाद्‌ रोगनिमित्तकत्वादेव पापनिमित्तकत्वम्‌। [ भ्यदा ] शतातपौयकश्चविपाक- परिभाषायां रोगप्रण्मनरतुप्रायशित्तान्येवोपक्रम्य पषदुपस्थान- विधानात्‌ थगव रोगप्राय्ित्ते पषदुपस्थानं विहितमिति न ग्रहदौख्ाादौ तव््रसङ्गः। श्रतणएव रोगनाशकत्वाविशेषेऽपि कम्म- विपाकोक्त एव रोगप्राय्ित्त पषदुपस्थानम्‌ । न तयम्बकसदहस्- नामजपादाविति विषेकः। यञ्च सुमन्तुवचनं रागदेषादिलभ्य- मानेषु प्राय्िसेषु यन्नभवनाध्ययनब्रह्मचयपरो मैत्ताभी दरो मेखलो स्वयमेव वत्सरेण महापातकानि तत्परो व्यपोहति किरिवषं न ब्राह्मणस्य पतनमिच्छन््याचार्य्याः । श्रस्याधथः- यदि केनापि निमित्तेन पषद्भयो व्रतं न जानोते तदा खयं न्नात्वा व्रतं

(१) 1. कामनया °|

(र) 7. (0४8 ५16 [कजा ।1861८6९६त्प्‌

नित्वाचारप्रदोपः। १४१

कुर्याद्‌ ब्राह्मणस्य न पतनमस्ि तरेव तदसम्भषे ब्राह्मणस्य बोध्यम्‌ । ततर शातातपोयविधिमावानुष्ठानेऽपि

स्मतिशास्वविकल्यः स्यादाकाङ्कापूरणे सति ।

इति न्यायाद्‌ दशदानायकरणेऽपि न विरोधः| णतातपः,-

दश पञ्चाथ चतुर उपरेश्य दिजान्‌ शचोन्‌ ।

तेषामनुक्ञया सव्वं प्रायित्तसुपक्रमेत्‌ ॥

विधाय वैष्णवं खां संकल्पं दिजकाम्यया ।

धनं दद्याद्‌ दिजभ्योऽथ दक्तिणाञ्च खश्रक्तितः ॥

्रलङ्कत्य यथाश्ठया वस्ालङ्रणेदिं जान्‌ ।

याचेत दण्डवत्रला प्रायशित्तं यथोदितम्‌ ॥

तेषामनुन्नया क्त्वा प्रायथित्तं यधाविधि ।

नस्तान्‌ परितुष्चधमचयेद्‌ विधिवद्‌ दिजान्‌ ॥

ददयादु ब्रताङ््दानानि तेभ्यः यदासमन्वितः।

गोभ्रूदिरण्यरजततिलवासोष्टतानि च ॥

गुडधान्ये च लवणं देयानि खदया ततः । प्राय्ित्तसुपक्रमेदित्यतः पूं विधाय वेष्णवं खादमिति सम्बन्धः। पदो व्रतं निश्चित्य वेष्णवं शराद्धं कत्वा व्रतसुपक्रभेदिव्यथेः। सङ्कल्पपटं खादइविशरेषणं पिण्डा्यीदरोतिकन्तव्यतानिरासाय । दिजानलङ्कुत्य वस््राद्येरथ धेनुं दचिणां दयादिति सम्बन्धः| सखशक्तित इत्यनेन धनोः साक्षाद्‌ बहभ्यो दानासश्वात्‌ तन्मूल्यं शक्तितो दयादिल्यधेः । अत्रायं क्रमः। दश्च पञ्च चतुरो वा ब्राह्मणानुपवेश्य वस््ादेः पूजा ।

१४४ नित्य।चारप्रदोपः|

अङ्िराः,- सचेलं वाग्यतः स्नात्वा क्तिन्रवासा समाहितः । तेन सचेलस्रात आद्र॑वासाः पदं तिः प्रदक्िणोक्लत्य दण्डवत्‌ प्रणम्योयाय न किचिद्‌ त्रुवन्‌ आत्तिमान्‌ दौनः पषेदभिमुख स्तिष्ेत्‌ । तं दृष्टा पषेदां प्रश्रः ।

किं ते काय्यं वदास्माभिः किंवा सुगयसे दिज।

तत्वतो ब्रूहि तत्सव्वै सत्यं हि गतिरात्नः ॥

सत्येन दोतते राजा सत्येन दोतते रवि; ।'

सत्येन दयो तते वद्किः सव्वं सत्ये प्रतिष्ठितम्‌ ।

भूभृवखस्तथा सबं लोकाः सघ्ये प्रतिष्ठिताः ,

अस््ाकञ्चेव सर्वषां सत्यमेव परं बलम्‌ ॥

यदि चदु वच्यसे सव्यं नियतं प्रायसे शभम्‌ |

यद्वा गतोऽस्यसलत्येन तं न सिद्धासि किचित्‌ ।

एवमुक्त उपविश्य एतत्‌ पषदुपविषटभ्यो भेतुमूल्यं निष्कं निष्का वा पादं "्पञ्चकार्षापणानि वा तिकाषापण्णनि वा ददटानौति दयात्‌ । उल्याय पापनिषैदनम्‌। असुकरोगहेतुभूतपापवानस्ि २ अरसुकरोगवानस्मि तप्राय्ित्तोपदेशेन भवन्तो मामनु-

न नकन > > ~न न्््--------> ~-~ --- ~~~ ~~ -~--~ --~~~--~--~----~~- ~~~. ~ ~

(१) 1. 0, सत्येन क्त दयन्त्यापः सत्येन पवते मरुत्‌ । (२) 1, पञ्चकाषोपणानोति वा दटानोति दानम्‌ ।

(३) 1, 0011118 {116 [जा(ज 118लेप९।८प्‌

नमित्याचारप्रदोपः। १४५

गद्यन्तां ] ततः प्रायथित्तिन उत्सारणम्‌ । पषदां प्रायचित्त- विमशः।

सर्व्वेषां निशितं यच्च यच्च प्राणान्‌ न पोडयेत्‌ । एनसि गुरुणि गुरूणि । लघुनि लघुनोत्येवम्‌ । ततोविधायक- वरणम्‌ । एभिवस्त काञ्चनफलीस्वमेतत्‌ पषदुपदिष्टः प्रायञ्चित्त- विधायको भवेति। भवानोति प्रतिवचनम्‌ । ततो विधायक- माहय तदग्रे पषेदां प्रायित्तस्वरूपकधनम्‌ । ततौ विधायकस्य प्राय्ित्तिनमाइवय प्रायित्तकथनम्‌ ।

शणु भो स्वमिदं वित्रैयेत्‌ तवादिश्यते व्रतम्‌ ।

तत्ते यल्लेन कत्तव्यमन्यथा तदुत्था भवेत्‌ ॥

यच्ान्यदश्भं किञ्चित्‌ कतं यद्वा करिष्यसि ।

प्रथक्‌ तवेतदेतस्मात्‌ एदियैत्त निवेदितम्‌ ॥

यदा त्वया भवेचौणे व्रतं शडिकरं महत्‌ ।

तदा कुब्याः प्रयलेन शक्तयाप्विप्राभिपूजनम्‌ ॥ तदा ्रसुकरोगसमूलभ्रूतपापक्तयाथं मन्वादिभिरसुकमप्रायधित्त- मास्रातं अ्रमुकरोगक्तयाधच्चामुकप्रायधित्तमास्नातं १ तदुभयं त्नात्रामुकपापक्तयपूव्यैकं श्रसुकरोगान्सक्तो भवत्विति पषदा निदिष्टम्‌ । | तदुभयं कत्वाऽसुकपापक्षयपून्धकं असमुकरोगा- खक्तो भवेति निः कथनं दयोभिन्रकाले करणे तु ब्रमुकपापा-

(१) 13. 01118 {116 0 [ल टप्त्त, :2) 7. भर्वेतकथनम्‌ |

१९

१४६ नित्याचारप्रदोपः।

नक्तो भव । श्रसुकरोगान्मुक्तो भवेति वाचम्‌ । ततः प्राय्चित्त सखरूपं ज्ञात्रा स्नाता श्राद्रवस्तं विद्धाय शक्तमाल्यवस्तधरः सखस्ति वाच प्रायञ्चित्तसंकल्पं क्यात्‌ । ततो बेष्णवयखाइम्‌ । एतानि भोज्यानि चतुःपरिमितानि विष्णवे नमः । एतवग्रतिष्टा्ें दक्िणां ददानोति दक्िणादानम्‌ । यथाशास्त्रं रोगमूलभूतपाप- प्रायञ्चित्तम्‌। तती रोगप्रायशित्तच्च क्त्वा तस्मिन्नेव दिनं समाप्तौ तानेव ब्राह्मणानुपवैश्य [ "गन्धवस्वा दैः पून्वेबत्‌ | पूजा । ततस्तेभ्यो व्रताङ्गदानम्‌। एतत्पषदुपविष्टेभ्यौो ब्राह्मणेभ्य एतानि गोभ्रूतिलहिरणयाज्यवासोधान्यगुडरोप्यलवणानि ददे दत्युत्‌सज्य दानम्‌ | गोदानमन्तः,-- गवामङ्गेषु तिष्ठन्ति भुवनानि चतुद । यस्मात्‌ तस्माच्छिवं मे स्यादिह लोके परत्र च॥ भूदानमन्वः,-- सर्व्धभूताखया भूमि वराहेण ससुता | अनन्तशस्यफलदा अतः शान्ति प्रयच्छमे॥ तिलदानमन्तः,-- महष गा ्रसम्भुताः कश्यपस्य तिलाः स्मृताः । तस्मात्‌ तेषां प्रदानेन मम पापं व्यपोहतु ॥

हिरणदानमन्वः,--

(१) 1. 01101८5 [11५ [0] {ठा} ए८.५**८.८८५|

नित्याचारप्रटोपः। १४७

हिरखगभगभेखं रेम वोजं विभावसोः ।

अनन्तपुखषफलदमतः शान्तिं प्रयच्छ मे। श्राज्यदानमन्वः,--

कामघेनोः समुद्भूतं सव्येक्रतुषु संस्ितम्‌ ।

टेवानामाज्यमादहारमतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ वस्तदानमन्वः,-

शरणं सव्वलोकानां लज्जाया रक्षणं परम्‌ ।

सुवेशकारि वस्व तमतः शान्तिं प्रयच्छ मे॥ धान्यदानमन्वः,--

सव्बदेवमयं धान्यं सर्व्वोत्प्तिकरं महत्‌ ।

प्राणिनां जोवनोपायमतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ गुडदानमन्तः,--

यथा रेवेषु विश्वात्मा प्रवर जनादन: ।

सामवेदस्तु वेदानां महादेवस्तु योगिनाम्‌ ॥

प्रणवः सव्वमन्ताणां नारोणां पाव्तो यथा ।

तथा रसानां प्रवरः सदेवेषु रसो मतः॥

मम तस्मात्‌ परां शान्तिं टदस् गुड सव्बदा ॥ रजतदानमन्तः,--

प्रीतियेतः पितृग्णच्च विष्णुशङ्करयोः सदा ।

शिवनेतोद्मवं रोप्यमतः शान्तिं प्रयच्छ मे॥

(१) 7, प्रवन्तेञ्च °|

१४८ नित्याचारप्रदोपः।

लवणशटानमन्तः,- यस्मादन्नरसाः सव्वं नोत्कटा लवणं विना । शम्भोः प्रौ तिकरं नित्यमतः शन्तिं प्रयच्छ भे ॥ ततः, - सन्तुषठा ब्राह्यणा ब्रुयुरच्छदं व्रतचारिणे । अच्छिद्रवाक्यं यथा,-- त्रतच््छद्रं तपञ्किद्रं यच्छिद्रं यन्नकश्णि। सव्व भवतु तैऽच्छद्रं यस्येच्छन्ति तव दिजाः ॥ सम्पत्रमिति यद्वाक्यं वदन्ति ल्ितिटेवताः । प्रणम्य शिरसा धाय्येमग्निष्टोमफलं लमेत्‌ ॥ भोजयिता दिजान्‌ शक्तया सुच््लोत सद बन्धुभिः ! अच रोगमूलभरूतपापगप्रायसित्तमावश्यकम्‌ । 'रोगत्तयाधं क्म- विपाकोक्रप्राय्ित्तासामर्धयेऽपि चम्बकजपादिनाऽपि रोगत्तयः काथः कालान्तरे रोगभ्चयाघप्रायश्चित्तकरणे प्रथक्‌ पदुप- स्थानं काव्यमिति विवेकः। श्र च रोगच्लयाधं शतातपोये जपेः सुराचनदनेर्हौमेस्तेषां शमो भवेत्‌ । दत्यभिघानात्‌ वेदमेव जपेन्नित्यं यथाकालमतन्द्रितः । इति सामान्यतः कत्तन्यजपमातोदेशेन वेदस्य मानवेऽभिधानात्‌ ।

श्राखवलायने च

(१) 1. रोगश्याय °| (२) 1, च्यप्रायसित्त <|

नित्याचारप्रटोपः। १४९

वेदाध्यायो सदेव ्स्यादपापमा सत्यवाक्‌ एचिः।

यं यं कामयते कामं तं तं बेटेन साधयेत्‌ ॥ दति सर्व्बीधथेतस्य कथनात्‌ रोगशन्त्थें वेदपारायणं कायम्‌ । तथा तन्मूलपापक्तवाथच्च । तथाश्वलायने पारायणेन पापक्तयः स्मव्यते । एकेन पूतत्वे दाभ्यामनदतान्मोत्तः ! तिभिः पातकेभ्यः । चतुभिः शूद्रान्रभोजनात्‌। पञ्चभिरयाज्ययाजनात्‌ । अग्राह- ग्रहणात्‌ षड्भिः । सुवणस्तेयात्‌ पतितसम्म्रथोगात्‌ सप्तभिः । गुरुतल्पगमनाटष्टभिः। सुरापानान्रवभिः। दशभिरखोविय- शूद्रयाजनात्‌। एक्रादशमि त्रद्मण्डननात्‌ । दाद शभिः पूव्वे- जन््ेहजन्मकतैः सर्वेः पापैः प्रमुच्यते | तथाच मनुः

अरण्ये नियतो जघ्वा त्रिवे वेदस्य संहिताम्‌ ।

सुच्यते ब्रह्महत्याया गोप्ता गोत्राद्यणस्य च ॥ दति तेन गुरुपापे चेद्‌ वेदपारायणस्य नाशकत्वं लघुपापे सुतरामिति रोगसूलपापन्नयाथमपि तत्कायम्‌ । तदुविधिः। बौोधायनः--

तो्धे देवालये गेहे प्रशस्ते सुपरिष्कते ।

कलशं सुरतं तत्र सुनिखिक्तं विभूषितम्‌ ॥

पुष्यपज्ञवमालाभिखन्दनेः कुद्गुमादिभिः।

सृत्तिकायवसम्मिखं वेदविद्‌ विन्यसेत्‌ ततः ॥

(१?) 1. दाद्‌ यष्टाय सद्य °।

१५० नित्याचारप्रटोपः।

पञ्चाशद्धिः कुणेः कार्ययो ब्रह्मा पञ्चमुखः सितः ।

स्थापितः ख्लापितः कुम्भ चतुबइखतुमंखः ॥

वत्छजान्वाक्षतिं देवमदईभागः कुभेः कतम्‌ ।

ब्रद्मोपधाने दत्वा तं ततः खस्त्ययनं पठेत्‌ ॥

प्रतिष्टां कारयेत्‌ पश्चात्‌ पुजाद्रव्यमघोचयतं ।

यन्नोपवबो तनेे्यवस्तचन्दनकुङ्मेः ॥

सभूपदोपताम्बूलेर ्षतेश्च पितामहम्‌ ।

ब्रह्मयन्नानमिति वा गायत्रया वा प्रपूजयेत्‌ ॥

उपाध्यायच्च सम्मूज्य यथापाटं पठेत्‌ ततः । तथा स्थर्डिलं परिकल्ययिलाग्निसुपसमाधाय परिस्तोव्यीज्येन देवताभ्यो जुहोति अ्रगनये। सोमाय। इन्द्राय। विणेभ्यो देवेभ्यः । ऋषिभ्यः | ऋग: । यजुभ्य; | सामभ्यः । खदाये। मेधायै । ्प्रज्नायै। वारणाये। यिवै। भिये। सावित्रः सवित्ने। प्रजापतये काण्डषये। सोमाय कार्डषये। श्रगनये। विश्वेभ्योदेवेभ्यः कारण्डषिभ्यः.। संहिताभ्यः। उपनिषद्भ्यः । इव्यवाहाय । विश्वेभ्य; । वारणेभ्यः। अनुमल्ये । खि्टिक्तते । पथक्‌ स्वाहाकारेण इत्वा व्याहृतिभिश्च पुनः परि सिच्चति। समाप्तौ चैतद्‌ यजुषा तप्यति। रणवख्म्बेदस्य काण्र्ष्यादिवजमाखिषटटकत्‌ । तेषां स्थाने शतचिभ्यो मध्यमेभ्यखच

(१) 1. स्नापितः स्थापितः कुभ्ये ° (२) संन्नाये चिये सावि ।

नित्याचारप्रदोपः। १५१

ग्टत्समदाय विश्वसित्राय देवायाग्नये भरद्ाजाय जामदम्नये गोतमाय वशिष्ठाय प्रागाधेभ्यः त्तुदरस्‌क्तभ्यो महास्‌क्रभ्यो महा- नाम्नोभ्य दरति । ततो वेदादिमारभ्य सन्ततमधौयोतेत्याद भगवान्‌ बोधायनः। उक्रस्थाने शभदिनेऽसुककामो वेदपारायणमदहं करिष्य इति सङ्कल्पा सखण्डिलेऽग्निसुपसमाघाय ततः पर्वे यथोक्ष- कलशे पञ्च विंशतिक शक ल्ितवत्सजान्वाक्ततिदेवो परि पञ्चाशत्वु श- निगितं ब्रह्माणं दशभिरेणभिः कुशैः प्रतिदिज्ञु क्षतमुखाकारग्रन्ि- सुपरि दशकश: कुशग्र्यिं ब्रह्माणं स्थापयित्वा ख्रापयित्वा ब्रह्मन्‌ सुप्रतिष्ठितो भवेति प्रतिष्ठाप्य यथोक्लोपचारेः पूजा ! तत्र उपा- ध्यायपूजा । ततो ग्ण्योक्तविधिना ब्रह्मोपवेशनाद्ाज्यभागान्तं कत्वा आज्यनाग्नये खादत्यादिभिर्हौमः। ऋम्बेदपारायण खिष्टक्लतः पूञ्मकार्डष्यीदि लोपयित्वा तत्खयाने शतचििभ्ये इत्यादि होमः। होमसमाप्तौ होमसम्बन्धिनीं देवतां जलेन तपेयति । व्याहृतोभ्यश्च तपयति । मूर्दवांस्तपयामि । भुवोदेवांस्तर्पयामि । भूभ॑वः सवर्द वांस्तपयामि ! ततौ केदादिमारभ्य सतताध्ययन- समाप्तौ नान्तरा व्याहरणम्‌ | नान्तरा विरामः । श्रन्तराविराभे प्राणायामत्रयम्‌ | प्रणवपूव्वं पुनरारम्ः। समाप्तौ भरूरादिभि- स्तपणम्‌ । गुरवे यथाशक्ति दक्ति्ण ब्राह्मणभोजनच्च। अत्रच भोजनानन्तरं न पठनम्‌ । इल्यमेवायुतदह्ोमादौ पारायणम्‌ । अनस्रत्पारायणे विशेषः। ग्रामात्‌ प्रायासुटोच्यां वा दिश्यप-

(१) 1. भोजनां न पठनम्‌ |

१५२ नित्याचारप्ररोपः|

क्रमः। श्रावैदसमापेरभोजनम्‌। अशक्रौ जलं दुग्धं फलं हविष्यं वा किचिद्‌ भोज्यम्‌ । भोजनानन्तरमपि पुनः पाठः नान्तरा विरामः। न लोकिकवाक्योचारणम्‌। श्रन्तराविरामे प्राण यामत्रयं क्रलला प्रणवपूव्वेमारम्भः। सन्ध्याहये महानिशायां संग्रामेऽरण्ये ष्टौ च न पाठः। अन्यदा नित्यकम्मकालपरि- हारेण सव्वेदा पाटः | श्रादौ ब्राह्मणमन्ते च। गुरमे दक्िणा। पूव्ववद्रद्यपूजादयाज्यभागान्ते। अग्नये सोमाय इन्द्राय प्रजा पतये व्रदस्तये विभ्यो टेषेभ्यो ब्रह्मणि ऋषिभ्यो ऋग्भ्यो यजभ्यं; सामभ्यः खाये मेधायै प्रज्ञाये धारणाय सदसस्पतये भ्रिये हिय सावित्रा सवित्रे प्रजापतये कार्डषये सोमाय काण्ड- षये अग्नये कार्डषये विश्वेभ्यो टेवेभ्यः संहिताभ्यो देवताभ्यः! उपनिषदुभ्यो देवताभ्यः । वारणोभ्यो देवताभ्यः। हव्यवाहाय । विश्वभ्योदेवेभ्यः। अनुमल्ये। ख्िष्टक्षते। पथक्‌ स्वाहाकारेण होमः। ऋग्बेदिना काण्डर््यादिप्राक्खिष्टकत्‌स्थाने शतविरभ्या मध्यमेभ्यः गत्समदाय विश्वामित्राय वामदेवाय रत्ये भरदाजाय जामदम्नये गौतमाय वरिष्ठाय प्रागाचेभ्यः पावनोभ्यः क्तुद्रसूक्तभ्यः महासूक्तभ्यः महानामोभ्यश्च। होमसमासौ भूरादिभिः पृत्ववत्‌ तपेरं श्रग्याटौनां होमदेवतानाम्‌ । ततो बेदमारभ्य समापनम्‌ । रन्ते पूव्वेवत्‌ तपणम्‌ । ब्राह्मणभोजनं दकिणादानच्च । अस्यैव पूर्ववक्तानि फलानि।

इत्याश्वलायनोक्तानस्रत्‌-पारायणविधिः ।

नित्याचारप्ररोपः। १५३ अथ सव्वरोगनाशाय घोषशान्तिः।

यद्यपोयं प्रतिक्लतिदानाङ्कत्वेन विहिता तथापि 'सव्वैटेशोय- विशिष्टशि्िचारात्‌ एथक्‌ क्रियते । रातौ च । असुकरोगश्णन्तयें आ्र्लायनोक्तघोषशान्तिकग कुव्वौयेति। ततो वरणम्‌ । हतो जपति ऋष्यादिस्मरणपून्धकम्‌ । आनो भद्रा इति दश्च सूक्तं श्रदितिजातमादितिजनिलभित्यन्तम्‌ । अरस्य गोतमो राहगण ऋषिः विश्वदेवा टेवता ्रादयाः पच्च सप्तमो च जगत्यः षष्ठो विराट्‌ शेषाख्िष्टुमः। स्वस्तिनो मिमोताम्‌ इति पञ्चचस्तत्‌- परिशिष्ट ऋग्दयेन सप्तचः भ्अ्रभयं नो इत्यन्ता; । अस्यातरेय ऋषिः तिसखरस्िष्टभः इदे अनुष्टभौ पुनहलिष्टभो विश्वेदेवा देवताः । शन्न इन्द्राग्नोति पञ्चदश्चं सक्तं यूयं पातः सख्रस्तिभिः सदा नः इत्यन्तम्‌ । वशिष्ठ ऋषि; तिष्टुप छन्दः विश्वेदेवा देवताः । रक्तोहण- मित्यादिपञ्च द्चं सूक्तं वन्तं चित्त्च वोय(१)भित्यन्तम्‌। आङ्भिरसो वायु ऋषिः तिष्टुप्‌छ्न्दः चतुष्यनुष्टुप्‌ अरग्निदंवता । आशः शिशानो दति तरयोदश्चं सक्तं अनाष्टष्या यथासथ इत्यन्तम्‌ । रेन्द्रोऽप्रतिस्थ ऋषिः तिषटपद्न्दः चतुथी वा इति(?) अन््यानुष्टुप्‌ इन्द्रौ देवता । सुञ्ामी ल्येतत्‌ पञ्चचं सूते सव्वमायुश्च तऽविदर्मिव्यन्तम्‌। प्राजापत्यो यच्छनागनक्छषिः विष्टेपन्दः अन्तयानुष्टुप्‌ इन्द्रो देवता । अमुष्य त्वो दानमिति वु्रचं सक्तं युवन्तिव(?)द णच इत्यन्तम्‌ । अरि्टिनेमि-

(१) 1. सव्यटेशीोयाविगोतशिष्टाचारात्‌ °। २) 1). अभयं नोऽस्तु इत्यन्तः । र्‌ @

१५४ निव्याचारप्रदोपः|

तात्तंऋषिः चिष्टपृन्दः तार्चौदेवता । सर्व्वेषां शान्तिपाटे विनि योगः । इति स्मत्वा यथाक्रमं सपस्कानां 'तिःसप्तति-ऋचा पाटः) ग्रन्ते च संहितावसाने ङग्दयपाटः तच्छं योराह्णौमहे । गातुं यज्ञाय । गातु यज्ञपतये । देवो खस्तिरस्तु नः । सखस्तिमानुपेभ्यः । ऊद्धुं जिगातु मेषजम्‌ । शत्रो अरस दिपदटे। शं चतुष्यटे। ततः परिधानोयां विः पित्‌ । ॐ नमो ब्रह्मणे नमोऽग्नये नमः एधिव्यं नम भ्रौषधोभ्यो नमो वाचे नमो वाचस्पतये नमो विष्णवे नमो महते करोमि भद्रतरो रपि वाचस्पतये नमः। णन्तिः शान्तिः

शान्तिः । समाप्तौ यथाशक्ति दक्तिणदानम्‌ ।

दत्याष्वलायनोयघोषश्णन्तिः ।

अथ ते्तिरोवागणां घोषशशान्तिः ।

परभेष्टो ऋषिः आया षट्पदा जगतो दितोया गायचौ इन्द्राय वा खस्तोति दे यजुषो । आ वात वाहि हे ्नुषटभौ | यदतो वात पञ्चपदापंक्रिः। आवात श्रावालिति इ गायत, भरः प्रपद्यद्रति अरन्तरिक्तं इति प्राणापानाविति तौणि यजुषि । दयुभिरक्तभिरिति विष्टुए्‌ । कयानश्चिव् इति तिखो गायत्र; । वयः सुपणा इति तिष्ट । शन्नोदेवौरिति दे गायत्र । सुभिविया न इति दुभिचिया इति ई यजुषो । रापो दिष्टेति तिस्रो गायत्रः ।

~ ----------~------~----- ---न ---- -न- --------

(१) रएकोङ्गताभिङ्ट ग्मिनयं संख्या संवदति | इतिमसं।

निगत्धाचारप्रदोपः। १५५

ण्रथिवो शन्तेति अरन्तरिक्तं शन्तिरिति यीः शान्तेति एथिवो शान्तिरिति तयाहं शन्तयेति इह योच्ति षट्‌ यजूषि । तदायु- शत्यनुष्टुप्‌ । तचन्तुः, इन्द्रियाय इति पञ्चदशदिपंक्रितुष्यदा । ब्रह्मणश्चोभयस्य वियलुरादिका (?) मा मोदोषौरिति दे एकपदा गायतो । भेघामनोषति यन्ञुः। आभि्मींभिरित्यनुष्टुप्‌ ब्रह्माग् ज्यष्टमिति यजुः! विशखटेवा टेवताः णान्तिपाठे विनियोगः । येषं ॐ शान्तिः शान्ति; शान्तिः ।

इति तत्तिरोयाणां घोषगान्तिः ।

"अथ महासोरणशान्तिः ।

“आरोग्यं भाखरादिच्छत्‌” “आदित्यस्य सदा पूजन"मित्यादि वचनमेव तव्रमाणम्‌ । तन्मन्चोपस्थानस्यापि पूजात्वादेव कचित्‌ य॒ एतिन सूग्यमद्धरदहरुपतिष्टन्ति तथ्मायुपरन्त॒आरोग्यवन्तो भवन्ति सन्मकाम्या भवन्ति सू्धसायुज्यं गच्छन्तोति स्मथ्यते। शातातपौये च जपैः सुराचनेरित्यादिना जपस्य रोगच्तयरहेतुले- नोत्तत्वात्‌ । उदुत्यं जातवेदसमिति त्रयोदशं सक्तं "दला ददिषतेरथ(१)भित्यन्तं प्रस्कन्न षिः गायत्रोच्छन्दः ब्रन््याञ्च तिसो- इनुष्टमः । चिच देवानामिति षड़चं सूतं अदितिः शिच्ुः एरथिवो-

(१) छतः ऋचोऽसिन्‌ महासौरशान्निप्रकरणे बद्छलं भ्नमसद्लत्वात्‌ अेघनानद्ी दूति यथायथं रक्तिताः। दइतिस| (२) 1 इङ्गान््रपरोऽदहं ° \") |

१५६ नित्याचारप्रटोपः।

रुतद्यौ (?)रिव्यन्तं आङ्किरसः कुतस ऋषिः चष्टुप्‌ छन्दः । इन्द- मिन्द्रावरुणमि ति(2) वचं एथिवो विधन्त(९) इत्यन्तं चतुकऋचो दोघं तमा ऋषिः विष्टुप्‌ छन्दः । दंसः शएचिषदित्यस्य गोतमपुत्रो वामदेव अपिः जगतोच्छन्दः । यद्‌्यद सूय्य(?) त्यस्य भितरो ऋषिः अनुष्टुप्‌ छन्दः इत्यस्य सू इति तुचं "कासघष्टं रथस्तेना(?) इत्यन्तं मेता- वरुणोवशिष्ठ ऋषिः विराट्‌ छन्दः 1 उद्यत्येति च तिखोऽचैचच् विराट्‌ छन्दः । उदित्यदित(९)मिति तिखः मेच्रावरुणो वशिष्ठ ऋषिः टशंत(ोमिति ददहतौ शओान्तोशान्त(?)दलि सतोहतो तचत्त?) रित्य शिक्‌ भ्वणमहां (?) इति बहतो षट्‌ सूर्यं (?) इति सतोच्वद्तो ग्गुपुचोजमटग्नि ऋषिः नमो सिचस्येति दादशचं सकं सूख्येयु्रोऽभिहिततपा ऋषि; जगतौच्छन्दः शताभवेति (?) विष्टुप सूर्ययोनोदिवस्पालिति प्च सूतां सूय्यपुचोऽभिहिततमा षिः जगतोच्छन्दः विभ्वाडिति चच सूक्तं ॒सूव्यपुच्ोऽभिहिततमा ऋषिः ्रआस्तारपंक्तिः आयङ्गोरिति वुपरचं सक्तं सपसंन्ना ऋषिः गायतौच्छन्दः। सव्व सूर्य्योदेवता इति महासौरमन्ाः सौर्यो पस्थाने विनियुक्ताः । महाभारते सहसखनामाधिकार-

रो गात्तो मुच्यते रोगाद्‌ बो सुचखत बन्धनात्‌ । विष्णुघश्मं खो टाल्‌भ्य उवाच,--

भगवन्‌ प्राणिनः सव्वं ज्वररोगाययुपद्रवेः |

दुष्टग्रहोपघातेश्च सव्वैकालमुपदुताः ॥

(१) 1. काम पूषं \। (२) 1. वश्रस्धां ।/) |

नित्याचारप्रदोपः। १५७

आभिचारिकल्लत्याभिः स्पभरोगेश्च दारुणः । सदा संपोद्यमानास तिष्ठन्ति सुनिसत्तम ॥ केन कम्मविपाकेन विषरोगाद्य॒पद्रवाः।

न भवन्ति णां तन्मे यथावद्‌ वक्तमसंसि ॥ पुलस्त्य उवाच

व्रतोपवासेर्ये विष्णार्नान्यजन्मनि तोपितः |

तै नरा सुनिल ग्रहरोगादिभागिनः ॥

यै न तम्रवणं चित्तं सन्धैदव नरः कलम्‌ ¦ विषज्वर ग्रहाणां ते मनुष्या दाल्‌म्य भागिनः ॥ श्रारोग्यं परमासि मनसा यदुयदिच्छति। तत्तदाप्रोत्यसन्दिग्धं परचाच्यततोषक्रत्‌ ॥ नाधोन्‌ प्राप्रोति न व्याध्षोन्‌ न विषग्रहवद्धनम्‌ । क्त्यास्पशभवं वापि तोषिते मधुस्दने।

सव्वं दुष्टाः समास्तस्य सौम्यास्तस्य सदा ग्रहाः । देवानामप्य्ठष्योऽसौ यस्य तुष्टो जनादन: ॥

यः समः सव्वभूतेषु यथात्मनि तथा परे । उपवतासादिनायेन तोषितौ मघुसरदनः॥ तोषिते ततर जायन्ते नराः पूणमनोरथाः। अरोगाः सुखिनो भोगान्‌ भोक्तारो सुनिसत्तम ॥ न तेषां शत्रवो नैव स्परशेरोगाभिचारिकम्‌ ।

ग्रहरोगादिकं वापि पापकम न जायते ॥

१५८

नित्याचारप्रटोपः।

अव्याहतानि कष्णस्य चक्रादटोन्यायुधानि तम्‌ । रत्तन्ति सकलापङ्धयो येन विष्णुरुपासितः ॥ दाल्‌भ्य उवाच । अनाराधितगोविन्दाये नरा दुःखभागिनः । तेषां दुःखाभिभूतानां यत्कत्तव्यं दयालुभिः ॥ पश्यद्खिः सव्वेभ्रूतस्थं वासुटेवं महामुने समटृष्टिभिरा सोनेस्तन्मम त्रूहि शेषतः ॥ पुलस्त्य उवाच । ग्टहोत्वा तु समलाग्रान्‌ कुशान्‌ शदधां् रोगिणः । मज्जयेत्‌ सब्पगात्राणि कुशायैदल्‌भ्य शान्तिकत्‌ ॥ रोगग्रहविषात्तौनां कु्यीत्‌ शान्तिमिमां शभाम्‌ , विष्णुभक्तो विशेषेण शचिस्तदतमानसः ॥ ध्वात्वा भूत्वा एचिविष्णो न मान्यङ्घषु विन्यरेत्‌ । परूव्वं नारायणः पातु वारिजात्तस्तु द्तिणे ॥ प्रदयुज्रः पञ्चिमे पातु वासदेवस्तथोत्तरे । णेगान्यां रच्तको विष्णुराग्नय्यान्तु जनादन; ॥ नेकत्यां पद्मनाभ वायव्यां मघुसदनः । ऊद्खं गोवर्धनो देवो धरण्यान्तु जनादन: ॥ एताभ्यो दशदि गभ्यस्त॒ सन्तः पातु केथवः | अङ्ष्टागरे च गोविन्दस्तज्जन्याच्च "गदाधरः ॥

(१) 1. मद्ोधरः।

नित्याचारप्रटोपः। १५९

मध्यमायां हषोकेणोऽनाभिकायां विविक्रमः। कनिष्ठायां न्यसेद्‌ विष्णं करमध्ये च वामनम्‌ ॥ शिखायां केशवं न्यस्य मूं नारायणे न्यसेत्‌ । माघधवच्च ललाटे तु गोविन्दन्तु अवोः स्मुतम्‌ ॥ चन्लुमेध्ये न्यसेत्‌ छष्णं खवशे मधुसटनम्‌ । चिविक्रमं कपोलयोवीमनं कणस्ूलयोः ॥ टामोदरं टन्तपंक्तौ वरदं चिवुके तथा जिह्वायां वासुटवन्तु तक्स्थितं गरुडष्वजम्‌ ॥ इषो केशं चोत्तरे पद्मनाभं तघाघरे ।

वेकुर्टं कण्ठमध्ये तु अनन्तं नासिकोपरि ॥ दचिणे तु भुजे विप्र विन्यसेत्‌ पुरुषोत्तमम्‌ वामे मुज म्ायोगं राघवं हदि विन्यसेत्‌ । पो तवासं सब्वतनौ दरिं नाभ्यान्तु विन्यसेत्‌ । करे तु दक्तिणे विप्र ततः सङ्कषेणं न्यसेत्‌ ॥ वामे रिपुदरं विद्यात्‌ कटिमध्ये जनार्दनम्‌ । णृे स्ितिधरं विद्यात्‌ अच्तं स्कन्धयोदयोः ॥ वक्लःखले माघवन्तु कच्तयोयोगशायिनम्‌ । स्वयन्भवं भेद्रमध्ये ऊर्व्वोख्व गदाधरम्‌ ॥ चक्रायुधं जानुमध्ये जङ्योरच्युतं तथा । गुलफयो नर सिंदन्तु पादपोटे भितौजसम्‌ ॥ अङ्ल्यां खोधरं न्यस्य पद्जात्त्च सन्धिषु । रोमकूप गुडाकेशं छष्णं रक्तास्िमज्जसु॥

१६०

नित्याचारप्रदोपः।

~ [९ नखेषु माघवञ्चव न्यसेत्‌ पादतलेऽच्युतम्‌ । एवं न्यासविधिं क्त्वा यत्‌ कायं णुत दिजाः ॥ वेष्णवेन तु कत्तव्या सव्वेसिद्धिप्रदायिनो ।

क > पूजाकाले च टृवस्य स्लानकाले तथ॑वच ॥

षि (१ -.

होमारम्भे च कत्तव्यं तिसन््यासु च नित्यग्रः।

अभयं सव्वेभरुतेम्यो विष्णुलो कञ्च गच्छति ॥

ॐनमः परमार्थायेत्यायपामाजनमन्स्य पुलस्त्य ऋषिः

अनुष्टुप्‌ छन्दः नरसिंहो देवता हरासुकस्येति वौजं तप्षहाटक

केशान्त इति कोलकं अभो्टसिदौ विनियोगः। पुलस्त्य

उवाच)

ॐनमः परमाथीय पुरुषाय मदहाकने । शरूपवबहुरूपाय व्यापिने परमाव्ने। निष्कल्मषाय शुद्धाय ध्यानयोगरताय च । नमस्सत्य तु वच्यामि यत्‌तत्‌ सिद्धयन्तमेवच ॥ > तिविक्रमाय रामाय वेक्ुण्ाय नराय च। नमस््त्वा प्रवच्यामि यत्‌ तत्‌ सिद्धयन्तमेव च ॥ वराद नरसिंहेश वामनेश विविक्रम । हयग्रौवेश सव्वं हषोकेश हरा भम्‌ ।॥

(~प © (> अपराजित चक्राद्यश्चतुभिः परमायुषः । ग्रखर्डितानुभावरत्वं सव्वेदृष्टहरो भव ॥ हरामुकस्य दुरितं दुष्कतं दुरुपोषितम्‌ ।

सत्युवन्धाभिरहितं दुरिष्टस्य च यत्‌ फलम्‌॥

न्नित्याचारप्रदोपः। २६१

परापध्यानराद्ित्यं प्रत्यकं परिचारकम्‌ । (९) परस्मशेमहारोगप्रयोमं जरयाजर ॥

ॐनमो वासुदेवाय नमः कष्टाय खद्धिने। नमः पुष्करनेचाय केगणवायादिचक्किखणे ॥

नमः कमलक्िच््न्कपोतनिमनवाससे । महादवरिपुस्कन्धण्चक्राय चक्िग्ण ॥ दंष्रोदुतक्ितिग्टते तयोसूत्तिमतं नमः । महायज्ञवराहाय ओेषभोगोर्ज्ायिनें ॥ तप्षहाटककेश्ान्त उवलत््रावकन्तोचन । वच्राधिकनखस्पश दिव्यसिंह नमोऽस्त ते ॥ कश्यपाय दिहस्ताय कगयजुःसामरूपिणे । तुभ्यं वामनरूपाय क्रमते गां नमो नमः ॥ वराह रेषदुष्टानि सन्वैपापद्राणि वं । (र) मदे महं महादंष्र महं मद्‌ च तत्‌ फलम्‌ ॥ नरसिंह करालास्य टन्तप्राप्तानलोज्वल । सुक्तिसुक्तिनिदानेन दुष्टान्‌ न्यस्यात्तिनाशन ॥ ऋग्‌-यजुः-सामगभीभि वाग्‌भिर्वामनरूपश्ठक्‌ । प्रशमं सव्वदृ्टानि नमनस्य (?) जनादन ॥ रेकादिकं द्ाहिकं च तथा लिदिवसज्वरम्‌ ।

चातुधथिकं तथात्यग्रं तथेकसन्ततज्वरम्‌ ॥

१) 1. परापध्यानसह्ितेः प्रत्युक्त गर्भचारिकम्‌ | ()

२१

लित्याष्वारप्रदोपः |

दोषों सन्निपातोव्यं तथेक चान्तकं ज्वरम्‌ ¦

शमं नया गोविन्द्‌ च्छिन्धि छिन्ध्यस्य वेदनाम्‌ ॥ नेत्रदुःखं शिरोदुःखं दुःख्योदरसम्भवम्‌ । अन्तःग्वासं वद्धिः श्वासं परितापं सवेपथुम्‌ ॥ गुदघ्राणाङ्घ्िरोगांख कुष्टरोगं तथा च्यम्‌ । कामलादोन्‌ तथा रोगान्‌ प्रमेह्ांखापि दारूखणान्‌ ५ ये वातप्रभवारोगा ये च पित्तससुद्धवाः। कषफोद्बम्खये केचिद्ये चान्ये सान्निपातिकाः ॥ अधघातवख्चये रोगा लृताविस्फोरटकादयः ।

ते सर्व्वं प्रलयं यान्तु वासटेवापमष्जिताः॥ विलय खान्तु ते सव्वं विष्णोरु्ारस्न तु ।

चयं गच्छन्तु चागेषास्ते चक्राभिहता हरेः ॥ अच्युतानन्तगोविन्दनामोचखारणभेषजात्‌ । नश्यन्ति सकला रोगाः सत्यं सत्यं वदाम्यद्टम्‌ ॥ स्थावरं जङ्खनमं वापि क्रल्रिमं वापि यर्‌ विषम्‌ । दन्तोद्भवं नखोदट्भ्ुत अकाशप्रभवं विषम्‌ ॥ लुतादििप्रभवं यच्च विषमत्यन्तदुःखदम्‌ ¦

प्रमं नयतु तत्सव्बं को ्तितोऽस्य जनाद नः ॥ ग्रहान्‌ पेतग्रह्ांञ्चव तथावे डाकिनोग्रहान्‌ | बेतलांख पिशाचांश गन्धन्वोन्‌ यत्तराच्सान्‌ ॥ हनो पूतनाया ख तथा वेनायकान्‌ ग्रहान्‌ | मुखखमण्डां तथा कऋरां रेवतो ठडरेवतोम्‌ ॥

नित्याचारप्रदोपः। १६९

चड़ का ख्यां स्तथा चोग्रां स्तथा माटग्रहानपि । बालस्य विष्णोश्चरितं हन्तु बालग्रहानिमान्‌ ॥ बद्धानां यें ग्रहाः केचिद्‌ ये च बालग्रहाः कचित्‌ | नरसिंहस्य ये टच्चा दगधाये वापि योवने॥ सटाकरालवटनो नरसिंहो मदाबलः। यहानग्रोषात्निःगेषान्‌ करोतु जगतः पतिः ॥ नरसिंह महासिंह ज्वलमानोज्वनानन । ग्रहानशेषान्‌ सर्व्वेण खाद खादाग्निलोचन ॥ येगोगाये महोत्पाता यद्‌विषं ये महाग्रहाः | यानिच ग्रहभ्रूतानि यहपौडाश्च दरसुरणरः ॥ भस्वरच्तेषु ये दोषा ज्नालागदेभकादयः। तानि सत्भाणि सन्भात्न्‌ परमात्मन्‌ जनादन ॥ अमो घकोत्तं सव्वात्मन्‌ नित्याखरण्डितश्णमन । कचिद्‌ रूपं समास्थाय वासुदेवास्य नाशय ॥ स्तिष्ठा सुदशने चक्रं ज्वालामालातिभोषण्णम्‌ । सव्बेदुष्टोपशमनं कुरु देववराच्युत ॥

सुदश्न महाज्वाल छिन्धि न्धि महारव । सनव्वंदु्टानि रक्षांसि क्षयं यान्तु विभौषिताः॥ प्राचां प्रतोच्यां दिशि च दक्िणेत्तरलस्तथा। रक्तां करोतु सर्व्वात्मा नरसिंहः स्गजितेः ॥ भुव्यन्तरोक्ते च तथा पाश्वंतः प्रतोऽग्रतः ।

रत्नां करोतु भगवान्‌ बद्ुरूपो जनादनः ॥

१६७

नित्याचारप्रदोपः|

यथा विष्णु जंगत्‌ सव्वं सदेवासुरमानुषम्‌ । तेन सत्येन दुष्टानि शममस्य व्रजन्तु वे ॥ यथा विष्णौ स्मतं सदाः सच्वयं याति पातकम्‌ । सत्येन तन सकलं दुष्टमस्य प्रशाम्यतु ॥ परमात्मा यथा विष्णु कवदान्तेव्वभिधोयत । तेन सल्येन सकलं दुष्टरस्य प्रशाम्यतु ॥ यथा यनज्ञण्वरो विष्र्वे दान्तष्वभिधोयते । तेन सत्येन सकनं यन्मयोक्तं तथाऽस्तु तत्‌ # प्ान्तिरस्तु शिवच्धास्तुं प्रण्ष्यत्वसुख् यत्‌ । वासुदेवशरोराल्थे; कुर्रोनिमरजितं मया ॥ अ्रपामाजितगोविन्दा नरोनागायएस्तथा । तवास्तु सब्वदुःखानां प्रमो वचनादरेः ॥ प्रान्तिं समस्तरोगास्ते ग्रहाः सव्वे विषाणि च} भ्रूतानि च प्रयान्त्वाश संम्तत मधुसदटनं ॥ एतत्‌ समस्तरागेषु भ्रूतग्रहभयेपु च। अपामाजनकं जस्तं विष्णनामाभिमन्तितम्‌ ॥ एत कुशा विष्शुशरोरसम्भेवा जनारनोऽदहं(यं) स्वयमेव चाग्रतः । हतं मया दृषटसगेषमस्य च स्वस्थो भवत्वघ यथा. वचो हरेः ॥ प्णन्तिरस्तु शिवञ्चास्तु दुटमस्य प्रणाम्यतु।

यदस्व दुरितं किचित्‌ तत्चपतं लवखाणंवे॥

{निव्यार्चप्रहीचः।

खास्थ्यमस्य सदैवासु हषीकेशस्य कौ त्तेनात्‌ ।

यत एवागतं पापं ततेव पथि गच्छतु ॥

एतद्रोगादिपौडासु जन्तुनां हितमिच्छता ।

विष्णुभक्रन कर्तव्यमपामाजनकं परम्‌ ॥

श्रनेकसव्पैद्ष्टानि प्रशमं यान्त्यसंशयम्‌ ।

सव्पैभ्रूतहितार्थाय कुर्य्यात्‌ तस्मात्‌ सदेव हि।

अत्र वर्णाभा विष्णुभकतेन करुणया खेच्छया काच्यम्‌ ।

अविशेषात्‌ खटेहेऽयि ।

दत्यपामाज्जनस्तो तम्‌ ।

विष्णुधम्मं विष्णुपञ्चरस्तो चम्‌ ।

प्रीनक उवाच ।

त्रिपुरं जघ्नुषः पूव्वं ब्रह्मणा विष्णुपच््रम्‌ । शङ्रस्य कुरुग्रेष्ठ रक्षणाय निरूपितम्‌ ॥ वागोगश्न च शक्रस्य बलं न्त्‌ प्रयास्यतः |

तस्य खरूपं वच्छामि तन्निबोध महोपत ॥

विष्णुः प्राच्यां सखितशक्रौ विश्णुदेक्तिणतो गदौ । प्रतीच्यां णाङ्ग्टक विष्णु विष्णुः खङ्ग तथोत्तरे ॥ तिथङमनुष्यकुष्ाण्डप्रेताटोन्‌ दन्त गशषतः ।

खङ्गधाराज्वलत्‌ ज्योत्‌स्ानिदता ये समाहताः ॥

१६६ नित्याचारप्रटोपः।

तेषान्तु सौम्यता सव्यो गरुङनेव पत्रगाः । ये कुष्माण्डा स्तथा यत्ता ये देत्या ये निशाचराः ॥ प्रेता विनायकाः क्रूरा मनुष्या जम्बुकाः खगा; । सिंहादयो ये पश्वो दन्दशूका पन्नगाः ॥ सर्व्व भवन्तु ते सोम्याः क्रष्णश्राङ्रव7डहिताः। वित्ततत्तिहिरायेमेयेच मे स्मृतिहारकाः ॥ बलौोजसाञ् हत्तोरण्च्ायाविश्ंशकाश्च ये। ये चोपभोगकत्तारो ये च लत्तषणनाशकाः ॥ कुष्माण्डास्ते प्रणश्यन्तु विष्णुचक्ररवाहताः । बुदधिखास्थ्यं मनःखास्थ्यं खास्थ्यमेन्द्रियिकं तथा । ममाञऽस्तु देवदेवस्य वासुदेवस्य कौत्तनात्‌ ण्ट पुरस्ताग्मम दक्िणोत्तरे विकोणतश्चास्तु जनादनो हरिः । तमाव्यमोशानमनन्तमोश्वरं जनादृनं न प्रणतोऽवसौदलति ॥ यथा परं ब्रह्म हरिस्तथा परं जगत्स्ररूपञ्च स एव केशवः । सत्येन तेनाचखतनामकोत्तनात्‌ प्रणागमेतु तिविधं ममाश्भम्‌ ॥ तथा सिंह कल्य पातालनरसिंह्ाधिकारे,- यन्मन्तजपसिद्थताड्ता डाकिनो ग्रहाः ।

विद्रवन्ति भयतस्ताः पिशाचा ज्वररास्षसाः ॥

नित्याचारप्रदीषः। १६७

दति अनेन रक्ता) ऊह्भ्यामन्तमाक्ते तदुदस्वितते खेटखड्धे च दोभ्यां चापं वाणं कराभ्यां कमलमपि गदां पाशमप्यङ्‌ शच । ऊर्वोनितच्चिप्य देव्यं तदुदरकुहरं दारयन्तच्च दोभ्यीं रताज्वालामयं तं ज्वररणसमये चिन्तये दिव्यसिंहम्‌ ॥

ॐ नमो भगवते नरसिंहाय प्रदोप्रसूष्यकोटिसहस्रसमतेजसे वज्नखदंद्रायुधाय स्फुटविकटविकोणकेशरमणित्तभितमहास्मो- धिद्न्दुभिनिर्घोषाय सव्वेमन््ोत्ताराय रएद्येहि भगवन्नरसिंह परूषपरापरनब्रह्म स्येन स्फ़र स्फुर विज्‌म्भ विजम्भ आक्रम आक्रम गजं गज॑सुच्ध मुञ्च सिंहनादान्‌ विद्रावय विद्रावय आवेशय आवेश्य सन्धमन्तरूपाणि सन्मरमन्वजातोश इन हन छिन्धिछिन्धि संक्तिप संतच्तिप दर दर दाग्य दार्यस्फट स्फुट स्फोयय स्फोयय ज्वालामालासङ्लातमय सव्वेतोऽनन्तज्वालवच्वाशनिरवेण सम्य पातालान्‌ छादय चछादय सव्येतोऽनन्तज्वालवजशरपच्ञरेण सव्य पातालान्‌ परिवारय सव्वेपातालासुरलोकवासिनां हृदयान्‌ व्याकषेय व्याकषेय शोघ्रं टह दह पच पच मथ मथ शोषय ्रोषय विक्घन्त विक्षन्त तावद्‌ यावग वश्चमागताः। पातालेभ्यः फट्‌ आसुरोभ्यः फट्‌ यन्तरूपेभ्यः फर्‌ सहायमागच्छ भगवन्‌ छसिंहरूप विष्णो सर्व्वापद्भ्यः सव्वक्तयरूपैभ्यः र्त रत्त इं फर्‌ सखादहा नमोऽसु ते। इति केचित्‌ पठटन्ति।

१६८ नत्याचारप्रदौपः।

रोगास्न नामचयजपः काव्यः । तद्विधिश्व। बह्योवाच

श्रच्युतानन्तगो विन्दे खतुध्यन्तेस्िभिः पदेः । नमोऽन्तेजपकात्ते च म्नूनलमन्त उदाहतः ॥ अथवाऽपि समस्तस चतुष्यन्तेकमन्ता तदटषिः गोन को जनयः एथकपक्ते परापारः ॥ व्यासश्च नारदद्यैव विराट न्द्‌ उदाहलतम्‌ । परं ब्रह्म तथा प्रोक्ता इहरिग्ण देवतेत्यपि ॥ जपकाले च पूजायां नमः शब्दं प्रयोजयेत्‌ । तपशे तपयामोति दितौयान्तं प्रयोजयेत्‌ ॥ स्वादहान्तु होमकाले च चतुष्यन्तं प्रयोजयेत्‌ | षडङ्ग मन्त एलेख हदयादिक्रमेणतु॥ नेवान्तं खयमेवेते प्रयोज्या मन्विसत्तमः । अविदित्वा कषिच््छन्दोदटेवलाद्ान्यपि दिजाः ॥ केवलं स्वयभमेवेतज्जघारं रत्ति भ्रुवम्‌ ¦ साङ्कन्तु योजयेन्रित्यं सपन सप्त च सप्त च ॥ अथ ध्यानं प्रवच्यामि सव्वेपापप्रणाशनम्‌ | शङ्गचक्रधरं देवं चतुभ॑जं किरोटिनम्‌ ॥ सर्व्वायुधेरुपेतं तं गरूडोपरिसंस्थितम्‌ । सनकादिसुनोन्द्रश्च सव्वटेवैरुपास्ितम्‌ ॥

नित्याचारप्रदोपः। १६८

खोभूसिसहितं देवसुटितादिल्यसत्रिभम्‌ । प्रातरुद्यत्सहस्राशमरण्डलोपमकुख्डलम्‌ ॥ सब्बलो कस्य रक्षायमनन्तं नित्यमेव च । अभयं वरद्च्चेव प्रयच्छन्तं सुदान्वितम्‌ ॥ एवं ध्यात्वा हरिं नित्यं परब्रह्मस्वरूपिणम्‌ । प्रातमेध्यन्दिने चैव सायाक्कं च विश्रषतः ॥ अचयेद्‌ टेवटेेशं गन्धपुष्पजलादिभिः । ह विषा जलेन गन्धै पुष्येख मनसा हरिम्‌ ॥ अ्रचन्ति शचयो नित्यं ध्यानेन रविमण्डले | किचिद्यानाचनं कत्वा जपेन्नित्यमतन्द्रितः ॥ अष्ुचिख्ावममना वापि मनसा पापमाचरन्‌ | शुचिरेव भवेबरित्यं नामतयजपाद्‌ दिजः ॥ अष्टोत्तरसहस्रं वा यतं वा जपसंख्यया । रोगारत्तान्‌ माजयेन्मू कुओेरेवाद्धिरेव वा ॥ परभिषिच्चेत्‌ तथा सूह रविवारे तघाग्मसा। नित्यमेव पिवेत्‌ तोयमष्टाविंशतिसंख्यया ॥ ते हततिलेदृव्वागलुचौभिः प्रथक्‌ प्रथक्‌ । लतं चेव जपेन्मन्ं महारोमस्य न्तये ॥ श्रौ वरत्ताश्वल्म्ूले वा रोगिणं संस्पृशेत्‌ जपन्‌ । स्णशन्‌ जघा निरोक्तेत आदित्यं मनसा स्मरन्‌ । एवं छतवतः पुंसो रोगशान्तिभेविष्यति ॥ सथा,- गर्‌

१७० नित्याचारप्रदपः। रविवारे जले खित्वा नाभिमाते जपैन्रः। ्रष्टोत्तरसदसखन्तु ज्वरशान्तिभ विष्यति ॥ रर ग्रहादिग्रस्तन्तु खषा लत्तं जपेन्मनुम्‌ । असाध्योऽपि भवेत्खसखो भस्मना ताड़येदधः ॥

सुराचना च रोगथ्ान्तये। आदित्यपूजा । ग्रहपूजा च ।

महाभारते विष्णुप्रूजायाम्‌,-- तमेव चाचयेत्रित्यं भक्तया पुरुषमव्ययम्‌ । ध्यायंस्तुवत्रमस्यंश्च सत्बदःखातिगो भवेत्‌ ॥ तधा.-- चतुविधा भजन्ते मां ददिजाः सुक्ततिनोऽजन । आर्तौ जिज्ञासुरथाधीं ज्ञानो च भरतषमभ ॥ आत्तो रोगो । धनिष्ठानत्तत्रे च सुपूजा व्याधिनाशाय।

दिजनत्तत्र मम पूजा रोगनाशय। ब्रह्म पुराणनारदोवमंहितयोः,--

यं यं काममभिध्यायन्‌ यजते नरकेशरोम्‌ (?) । तंतं काममवाप्नोति नरो वे नात्र संश्रयः।॥

रुद्राभिषेक बौधायनो व्याधिविमोचनाधीं । विष्णुधर्मोत्तरे, सर्व्वेषामेव कामानामोश्वरो भगवान्‌ हरिः । तस्य सम्पजनादेव सन्यैकामाथेमभुते ॥ विष्णुं सहमानं चराचरजगद्न रुम्‌ । सुवन्नामसदस्रेण ज्वरान्‌ सव्वीन्‌ व्यपौदति ॥

नित्याचारप्रदोपः। १७१

तिश्क्तच्च बलिं द्वा सुचते मानवो ज्वरात्‌ | छतोदनं पायस तथा दध्योदनं हिज ॥ विश्क्तसु वलिः प्व सव्दकामप्रदः शभः । विष्णवे एष तरि शक्तबलिनम इति बलिदानम्‌ । एवमन्यत्‌ । तिलच्ौद्रष्ठतेर्दवं खापयित्वा जनादनम्‌ | छष्णत्रयेणानुलिप्य सम्पृज्य कुसुमः सिते: ॥ पञ्चसु बलिं द्वा हयतौसारात्‌ प्रमुचते। कष्णलत्रयं कस्तृरिकाकपूरकुङ्कमानि | वटकानि च भक्षाणि कल्यां गाडवं तथा । सुदं पुष्पोदनच्चेव पञ्चसुद्नो बलिः स्मतः ॥ पुष्यमिखमोटनं पुष्पोदनम्‌। गाडइवाः खादम्रकटुपाक- वस्त्वादयाः प्रलेहाः । विसरस्रापितं देवं विसुगन्धानु लेपितम्‌ । कत्वा दत्वा तिश्क्त्च बलिं कासाद्‌ विमुच्यते ॥ छततेलमधघुच्रानं तिखरस्नानम्‌ । कपूर कृद्धमचन्दनेस्तिभिः सुगन्धिभिरनुलेपनम्‌ | विश्क्कबलिः पव्वोक्तः। तधा, स्नापयित्वा च तेजेन तिभिः छब्ण विलेपयेत्‌ । पञ्चमाषं बलिं दत्वा वातव्याधिं विमुच्चति ॥ क्रष्णत्यसुक्तम्‌ | कल््याषेरडरि कास चट क गड वाज्वितः ।

पञ्चम!घो बलिः प्रोक्तः सदामांसयुतेदिजाः ॥

१७२ निव्थाचारप्रदोपः।

दिखेहस्रापितं देवं शोतोष्णेनानुलेपितम्‌ । सम्पूज्य यमले: युष्पेः कोटं व्याधिं विमुञ्चति ॥ टतक्तोराभ्यां सानं दिखरदहस्नानम्‌ । चन्दनकु्कमाभ्यामनु- लेपनं शो तोष्णानुलेपनम्‌ । जातो नोलोत्पलं यमलं पुष्पम्‌ । तथा,-- संस्नाप्य पञ्चगव्येन दत्वा प्रश्चानुलेपनम्‌ । पञ्चशस्यबलिं दत्वा कुहं त्यजति मानवः ॥ पञ्चगव्यं प्र सिदम्‌ । चन्दनागुरुकपुरखगदपेः सकुदुमेः । पच्चानुलेपनम्‌ सपिष्टकमसरेख सप्तणस्योदमेख वे। पच्चशस्यो बलिः ।

सर्व्वव्याधिसाधार गौं पूजामाह ।

पच्ञभिः स्रापयित्वातु रसं दवं सनातनम्‌ । श्रनुलिप्य च घस््मन्न तथा पञ्चसुगन्धिना ॥ पञ्चवर्णनि पुष्पाणि तथा दत्वा यथाविधि । धूपच्च पञ्चनियीसं दग्धा चेवाप्यनन्तरम्‌ ॥ ततस्तु पञ्चमघुरं बलिं सम्यक्‌ निवेदयेत्‌ । एतस्माद्‌ व्याधितः पृव्वे' मुच्यते नाच संशयः ॥ छतं सौरं तथा क्तौद्रं दधि क्ोरच्च पञ्चमम्‌ ।

नित्याचारप्रदोपः। १७४

इति पञ्रसस्रानम्‌ । पञ्चसुगन्धोन्यक्तानि। पोतशक्तक्लष्ण- रक्ञश्यामवर्णानि पञ्चवणपुष्याणि । शलकीगुगयुलकपू रवङ्लकस्त्‌- रिकाभिः पञ्चनिर््यासधुपः। क्षौरं न्द्रं तं द्राक्तां शकरा पञ्चमधुरं बलिं दद्यात्‌ ।

चातुख्मासव्रते प्रत्यहं गणशप्रणामाद्‌ वा रोगनाशः। महा- सानाधिकारे,-

राजागिनिचौरदुभिचसदारोगायुपद्रवै।

उत्तमं सपनं कायं सव्यटोषोपशान्तये ॥

दरति वचनाद्‌ विष्णोर्महास्रानं रोगशान्तये कर्तव्यम्‌ । वशिष्टकल्यानुसारे व्रयम्बकमन्तेण महेशपूजायां रोगनाशः । पूजा च पञ्चोपचारेण | वित्पट छतङख्मे वा। लिङ्क वा, प्रथममेवंरूपेण चम्बकध्यानं काय्यं मुक्तास्फटिकसङ्गाशं रोगान्‌ प्रति क्रोधावैेन किच्िदारक्तसुखं साधकान्‌ प्रति सुप्रसन्न सुखं ॒चन्द्ररश्िसमरभ्मिभिः परोतं देव्या सपोनोत्तङ्कुचया सब्धावयवसन्िर्यातने्या सुकुटालङ् तया माणिक्याभरणया एक- हस्तस्यगर्वराखर्डलादयादि पूणपात्रया ऊद्हस्तदयसखपाश्ाङ्णया दक्तिणाधःकरस्थदव्था परिवेषितं दध्यत्रं हिररमयेन पात्रेण दक्तिणाघधःस्यसे गणान त्रिशूलसुद्गरनागपाशङ््‌शयुक्हस्त- चतुष्टयं एकहस्तन दध्यत्र कवलं ग्रसन्तं श्रपरहृस्तन वाहमुद्रय। शिरसि कैशान्‌ संमयन्तं एवं षटहस्तं हिर्मयचन्द्रकान्तमय- सप्तदश्घटः ऋषिभि देवकन्याभिश्ानवरतं सुदमुुरख्ताम्भसा

१७४ नित्याशारप्रदोपः।

सिच्यमानं ब्रह्मां दिदेवैवस्यतिसुखमुनिभिः सिदा्ी्ततदूर््वा ्तत- हस्तेनीनासुतिभिः स्तुयमानं ध्याला पूजनम्‌ । ्रथवा-

येन रोगेण यश्चात्तस्तस्य रोगस्य चोपरि ।

ठरत्यन्त' विभुमो शानं चिन्तयेत्‌ तस्य शणन्तये ॥

सचिन्त्येवं महादेवं ततः पञ्चोपचारकः ।

पूजयेत्‌ परया भक्तया द्रव्यदरव्यमये(१)रपि ॥

अच रोगस्ू्तिं चिन्तयित्वा तस्योपरि टत्यमानमोभं चिन्त-

यित्वा पृर्वोक्तान्यतमस्ाने पञ्चोपचारेण पूजनम्‌ । एतावतापि रोगशान्तिः |

दति कम्डविपाकोक्ता सुराचंनारूपा रोगशान्तिः |

जपै; सुराचनेर्होसैदानेस्तेषां शमो भवेत्‌ ति कम्मविपाकोक्घद्ोमरूपा दितोयरोगशान्तिरुच्ते | तत्रच,- शान्तिके गणश्ान्तिश्च ग्रहश्रान्तिकपूव्वकम्‌ । दूति शातातपौयकग्मविपाकोक्तगणशान्तिविनायकणन्तिः काय्यां। तथा ग्रहप्णन्तिश्च काय्यं । जपकालेऽपि त्सक्त कुप्रार्डगणडामल्लत्‌ । सव्बपापविश्दययथं कुमार्डगण्डोमक्लत्‌ ॥ इति कञ्मविपाकोक्तः कुभ्राण्डहोमो गण्डोमश्च क्चविपाक- महार्वविधिना सन्रोगेषु कार्य; |

नित्याचारप्रटोपः। १७५

वशिष्टकल्ये,-- आरोग्यकामो जुहयादकंका्टेघतघ्ुतः । पयसा वापि जुहयाद्‌ गव्येनाज्येन वा पुनः ॥ पलाशस्य समिद्धिर्वा सव्वरोमोपणान्तये । एवं रोगः प्रशान्तः स्याद्‌ रोगाणामप्यनुद्धवः ॥ अच्छद्रिरास््रपतेम्तु पयोऽक्तेजंहयाज्ज्वरे । गलृचो गर्डिकाभि वा खादिरे वी तप्तेः ॥ प्रमेह मधुना होमः पयसावा एतन वा| श्रोदुम्बरः समिह्विर्वादहोम श्रामलकन वा ॥

समलकेन फलेन । गगगुलंयात्र होमः स्यात्‌ तिलैः छष्णे घृतेन वा । वद्वेमानसमिचोमः सदयः शूलदहरो भवेत्‌ ॥ कार्ञसमिधेवौपि निगुर्डोसमिधस्तथा । तेलाभ्यक्तथ जुदयाद्‌ वातरोगप्रणान्तये ॥ शान्त्यथमच्तिरोगाणां पलाश्समिरीर्हनेत्‌ । उन्मत्तससिघा इामादपस्मारादु विमुचखतं॥ कुवेरात्तौन्द्रवक्लोभ्यामन्तरोगप्रणन्तये । तेक्तेनाभ्यज्य जुद्याद्‌ वच्रकन्देस्तथेव च ॥ मातुलुद्गगुलुचौभ्यां होमः; कामलनाशनः । मधुतरितयद्ोमेन शग्तिः स्यद्‌ राजयच्छ्मणः ॥ दोभेनोत्मलमूलानां गभरोगः प्रशाम्यति । इच्छन्‌ मध्रिकाणन्ति मधत्नितयसंयुतेः ॥

१७६

जित्याचारप्दौोपः।

सक्लकोर्वापि जुह्यात्‌ पलाञ्ने वष छतघ्चुतेः । देवकाष्टे ख जुहयात्‌ कर्ठरो गप्रशणान्तये ॥ दन्तरोगेषु जुहयार्‌ दन्तकाधेतश्चतैः । श्रथवा तेलसंयुक्तौ जेहयाद्‌ः गौरसषपैः ॥

ये चन्ये मुखजा रोगा कशण्ठरोगास्तथयेव च । ते सर्व्वे प्रण्मं यान्ति तिलद्ोमात्‌ छतश्चतात्‌ ॥ श्रोरसानाञ्च सव्वषां रोगाणां गान्तिमिच्छता। शगटोलवरणपन्तांख होमं कुर्य्याद्‌ दिजोत्तमः ॥ अन्तस्तापे तु जुह्यात्‌ पद्मपवेघ॒तश्जतेः । दूढ्बोभि वौ पयोऽक्ताभि जंहयाचचन्दनेन वा ॥ खङ्गरकसमिद्ोमादतोसारः प्रशाम्यति । वैदयश्यास््रषु यत्रोक्तं यस्य रोगस्य भेषजम्‌ ॥ तस्य रोगस्य शान्त्यथें तेन तेन तु होमयेत्‌ । अथवानेन मन्वेण पावमानोभिरेव वा ॥ ज्वररोगग्रहादोनां सर्व्वेषामेव शणान्तये । श्रथवा तपणं कुर्व्यान्मन्तं पूर्व्वाीक्तसंख्यया ॥ नयां ससुद्रगासिन्यां तडागेषु सरित्सु च। सव्वेदा नियताहारो जपेन्मन्तं समाहितः ॥ शान्तये सव्येयोगाणं तथेवानुडवाय च ।

एवं होमं दिजः कुय्यीत्‌ तपेणं जपपूव्यैकम्‌ ॥ एकां वा इप्रं वापि दशां हादशादहकम्‌ | पन्तं मासं दिमासं वा मासत्रयमधापिवा॥

निव्याचारप्रदोपः| ९७ॐ

्रथवा चतुरोमासान्‌ षरमासानथ हायनम्‌ | ्रब्द्हयं तयं वापि मन्तो कुर्य्यात्‌ समाददितः। श्राकल्पा कालं कुव्वांत जपहोमादिकाः क्रियाः ॥ अत्र कालविशेषानुसारेषण शतं सहस्रमयुतं नियुतं वा लक्तं वा कोटो वपं कल्पनोयम

रोगशान्तये दानानि ।

प्रतिक्लतिदानं कर्मविपाकसारे,-सख्रस्ति वाच्य सङ्ल्पपाचाय्य- ब्रह्मजापकचतुष्टयवरणम्‌ । आचास्यंकम्म। पोड़श्दाटशष्टदस्तो वा मर्डपः। विभागीण मध्ये वेदौ। ऋगनेय्यां दिगि कुण्डम्‌ । स्थण्डिलं वा इहस्तमितम्‌ | स्णपन्तेनातद्कनाम्नी रोगप्रतिमा। तदेन सय्यप्रतिमा) श्रथवा तदन इयो वी पलमानेन। व्याधिप्रतिमालक्तणं तत्तदयापेभित्रम्‌ ।

सूय्येलच्तणम्‌ । सूर्य्ये दिलोचनः पद्मयुतहस्तद्यः । श्राचायंः कतोपवासो रातौ अआतङ्गना्नोमसुकव्याधिदेवता- मधिवासयामोति मर्डपवेदयां सोगप्रतिमां संस्थाप्य आतङ्नामेय धमुकरोगदेवतायै नम इति षोडशोपचारे; पूजयेत्‌ । ॐ णिः सू श्रादित्यः योरित्यष्टात्तरमन्तेणाधिदेवतसूय्यप्रतिमामधिवास्य पूजयेत्‌ । श्रदैरातरे मण्डपप्राच्ां पायसमांसादिभिवेलिं चतुभि- विप्रयुक्तो दयात्‌ । भवर मन्तः, -

द

१७ नित्याचारप्रदोपः।

दित्या वस्वो रुद्रा देवा भूतानि प्रत्रगाः। वलिनानेन दत्तेन शन्तिं कुव्बन्तु सव्वशः ॥

रात्रौ जागरणं क्रत्वा प्रातः खात्वा मवे वाससो परिधाय शक्तमाल्यगन्धः मण्डपं प्रविश्य वेदिकायां पिष्टचूर्णेन मण्डलं चतुरखं वा क्रत्वा तन्मष्येऽष्टटलपद्मं विलिख्य तदुपरि तिल- द्रोणानामश्पञ्चचतुरसरं वा कुय्यात्‌। तदुपरि पलचतुष्टयेन दयेन वा तास्रपाचम्‌ । तत्पातं शालितण्डुलपूणं कत्वा तण्डुलो - घरि पद्चमष्टदलं लिखेत्‌ । तदुपरि पञ्चगव्येन संस्नाप्य व्याधि- प्रतिमां निवेश्य सूव्प्रतिमामपि पूणेपङ्जोपरि निवेशयेत्‌ | सखणलदन्दटलमूने शक्रः टचि भौमः पश्चिमे बुधः उत्तरे राुः। अगनेयादि दलमूेषु गुरुशनिचन्द्रकैतवः स्थाप्याः । सूयसमोपे अखिन्यादिनक्षवत्रयम्‌ । पूव्वादिदलागरेषु रोदिण्यादोनि चोरि। तत॒ आतङ्नामौं व्याधिप्रतिमां सम्पूज्य सवधसौराष्टाक्तरेण ग्रहान्‌ नक्षताणि च खसखनामा पूजयेत्‌ क्लोरं नवेदयम्‌ | चतुभिङत्विमििः सहित प्राचाय्यः वैदिकापूर्व्वे धान्यराशौ पञ्च- रत्रसख्रणयुतान्‌ अरस्थानगजस्थानवल््ो कसङ्म राजहा रखत्तिका- नज्वितान्‌ चन्दनगोरोचनागुग्गुलुपुख्यतोधेजलपूरितान्‌ पड्पल्लव- सुखान्‌ शवेतवस््रवेष्टितान्‌ पञ्चकलशान्‌ स्थापयेत्‌ । तत आपो दिष्ठेति वुपरचेन हिरण्यं इति लुपरचेन पावमानादयनुवाकौ व शत्र इन्द्रानुवाकेन घोषश्रान्तिवाचनम्‌। चतुभिंत्रीह्मणे वेह्वच- घोषश्ान्तिवर्गास्तेत्तिरौयघोषशान्तिवर्गाश्च पठनोयाः। तत- तुमि जापक मंलव्याधिदेवतामन्ः सूर््याष्टाचतरमन्वः ्रयुतद्यं

निग्याचरारप्रदोपः। १३९.

श्रयुताद्ै श्रयुतपादं वा जप्तव्यः शक्रादिग्रहाखिन्यादिनन्तत- मन्ताणां शतं शतं सहस्रं सरखं वा दश दश वा जपः। सत्यैः व्याधिप्रतिमादाने स्य्याष्टात्तरमन्त एव वा समुद्रादूश्धिः, वयं स्याम, चलारशच, गाः, मूडाीनं दिवः, पुनस्त्वादित्या, सप्तत श्रगने इत्येते; पूणाहतयः । सत्यैव इतररषसम्पातरक्षणम्‌ । प्रणो तादि- विमोक्तान्ते सुवणेशलाकागभस्धेनाग्रदभेमुष्टिना होमगेषसम्पकन प्राद्युखस्य रोगिणः शिरःप्रथतिपादपय्यन्तं माजयेत्‌ । ततौ ब्राह्मणे: सह कले रोगिणं स्रापयेत्‌। सपनकासे सर्वव खस्वशाखोक्तश्रान्तिं प्डठेयुः। मङ्गलस्रानाथ जलरक्षणम्‌ । ग्रहाणां ग्रहणान्तिविधिना शक्तौ सत्यां पूजाहोमो। अशक्तौ ्रावरणपूजारूपेण प्रूजा । बद्वानां बन्धनाद्‌ विमोचनं ्राचाय्य पूजाभिसुखमभ्यच्यं तदनुज्ञया भ्रन्यं वा मध्या तस्मे व्याधि- प्रतिमां सोपकरणं ददात्‌ । तत्र मन्तः-

पद्चासनः पद्मकरः सप्ाख्चरथवाहनः ।

प्रतिमानेन दत्तेन तुष्येत्‌ सन्पैजगद्गुरः ॥

दह जन्मनि यत्‌ पापमन्यजन्मनि वा कतम्‌ ।

प्रत्ययाप्रत्ययाभ्यां वा तत्सन्बं शमयत्वसौ ॥

दूमां व्याधिप्रतिमां सय्येप्रतिमां सोपकरणां तुभ्यमहं सम्प्र

दटे। दक्षिणा निष्कगतम्‌ । पञ्चगोदानाशथक्तस्य पच्च सुवणनि। प्रणिपत्य ग्रामसोमान्तमनुव्रज्य तन्मुखं नावलोकयेत्‌ । श्रन्यस्य प्रतिग्र्ोढले ्राचायाय किचिद्‌ दत्वा सन्तीषात्तदनुक्नया ग्ण गत्वा ऋलिग्भ्यो दक्तिणां दत्वा अ्रणिनौ पूजयित्ला धन्वन्तरि-

१८८० नित्याचारप्रदोपः।

मभ्यच्य दौनानाधान्‌ सन्तोष्य मङ्गलध्वनिना कुम्भावशिष्टजलेन स्राला खस्ति वाच निष्टात्रेन शतं तदद्वं भोजयिता बन्धुभिः समं खयं सुच््ोत ।

इति रोगप्रतिमादानविधिः। सव्वैरोगषु तत्ततरोगलक्तणं ज्ञात्वा कत्तव्य: ।

अधासाध्यसव्वरोगसाधारणप्रतिमादानम्‌ ।

ब्रह्मार्डे--शतनिष्केण तदन तिंश्ता वा काञ्चनेन व्याधि- प्रतिमा । रत्नाभ्यां चन्तुषो रजतेनाक्तिगोलकम्‌। एवं लत्वा तास्बादिपाते खेततण्डलपूशें निधाय वासोयुगमेन वेष्टयित्वा

हिरखयभूषणमगुरुलेपनं दता अलद्ुताय विप्राय दव्यान्मन्तेण ।

ये मे रोगाः प्रबाधन्ते देहस्थाः सततं ततः । ग््लोष्व प्रतिरूपेण तान्‌ रोगान्‌ दिजसत्तम ॥

प्रतिग्रहोता-- वाट्मिल्येव तद्वाक्यं ग्ह्लोयाद्‌ व्याधिभिः सदह । नात्र पून्यैवग्मण्डपङुण्डादिकं यावदुतं ज्ञातव्यम्‌ । स्कन्दपुराणे सव्येव्याधिद्धरकांस्यदानम्‌ । देव्युवाच ।

केनोपायेन टेवेश सव्वेव्याधिसमन्वितः । मुच्यते तन्म्हादेव ब्रुहि म्भो वरप्रद ॥

नित्याचारप्रटोपः। १८१

महादेव उवाच । इाविंशत्पलसंयुक्तं कांस्यपाचन्तु कारयेत्‌ । रम्यं हन्तु वे काय्यं तन्मध्यं छतसंयुतम्‌ ॥ तन्मध्ये स्थापयेद्‌ रोगौ सखणेदयमतन्द्रितः । गोमयेनोपलिप्ते तु भूमिभागे समाहितः ॥ चतुर्द्रोणप्रमाणे तु तण्ड ले तन्रिवे शयेत्‌ । वस्वेणावेख्य सच्त्मेण गन्ध पुष्ये रलद्धः तम्‌ ॥ ब्राह्मणं योवनावस्थं वेदवेदाङ्गपारगम्‌ । श्रानोय तं गहे रोगो पूजयेद्‌ विधिपूव्वकम्‌ ॥ व्राह्मणं सन्यते विष्णुं सद। घम्यविदुत्तमम्‌ ) दव्याद्‌ विप्राय विधिवत्‌ तत्पात्रं ससुवणेकम्‌ ॥ दक्िणां तत्परोमां सुवणं च स्वशक्तितः, त्तौ सत्यां कदाचित्तु हानिपच्तो न युज्यते ॥ अनेन विधिना यस्तु दव्यादानमनुत्तमम्‌ । कृष्टो वा कुनखो वापि भगन्द्रयुतोऽपि वा ॥ नानाव्याधिसमायुक्तो मुच्यते ना संश्रयः ।

चन्द्रवद राजते रोगो पुष्टाङ्ः कामरूप्टक्‌ ॥

दूति सव्वंरोगदहरकास्यटानम्‌ ।

१८२ नित्याचारप्रदोपः। वायुपुराणे सव्वंरोगहरदक्निणामृत्तिंटानम्‌ ।

परलतितयभितरेस्रा महेग्वर मूत्तिः सवराभयदहस्ता । गोमयीप- लिप्तभूमौ पञ्चव्णेन पद्मं तदुपरि प्रद्यपुष्पं तत्र देवस्थापनम्‌ | संसारतारकदयालसवब्बसव्यैकारणवेटठेदत्वेन ध्यानम्‌ ग्वेतचन्दन- गवेतपद्मैः कपूरागुरुधूपतच्तौमवस्तहयपायसनेवेदैः पूजा । वेद- वेदाङ्गविदं शान्तं शेवं ब्राह्मणं पूजयित्वा तस्मै दद्यान्मस्वेण । यत्पापं वाङ्मनःकायसम्भवं मम शङ्कर | तव रूपप्रदानान्मे विलयं यान्तु सव्वशः ॥ अन्ने पापे निरालम्बे त्वामेव शरणं गते) मयि सव्वाघ्नाशाय दयां कुर महेश्वर ॥ शिवः संप्रोयतामिति दयात्‌ । क्रियां तत॒फलमातमानञ् समपयेद्‌ भगवते । महाभारते खगगन्धधुपस्नानोयानुलेपनप्रलेकदानं रोग नाश्ाय । पद्मपुराणे,- पानोयं पायसं मुद्गाः शकं राष्तसंयुताः ।

ददमावश्यकं टेयं सव्वेरोगप्रशान्तये ।

सन्धरोगदहरशतमानदानं बौधायनोक्तम्‌ । अ्र्टपलमितकास्य- पाते तिलाचेनम्‌ । तिलोपरि शुश्चगालितर्डुलास्तदुपरि शदसु- वर्णेन शतकुद्मनतमितं शतमानं तच सवितष्टात्तरमन्ते एवाद्य रक्त- 0 ० वस््रमाल्ययुष्यप्रधानषोड़शोपचारेणए सय्यपूजा । गुणवते ब्राह्मणाय प्राख्ुखाय खयसुदद्युखो दव्यान्मन््ेणानेन

नित्याशार्रदोपः। १८३

पट्नोद्भवः पद्मकरः सप्ाशख्रथवाहनः । शतमानेन दत्तेन तुष्टः सन्धैजगद्‌गुर्ः ॥ इह जन्मनि यत्मापमन्यजन्मनि यत्क तम्‌ । तत्रत्या प्रत्ययाभ्यां तत्सव्व चपयल्रसौ ॥

बौधायनः, --

अ साध्यव्याधिना ग्रस्त उग्रेण प्राण्डारिणा।

श्रा ते पितस्त्ित्यनेन सखक्तन प्रत्युचं एचि; ।

पूव्वेमाज्याहतो हत्वा उपस्थाय च शङ्करम्‌ ।

हविः शेषेण वत्तत एकान्तरमतन्द्रितः ॥

पूणं मासे जयेन्मुल्युं रोगेभ्य प्रमुच्यते ।

होमः शत्या तु कुव्वोंत तच्जपं दिगुणं बुधः ॥ सव्वैरोगीषु,--

सव्वैखं वा वेदविदे ब्राद्मणायोपपादयेत्‌ ।

धनं ना जोवनायालं ग्टहं वा सपरिच्छदम्‌ ॥ ब्रह्मा ण्ड,--

सन्यैरोगप्रशमनं सौवणं दानमुच्यते ।

उरे मसूरिकायाख्च राजयत्णि चेव तत्‌ ॥

गुल्मं तथायसं प्रोक्तं कुष राजतमुत्तमम्‌ ।

रन्रदानाच्छमं यान्ति गुदोत्पत्राश्च सव्वशः ॥

शमः स्यादपरव्याचचै भूदानात्‌ कमलासन ।

प्राद्याधं वातरयोगणं पयोदानं विधोयते ।

१८४

नित्याचारप्दोपः।

कशग्ठरोगोद्भवादोनां रोगाणां शान्तिमिच्छता । धान्ये वासो हिरण्यञ्च दातव्यानि प्रयन्नतः ॥ सबव्वषामल्तिरोगाणामाज्यं कनकसंयुतम्‌ पानोयं पायसं मुद्गाः शकरामधुसंयुताः ॥ स्व्वाङ्गवेपे कासे च खट वे सोपवह णाम्‌ ।

~, 9 9 दद्याद्‌ वं कर्डरोगाण्णं कम्बलं कमललोद्धव ॥

विष्णु घर्म्ममोत्तिरे,--

लवरणाज्यगुडोपेतमपूपं सग्यवासरे । सहिरण्यं नरो दत्वा न रोगेरू्भिभूुथते ॥

सम्बत्तः,--

ओषधं सखेहमाद्ारं रोगिणं रोगशणान्तये । ददानो रोगरहितः सुखो टोर्घायुरेवच ॥

गारुडपुराणे,--

लोके न सव्वेरोगाणणां त्ये कांस्येन तोलयेत्‌ | फलोद्धवं तथा द वाद्‌ ग्रहपोडाथंदारूशे ।

गौडं भस्मकरोग च पष्ट स्याद्‌ गण्डमानलकें । जाङ्न्लं चार्निमान्दये च रोगोत्पाते तु पौष्पकम्‌ ॥

जाङ्गलं कापिलम्‌ ।

मधूद्वं तथा देयं कासण्लासजलोदरे । छलोदवं तथा देयं कदि रोगोपशन्तये ॥ त्तेरं पित्तविनाशाय दाधिकं भगदारशे। लावणं देपनाशाय पेष्टं ददुविनाशने ॥

नित्याचारप्रटोपः। १८५

भव्य सव्वेरोगस्य नाशने स्मृतमेव च॥

फले श्रमो गुड़ ्रापस्ताम्बले च विनायकः ।

गन्धव्वोः कुसुमे चेव जाङ्लेऽग्निस्तथेव च ॥

माधृह्ववे च लच्छोख छते सख्यु्छयः स्मृतः ।

चोरे तारागणाः स्वं दल्ि स्प: प्रकौलतिताः ॥

पिष्टे प्रजापतिर्देवो छयतरे सव्वाश्च टेवताः | एतेषु तुलापुरुषदानेषु व्युश्ञयपूजा पून्वं कत्तव्या । प्रतिग्ररौ- तारमाचाय्यं कल्ला तेन पूजा । श्रष्टटलपद्मं क्रत्वा तत्र॒ लिङ्ग स्थापयित्वा खल्यज्ञयमन्तरस्य कल्लोल ऋषिः देवौ गायतौच्छन्दः सत्युच्ञयो देवता जंवोजं सः शक्तिः जां हृदयाय नमः: जीं शिरसे स्वाहा जं शिखाय वषट्‌ जें कवचाय हुं जी नेततचरयाय वौषट्‌ जः रसाय फट्‌ एवमङ्गन्यासः। शिरोलनाटकगठजिद्वाम्रूलगर्ड - दयनाभिन्रह्मरन्धृगु्यषु समस्तस्य मन्तस्य प्रत्येकं न्यासः । चतु- भज स्िनेती दक्नोदुऽत्षमानला वामोहुऽखतकुम्भः दत्ताघोऽभयं वामाघो वरं विनेचो नौलवासाः शक्तः । एवं ध्यानम्‌ । ॐमिति तारेणावाहनम्‌ । ॐ जुस इति गवादिभिः पूजा । जया विजया भ्रजिता भ्रपराजिता भद्रकालो कपालो क्तेमा मल्युपराजिता इत्यष्टशक्तोनां पृव्वादिषठु पूजा । कारसुचाय मलत्यच्ञय क्षमस्व यजमानहृदये स्थिरो भवेति यजमानषृदये विसज्जनम्‌। भ्रात्त- देहे स्वदेहवत्‌ कराभ्याच्च न्धासः। शिरोललारटजिद्धाम्बलगण्ड- इयनाभिब्रह्मरन्धुगुेषु । ॐ जुस इति न्यासः । तुला च सार दारुणा चतुदस्तमिता । काण्डयोरु्तरं चतुदेस्तं तोरणयुक्त तत्र

२४

१८६ नित्याचारप्रदोपः |

शिक्यदयेन पद्दयोपरिद्रव्ययजमानयोरवस्ानम्‌ ततोऽवरद्य

दानम्‌ ¦ विष्णुधर्नमोत्तरे,--

पुण्यं दिनमथासादय ठतोयायां विशेषतः । गोमयेनोपलिप्ायां भूमो कुय्याद्‌ धरं शभम्‌ ॥ दारवं एभहक्स्य चतुरस्तप्रमाणतः ।

सुवणं तत वक्नौयात्‌ खशक्तया घटितं घटे ॥ सौवशं स्था पयेत्‌ तत वासुदेवं चतुभजम्‌ । शिक्यदयन्तु बश्नोयात्‌ स्थापयेत्‌ परिके ततः ॥ तत्रारोहेत वस्स क्‌पुष्पालङ्गरभूषितः। अभोष्टदेवतां गण्य स्नापयित्वा तादिभिः ॥

तुलादानस्य सन्धस्य विधिरेष प्रकौत्तितः ॥ * 0 एतावन्माचं काय्यम्‌ । कछच्छादिकरणाशक्तो प्रत्याम्नायः ।

प्राजापव्ये तुलामेकां दद्यात्‌ सान्तपनं उम | पराकक्लच्छातिकच्छेतु तिखस्तिखसु ताः स्मता: ॥ शष्ट चान्द्रायणे देया स्तिसखरो वा शक्वपेक्षया । गवामभावे निष्क स्यात्‌ तदद्धं पादमेव वा॥ कच्छोऽयुतच्च गायत्रा उदवासस्तथेव च । समुदरगानदौस्रानं सममेतचतुष्टयम्‌ ॥

कच्छरो देव्ययुतच्चैव प्राणायामश्तदयम्‌ । तिलदहोमसदस्रच्च वेदपारायरं तथा ॥

नित्याचारप्रदोपः। १८७

अन्यत च

प्राजापत्ये भषेबेनुस्िखः सान्तपने तधा ।

पच्च चान्द्रायर प्रोक्ताख्चतस्रो वापि पेनवः ॥ तथा, `

इऽतिल्लच्छे समाख्याते धेनुः पञ्च पुराणिका ।

षष्ठो चतुविं शतिर्बा भोज्या इादश वा दिजाः॥

तत्सखदासमदिभ्यां संख्यावषम्यमु चत । तत्र गोम्ूल्निष्कं दो नारनिष्कं

टौनासो रौप्यकेरष्टाविंश्त्या परिकौत्तितः। सुवणस्य सप्ततितमो भागो रौप्यक उच्यते ॥ श्रन्यत्र निष्कं सुवणश्चत्वार दति ग्राह्यम्‌ । शतातपः,- गोदानेन वत्सयुक्ता गौः क्ष्णा वासः सकाञ्चनम्‌ । निवहकानि भूदानादोनि दद्यात्‌ दिजातये। सदूकूलं गवां दाने अश्वं सोपस्करं विदुः । महिषौ महिषोदाने दव्यात्‌ खणाम्बराहतान्‌ ॥ दद्यादजमजदाने सुवणपलसंयुतम्‌ । लक्तं पुष्यं पुष्पटाने सदखरं विप्रभोजने ॥ द्द्‌ शक्तस्य अशक्तस्य न्युनमपि । रुद्रजपो लक्षपष्येः पूजयिता तयम्बकम्‌ । एकादश जपेद्‌ रुद्रान्‌ दशांशं गुग्गलेन तु । दत्वाभिषेचनं कुर्यात्‌ मन्तेवर्णदेवतैः ॥

१ द नित्याचारप्रहोपः।

धान्यदाने एभं धान्यं खारोषष्टिसमन्वितम्‌ | वस्रदाने द्‌ कूलञ्च देयं कपूरसंयुलम्‌ ॥

दूति सामान्येन रोगनिवदहणानि।

अथ ज्वरहराणि ।

गाग्यः,--ज्वरक्णां भौतज्वरः तत्र जातवेदसमन्त्ेणयुतजपः शक्तया दिजभोजनम्‌ ।

सहस्र कलप्रास्नानं शतभोजनमेव च। ससख कलगशस्रानं रुद्रेणेनस्य पुरुषसूक्न विष्णोः भशतभोजन- मङ्गम्‌ । तथा मङ्गलक्येषु सततं कोपादुष्णज्वरः। तच शान्तिः कञमविपाकसंग्रहे,-सदस्रकलगस्रानं स्द्रेणिनस्य शतभोजम- मङ्गम्‌ । गातातपः,--

टेवस्वदहरणाचैव जायति विविधज्वरः ।

ज्वरे रद्रजपं कुया महारुद्रं महाज्वरे ॥

महासद्रं जपैद्रौदरं वैष्णवे तद्द यं जपेत्‌ । रौद्रे ज्वरे महारुद्रं बेष्णमे उरे पुरुषसूक्तसद्रादिजपम्‌ ।

सव्वज्वरदरकुम्टानम्‌ ।

अगारदाहो ज्वरवान्‌ तत्र कुग्भदानम्‌ । शआराचाय्येनराह्मणयो- वरणम्‌ । शभस्थाने द्रोणपञ्चकमितशभतखडलस्यापनम्‌ । तदुपरि

नित्याश्ारप्ररोपः। १८९.

सन्मयवस्ववेषटट तपुष्ममालालङ्कतकुम्भस्थापनम्‌ । मधुष्टतखण्डगुड जलानामन्यतभेन पूरणम्‌ । तत्र शेवमन्तेण तान्िकेण वैदिकेन वा महेश्वरपूजनम्‌ । एवं वेष्णवमन्तेण विष्णुपूजनम्‌ । कुण्ड - दच्िणे खरण्डिलेऽग्निस्थापनम्‌ । तत्र भोवमन्तेण च सभिदाज्य- चरूणाभेक कस्य षटि शद्व्यवस्याऽष्टोत्तरशतद्ोमः । एवं षट्‌ वेष्णवमन्वेण समिदाज्यचरूणां प्रत्येकं विंशदुव्यवस याष्टोत्तरशत- होमः। तिभिः शतं शतं वा माजनान्ते ब्रह्मणे दच्तिणा। परथ हतवते ्राचाय्याय यथाशक्तिदिरण्यसदहितक्रुम्भदानम्‌।

दे शकालवाक्यानन्तरं --

महेश देवटषेश वासुदेव परात्पर । कुम्भदानेन दत्तेन ज्वरः ल्िप्रं प्रशाम्यतु ॥ एकाहिकं साव्रिपातं ठतोयकचतुधंकौ । पातिकं मासिकं वापि सांवव्छरिकमेववा॥ नाशयेतां मम चिप्र षासुदेषमहश्वरो ।

ज्वरशान्तये दिरणयसददितभिमं कुश्भं ददानि। ततो दक्तिणा पवित्र प्रतिपन्यादि ।

अथ ज्वरतर्भगम्‌ ।

तच गोविग्डसंन्नकतपणम्‌ । ततोऽपुठरतापसस्य । ततो उ्वर स्व ।

१९.० नित्याचारप्रदोपः।

योऽसी सरखतोतोरे वत्सगोचससुट्‌भवः । तिरातज्वरटाहेन खतो गोविन्द संन्नकः ॥ ञ्च रापनुत्तये तस्मे टद्‌ाम्येतत्‌ तिलादिकम्‌ , दति तिः । योऽसौ गोदावरोतोर इति क्रचित्‌ पाठः । ततः,- योऽसौ च नश्मदातौरे अपुत्रस्तापसो सृतः रात्री ज्वरविनाशय तस्मे दयां तिलोदकम्‌ ॥ दूति विस्तपेणम्‌। ततोऽष्टशतं सहस्रमयुतं वा ज्वरस्य । तत्र मन्वः- त्रिपाद्‌ भस्मप्रहरणस्विशिरा रक्गलोचनः। समभे प्रोतः सुखं टययात्‌ सन्प्रामयपतिज्वंरः ॥ इति तपेणम्‌ । श्रथवा ज्वरशान्तये ज्वरप्रतिक्षतिदानम्‌ । वशिष्ठकल्य,-- ्रच्छत्रैरास्रपत्रै् पयोऽकते जंहयाच्ज्वरे । गुलूचौपटिकाटूव्याखदिरे वौ ्तघ्ुतः ॥ नर सिंहपुराणे,-- तथा मह्ाज्वरग्रस्ते धारां टेवस्य मूरैनि । सन्ततां नरसिंहस्य कुथ्धाद्‌ वा कारयेद्‌ वपः ॥ होमञ्च भोजनद्चेव तस्य दोषः प्रशाम्यति । सन्ततधाराहोमभोजनानां एथगेव ज्वरश्मकत्वम्‌ । निरपैस्- विधानात्‌ । तथा सुवणदानाधिकारे,- ज्वरे मस्‌रिकायाञ्च तदेव परि कौत्तितम्‌ ।

नित्याचारप्रटोपः। १९१

अध ब्रह्मपुराणोक्तञ्वरबलिः।

अखिनोनक्ततरे णनेश्चरयुक्तवारे क्रेशितः पौड्यते दिनान्येकविं शतिः । अन्यवारे पञ्चदिनान्येकं वा । नोरत्रत्तसमिद्विहोमः छत- तिलेर्बा । पिष्टमयाणश्वसुखे अण्िनावभ्य्यं सपतत्रोहिवलिदानम्‌ । अश्िनी रेवता । अखिना भेषजमिति मन्वः। अ्रखिनोभषज्ये- मेति केचित्‌ । दानं दद्यात्‌ सुवणम्‌ एवं सव्व॑त्र पिष्टमयो आक्लतिः । भरण्य सोमबघवारेषु महता कष्टेन जोवति । होम स्तिलेः समधुष्टतेः ! गजसुखे तिलतणर्डलोदकटानं बलिः । यमो टेवता । यभेन दत्तमितिमन्बः। कष्णवणवस्तरदानम्‌ । कछत्तिका- नच्तचगुरुवारे दिनानि षष्टिः। अन्यवारे नवदिनानि। तन हामः। छछागसुखेऽग्निमभ्यचय दध्यन्नं दद्यात्‌ । अ्रग्निर्दवता। अग्नेत्वमिति मन्वः। सुवणरजतदानम्‌। रोहिण्यां रविवुध- वारे सप्तरात्रमन्यवारे विराचम्‌ । कुङुःमेन होमः। ग्राम्यवोजेन वा। नागसुखे प्रजापतिमभ्यय दधिपयसा बलिः। मधसपिषा वा| प्रजापतिदवता। प्रजापते न त्वदिति मन्वः। छतकङ्ग्ब- दानम्‌ । सगशिरसि सोमगुरुवारे रुद्रसंख्या दिवसाः । श्रन्यवारे पच्च । गव्यपयसा होमः । खगसुखे सोममभ्यच्य खगमासं दद्यात्‌ | सोमो देवता। सोमोधेनुमिति मन्वः। पयखिनों श्वेतधेन्‌ं ददात्‌ । श्राद्रौयां भौमश्क्रवारे सन्देहः । अन्यवारे न जोवति। सक्लत्‌ दघ्ना होमः। ससपिमधना वा। छागमुखे रुद्रमभ्य्य रक्तं देयम्‌ । रद्र देवता। नमस्तेर्ट्र दति मन््रः। वषसुरभो-

१६.२ जित्या्ारप्रदीपः।

दानम्‌ । पुनवसौ सोमवारे पञ्चरात्रं ्रन्यवारे सप्त तिलेरहोमः। ्टताक्ती स्तिलितण्डलकंवी । शूकरमु खेऽदितिमभ्यच्ये धान्याच्नलिः । मकटसुखे वा। अदितिर्दवता। श्रदितिर््योँरितिमन्तः। सुवणं कम्बलं वा ददात्‌ । पुष्यायां बुधवारे तयोदश्दिनानि। भ्नन्यवारे सप्त वादश वा दिनानि। पायसतण्डले होमः तपायसेन वा ! नागमुखे हदस्यतिमभ्यच्ये दधिदानम्‌ । दवदस्मति देवता । ह- स्पते श्रतोति मन्वः। सुवणंटानम्‌। भ्रक्ेषायां सोमश्क्रवारे न जोवति । अ्रन्यवारे नवरात्रम्‌ । सर्पियुकग्राम्यौषधिभिरहमः। वटवोजेर्वा । माजीरमुखे सर्पानभ्यच्यं दधि मधुष्टतं दयात्‌ सर्पोदिवता । नमोऽस्तु सर्पेभ्य इति मन्तः । तपूणघटदानम्‌ । मघायामादित्यवुधशनिवारे नवदिनानि । अन्यवारे न जोवति। ्टताक्षतिलतण्ुले हौमः। वानरमुखे पितुनभ्य्ये निलमाषं दद्यात्‌ | पितरो देवता। नमो वः पितर इति मन्तरः। तिलमाषदानम्‌ । पृव्वफर्गुन्यां सोमशक्रवारे दिनान्यकादश। श्रन्यवारे मासदयम्‌ । माषयुक्ताकतेद्टौमः। कपिमुखे तिलो- दनदानम्‌ । भगो देवता) इमा गिर इति मन्व: । एतपरूणतास्- पात्रदानम्‌ । पञ्चरत्नानि वा। उत्तरफरगुखां भोमश्क्रवारे दिनान्येकविंश्तिः। अ्रन्यवारे पञ्चदश । सपिःप्रियक्कुभिर्हमः। दन्नावा। सर्पिः पलारेन वा। गोमुखे प्रभूतशाकदानम्‌। प्रभूतगव्यं बा। श्रग्यमा देवता। महि तौणामिति मन्ः। हिर्यं रजतं वा देयम्‌। हस्तायां शनेश्चरादित्यवुधवारे दिनानि प्चदग । ग्रन्यवारे नव । दध्यत्तततिले दयमः। मद्िष-

जित्याचारप्ररोपः। १९९

सुख पुष्करदानम्‌। सविता टेवता। टेव सवितरिति मनः| परयखिनोधेनुटानम्‌ | चित्रायां सोमवारे दिनानि दश | अ्रन्यवारे सादमासम्‌। सषटतदुग्धनवान्रेर्होमः। व्याघ्रमुखे तगरपुष्प- बलिः । तष्टा देवता । चित्रावसो दति मन्तः । छतोदनदानम्‌ । स्वातौ शनिवारे दिनानि सप्त । अन्यवारे मासदयम्‌ । साज्ययवः साज्ययवभक्त वां हामः। महिषसुखे गुडतण्डलाः । वायुर्देवता । ्रानो नियुद्धिरिति मन्चः। प्रयःकुम्यदानम्‌ । विशखानत्तते भोम्रादित्यवारे महता कष्टेन जोवति। अन्यवारे विंशति- दिनानि। अष्टाविंशति वा। पयोवसाद्योमः। व्याघ्रसुखे गुडो- दनम्‌ । इन्द्राग्नो देवता । इन्द्राग्नो आगतसितिमन्ः। पौतरक्त- वस्वदानम्‌ । अनुराधायां बुधवारे चल्वारिंश्दिनानि । च्रन्यवार दश । माषभक्तन होमः। गोसुखे जलसदितं गुडोदनम्‌ । खग- ` मखे वा। मितो टेवता। भिव्रस्य चषणो त दति मन्तः! चन्द्नदानम्‌ । ज्येष्ठायां गुरुशक्रवारे दिनानिदशण। अन्यवारे पञ्चदश । कर्टकमिखरगोरोचनाधान्यमिखितयवे वा होमः।

मुखे तिलदानम्‌ । माजारमखे वा । कपिमुखे सौवोर इति केचित्‌ इन्द्रोदेवता । सजोषा इन्द्रदतिमन्तः। सुवणदानम्‌ । सूलायां भौमश्रनिवारे महता कष्टेन जोवति। अन्यवारे न जौोवति। क्रमुकमूलेन हौमः। घान्यतिलयवगोधूममधु- मापे व । यथोपपत्रसूने वा । ब्र्मखे माजारमुखे वा तिल- दानं बलिः । अजामुखे शोतजलमिति कचित्‌ । निक्छति देवता। ्रसुन्वन्तं इति मन्तः। क्ष्णवस्ततिलमाषकाषटदानम्‌ । पूव्वा-

२५

१९४ नित्याचारप्रदोपः।

षाटायां सोमदुधवारे पञ्चदिनानि । अरन्यवारे लोणि। शाक- बौोजन शालिभक्तष्टतदुग्धन वा होमः । कु्भौरमखे लवणदानम्‌ । कू्म्रमुखं वा । श्राप देवता इदमाप दति मन्वः। जलङुग्भ- दानम्‌ । उत्तराषाढायां गुरुवर दिनतयम्‌ | अ्रन्यवारे सप दिनानि विंशति ्वा। करल्ञवोजंमाषतिलेर्वा होमः गोसस् गोमायुम॒खे वा तिलोदनं बलिः । विश्वदेवा देवता । विश्वे देवासं इति मन्तः। सुवणमाषदयदानम्‌ । यवणायां शनिरविवारे दिनानि पञ्च । ्रन्यवारे मासदयम्‌ । रक्तधान्यतर्डलदहोमः । मदिषम्‌खे रक्तवलिः, हरि्द्‌वता। तदुविष्णोरितिमन्दः। पोतवस्वदानम्‌ । घनिष्टायां सोमसौम्यवारे दिनानि पञ्च विंशति वा । अन्यवारे पञ्चदश। न्यग्रोधोदुम्बराश्वयसमिदिर्होमः। माषभक्ततिले वा । मनुष्यमुखे शौतलजलं बलि; । वसवो देवता । वसूनां भागो इति मन्व; । सुवण्दानम्‌ । शतभिषायां गुरुशक्र- वारे दिनानि शतम्‌ । अन्यवारे एकादश । यवेरत्रतिलाभ्यां वा होमः। परिजातयपुष्पेरिति क्रचित्‌ गोमायुमुखे तण्डुलम्‌ । वरुणो देवता । इमं मे वरूण दूति मन्तः । पञ्चरतरदानम्‌ । पू्वै- भाद्रपदे भामशनिवारे कषटन जोवति। अन्यवारे मासदयम्‌ । पलाशसमिद्वर्हामः। गोमुखे गोमायुमुखे वा तरण्डलवबलिः , अजकपाद्‌ देवता । कऋतघामासोतिमन्वः । पयख्िनौोधनुदानम्‌ । खत्तरभाद्रपदे सोमवुधवारे दिनान्यष्टो। अन्यवारे पञ्चदश) पयसा तेन जातोपत्ैवां हौमः। एषदाज्येन वा । गोमुख तर्डलबलिः । अद्धिवभ्नो टेवता । ततर अहि्वश्नमो इति मन्व: ।

नित्याखारप्रदोपः। १९५

छतङ्क्दानम्‌ | रेवत्यां गुरुवारे दिनेकम्‌ । भ्रन्यवारे दश। सयवान्नतेः पलाशसमिदह्धिर्वा होमः। अ्रखण्डफलानामष्टोत्तर- शतं वा। गजकुम्पे मधुयुक्तशष्कुलोयुग्मं बलिः। वूषादेवता । पूषन्न कषं इति मन्तः । नानापि्टकदानम्‌ ।

अच होमदरव्याणां गायत्याभिमन्यणम्‌ । तत्तन्मन्वेरहोमः | होमञ्च रात्री सन्ध्याप्रखति । होमानन्तरं बलिः । तदनन्तरं दान- मिति केषाञ्चित्‌ सम्प्रदायः। अन्यषां तु मायत्रणा सव्बन्तत- श्ान्तौ यथोक्गद्रव्यहोमः |

पूव्वाक्त एव । हामानन्तरं दानम्‌ । सन्ध्यानन्तरं पिट मयप्रतिक्रतिसुखे तन्तन्मन्तस्तत्तद्टेवताप्रूजनम्‌ । ततोऽख्िभ्या- मेष बलिनम्‌ इत्येवं बलिदानम्‌! एवं चिरात्रं पञ्चरात्रं सप्तरानं वा व्याधिगुरुलाघवमपेच्य । भ्रत सव्यैज्वरेषु

सल्यद्नयाणुना होमः कन्तव्यो ज्वरण्यन्तये । दति कन्तव्यम्‌ |

दरति ज्वरहराणि

अथ्ातौसारहरम्‌ ।

क्विपाके,- स्मार्ताम्निं शमयेद्‌ यस्तु सोऽतिसारयुतो भवत्‌ | अग्निरस्मौत्यचं जघा दशांशं जुह्यात्‌ तिलान्‌ ॥

सपरिषा वा प्रतान्‌ ददाहिरखे ब्राह्मणाय व|

१९६ नित्याचारप्रटोपः।

जपसंख्या व्याध्यनुसारेण। तव्राग्न्युल्लादप्रायशित्तमपि कत्तव्यमिति महाणषे। पाद्मे, तरेताग्निनाशादतोसारः। तव्रतीकारो बौधाय- नोक्तः- पलेनार्खन वा सुवणन ताम्रेण वह्किमूत्तिं मेषस्थां कला रक्तवस्तरक्रचन्दनरक्रपुष्यसुक्तादामविभूषितां कला ब्राह्मणायाम्नि- होिरे ब्रह्म चय्येस्ाय वस्ताङ्गलोयकमभूषिताय दद्यात्‌ । 'नेताग्निरूपोऽग्निसत्मन्तश्रसि वे दरणाम्‌ । त्वं वैल प्राक्रनं पापमतोसारं विनाशय ॥ श्रनेन मन्तेण दानम्‌ । शातातपः,- स्तोहन्ता चातिसारो स्याद श्ववान्‌ रोपयेत्त॒ सः । दद्याच्च शकरां धनं भोजयेच्च शतं ददिजान्‌ ॥ प्रत्येकं समस्तं वा रोगानुरूपेण । दावागिदायकश्चेव रक्तातीसारवान्‌ भेत्‌ । तेनोदपानं कत्तव्यं रोपणौयस्तथा वटः ॥

उदपानं शक्तया कूपादि ।

अघ गरहणोरोगे ।

क््यमविपाके,--कारणं विना भार्यणाव्यागी ग्रहणौरोगः। तत शिवसङ्ल्यसूकस्य माध्यन्दिनिषडवचंस्याष्टोत्तरसहसखजपः ¦ सौर- मन्वस्य उद्यन्नुयत्रिति लुगरचस्य जपः ।

(१) 1, वत्रेताग्निर््पोऽग्निरोद्यस्वमन्धं ०।

नित्याचारप्रदोपः) १६.

घेनं सलक्षणां दद्याद्‌ वस्वाभरणभरूुषिताम्‌ । पद्मपुराणे, -ग्रहणीवान्‌ प्रत्येव निदानम्‌ । हेमण्क्गा रोप्यखुरा वासोभिर्वेष्टिता घर्टाचामरभूषिता पयखिनो धैनुर्देया । ददं विष्णुः, प्रोत विष्णुः, विष्णोनकमिति मन्वतयेणए समिदान्यः चरुहोमः। होमान्ते इतवते तस्मे वस्ताङ्नोयकंः पूजिताय विष्णुवदानम्‌ । तत्र मन्वः-- देवकीपुत्र चानुरकंसासुरविनाशक । क्तेनानेन दानेन ग्रदणो शान्तिमच्छतु ॥ प्रत्येकं द्रीणपञ्चकमिति धान्यनवकेन सह दानमिदम्‌

ह्िरणखयद क्िणासदितच्च ।

अर्शोरोगहरम्‌ ।

कमरविपाके, - खतकाध्यापक--शतकाध्यापित--गरपून्ेक- षोमयन्नकत्तां अर्भारोगवान्‌ । तनिवत्तौ प्रकुर्वीत कच्छं चेवा तिक्तच्छकम्‌ । चान्द्रायणद्चेव तथा जपैत्सक्तच्च पौरुषम्‌ ॥ उद्यन्रुदयन्रुचं विष्णुद्ृटयच् जपेत्‌ तधा श्रम्निवसीं शुभामिति जपेत्‌ सूक्तं समाहितः ॥ सहिरण्यं तं ददात्‌ ग्रोचियाय कुटुम्बिने |

१) 1. पहणोवानप्रत्यहेतुनिदानं। ( पाठदयदख कस्यापि नाधः सङ्कन्छते | ष ।)

१८६८ निव्याचारप्ररोपः।

क्रच्छादोनां व्याधिशक्याव्यनुसारेण व्यस्तानि वा समस्तानि वा योज्यानि

गुदरोगहरम्‌ ।

शातातपोये,-- टेवालये शक्लत्करणादु गुदरोगः। मासं सुराचनम्‌ । गोदानदयम्‌ । प्राजापव्यज्चैकम्‌ । तत्र निष्कृतिः । व्यस्तं समस्तं वा । सुराचनं सूर््या्चनम्‌ । विगमो सरगेऽछ तभ चस्य भोजने सततं गुटसखावः। कच्छछातिक्लच्छचान्द्रायणानि। व्यस्त- समस्तानि । अक्तौभ्यामिति सूक्रन नौोरसपिर्दोमः। उदयन दन्रुचस्य जपः

प्ृवासरोगे ।

क्तघ्रो जायते म्यः कफवान्‌ श्लासकासवान्‌ | कम्धविपाकसमुच्चये, --

चान्द्रायणत्रयं कुयात्‌ पश्चाशदिप्रभोजनम्‌ ।

ग्रग्निनंताख्यसकेन चरुणा सपिषां युतम्‌ ॥

अष्टाधिकं च जुद्यादस्य रोगस्य शान्तये ।

वायुपुराणे तु तदिष्णोरिति सक्तन जपो ब्राह्मणभोजनघ्घ।

एतद्‌ व्यस्तं समस्तं वा। अन्यत्र च कुरुक्तेतादिद्‌शेपु मदहादान- ग्रहणं निषिद्धं कष्णाजिनादिग्रहणं खस्यापात्रस्य ( शम्यापात्रस्य )

निद्याचार प्रहोपः। १८०

वा प्रतिग्रहः निन्दितेभ्यो वा ग्रहणं शासकासहेतुः । तव्रायधित्तं महिषोदानम्‌ । प्ररुषसक्तजपः । सहसखनामजपो वा । उद्यन द्यन्नुच (चा)चव्वाज्यदोमश्वाष्टोत्तरशतम्‌ । दिर ण्यदानम्‌ । रक्तवस्त्- तयदानम्‌ । पञ्चाशद्िप्रभोजनम्‌। सहस्रकलगस्रानञ्च सद्रण । ततापि व्यस्तं समस्तं वा। शातातपे तु पिशनः खासकासो छतपलसष्खं टयात्‌ । पाद्म,--ष्वजपाशदानम्‌ । सुवणन रीप्येण वा पलेन पला््न वा ध्वजं पाश्च कारयेत्‌ सक्ताविसक्त- मरकतयुक्तं ध्वजं पाशच्च । तत्र शएभस्थानं कुम्मसापनम्‌ । कुम्भे तिलद्रौणपञ्च कसथापनम्‌ । कुम्भस्य वस्वेण वेष्टनम्‌ ¦ गन्धपुष्परान्नते; पूजनम्‌ । तदुपरि ध्वजपाशयोः स्थापनम्‌ । तत्पाश्वं निष्कहय- स्थापनम्‌ । कुम्भे वरुणवायुपूजनम्‌ । षोडशोपचारेण तलिङ्गमन्ता- भ्याम्‌ । सखनाममन्वेण ध्वजपाशपूजनम्‌ । योत्रियाय कुटुम्बिने

दानम्‌ । ततर मन्वः--

नमः पाशण्ते तुभ्यं नमो ष्वजधरायते, जलाधिपतये तुभ्यं वायो सव्यैजनप्रिय ॥ युवयोः प्रोतये दन्तौ ध्वजपाभौ सुराचितौ । ्वासकासौ इरेतां मे प्रोतौ सव्वेजनाखयी ॥

इत्युक्ता निष्कदयसहितौ दद्यात्‌ । दच्तिणा काञ्चनम्‌ |

९०० नित्या्ारप्ररोपः।

चयरोगदहराणि । ्रद्महा क्षयरोगो स्यात्‌ ।

प्रायचित्ताईमहन्ति सियो रोगिण एवच ।

इति षडब्दक्षच्छं प्रायधित्तम्‌ । कदलोदानम्‌। बौधायनः,-- पचयुतः कदनोहठत्तः फलेन शक्वा फलदयेन त्रयेण वा सूतेणा- वेष्टितः। कदलोन्चपूजानन्तरं ब्राह्म णत्रयभोजनम्‌ । चम्बकेण तिलाज्याष्टोत्तरणतदहोमः । होमकत्च ब्राह्मणाय वस््रालद्यार- पूजिताय धम्मन्नायामवेदिने खखकदलोदानम्‌ । तत्र मन्तः,-- दिरण्यगभ पुरुष परापर जगन्मय । रम्भादानेन देवेश चयं नाग्रयमे प्रभो ॥ ततः पुण्याहवाचनम्‌ । बन्धुभिः सह भोजनम्‌ । शातातपः,- राजहा राजयच्छौ स्यादेषा तस्यापि निष्कतिः । गोभूहिरण्यमिष्टात्रजलवस्वप्रदानतः ॥ गुडघनुप्रटानन जलवस्वप्रटानतः | इत्यादिभिः क्रमेणैव यच्छरोगः प्रशाम्यति ॥ ्रादिश्ब्दाद्‌ ग्रहशान्तिविनायकश्णन्तिश्च । ठते च व्याध्यनु- सारेण व्यस्ताः समस्ता वा। माद्छे टतपेनवः । गोमयोपलिप्रदर्भास्तत्र भूमौ चतुहस्त छष्णाजिनास्तरणम्‌ । तत्र प्राकशौषेघेनु कल्पनम्‌ । एवमुदक्‌शौषे वस्कस्पनम्‌ । माषचतुषटयेन उत्तमा चनु; । द्ाभ्यां मध्यमा ।

नित्याारप्रटोपः। 9०१

माषेण कनिष्ठा । वव्सश्चतुध्रांशन । ताम्बकुम्भे धन्वाकारेण तं काल्यम्‌ । सुक्लाशक्तिदयेन कणेदयम्‌ । सुक्तादयेन चक्हंयम्‌ । श्एक्तकम्बलो गलकम्बलः। सितस्रूताणि शिरास्थाने। तासं प्रष्टं ककुच । सितचामरेण पुच्छः । नवनोतन स्तनौ । कांस्येन दोहदः । इन्द्रनौलं चक्स्तारका । सुवणन ग्धः । रौप्येण खुराः । कपूर पादाः । नानाफलानि दन्ता;ः। गन्धकरण्डको घ्राणः एवमादि सव्वं वत्सस्यापि। एवं सतौ घेनुवस्सौ गन्धपुष्पधुपदोपेः प्रपूजयेत्‌ | तत्र मन्तः,- धेनुस्वं एथिवो तुला यस्मात्‌ कैशवसश्बिता । सव्येपापद्दरा नित्यं ततः शान्तिं प्रयच्छ मे॥ ‰ चतुर्मुखस्य या लच््ोर्या लच््ोधंनदस्य च । लष्छया लोकपालानां सा धेनुवरद्‌ाऽस्त्‌ मे॥ इत्यामन्त्ा दानम्‌ । अचर दत्िणा निष्कश्तं पञ्चाशद्‌ वा।

अथवा पञ्च सुवणः ।

# 1. २५5 [८८्८ दूति प्रूजा | अथ धेनूनामामन््रणम्‌ | या नच्छ्ीः सव्वदेवानां याच देवेष्ववस्थिता । भनुरपेणसा टेवी मम शान्तिं प्रयच्छतु ॥ टेदस्या या च मद्राणां शद्भुरस्य प्रिया मदा । सेनुद्ध्पेणमादेवा सम पायं व्यपादतु॥ विच्शोोवेन्नसि या नचो यप च स्वाद्ा विभावसोः | चन्द्राकशक्िय नित्या पेचुर्ूपास्तुसा स्िवे॥

९६

२०१ निग्याचारप्रटोपः। शलरोगे ।

यान्नवल्कयः,--

अत्रहन्ता आमयो स्यात्‌ । ्रामयः शूलरोगः । श्रतोपपातकः-

प्राय्ित्तं तरेमासिकम्‌ | सादसप्तक्लच्छाणि । चिन्तामणौ,-

शूलेन मनुष्याणां हिंसकः शूलो । तस्य शूलटानं प्रायित्तम्‌। पलेन पलार्ेन वा सौवणशूलम्‌ | राजतं वा ताम्रं वा लोहं वा खादिरं वा। श्राचायब्राह्मणयोवरणम्‌। श्राचाव्यस्तिल- द्रोण्ोपरि तदङ़ तत्पाद वा शलं स्थापयेत्‌ ¡ रक्तवस्तेण वेष्टयेत्‌ । भेवपञ्चाच्रेण त्रयम्बकमन्तेण शूलं पूजयेत्‌ । शूलस्य दक्तिणतः स्थर्डिलेऽग्निस्थापनम्‌ । अग्नः पन्वं नवग्रहयज्ञवत्‌ कलश- स्थापनम्‌ । ब्रह्मोप्वेशनादयाज्यभागान्ते पुरुष एवेदमितिमन्तेणा- टो त्तरशतसंख्ययन्नोयसमिद्ोमः। तयम्बकमन्तेण लावदेवाज्य- होमः। इत इन्द्र भयामरहेत तेनो भ्रभयं कधि । मघवंत्‌सख्िग्‌ध वेतन्र भजये विदिषो विखथो जहि (?) इति मन्वए तिलद्योमः । होमान्ते कलशनिकटे 'घोषश्णन्तिपाटः। यस्यां शाखायां या शान्तिः सैव पठनोया । कलशोदकेन सुरासत्वामभिषिञ्चन्त्ित्यनेन रोगिणोऽभिषेकः। ततो इतवते पूजयिव्ा प्राञ्ुखाय सखय-

सदद्खः पूव्वंपापं स्मृता मन्ण शूनं दयात्‌ । मन्तो यथा,--

(१) 1, टोषगशान्तिपाठः।

मिल्याचारप्रदोपः। १५

तं शूल ब्रह्मणा रुष्टं तिपुराणणं विनाशनम्‌ |

देत्यानां दानवानाच्च शङ्करस्यायुधं तथा ॥

कुच्तिस्मय पाखस्यमथवा पृष्ठसङ्कतम्‌ ।

शूलं विनाशय त्वं मे मह्ाट्‌षेन धारितम्‌ ॥ सतो दक्तिणा ।

ततः स्लालातु सुनीत ब्राह्मणैः सद्र बन्धुभिः ।

दूति सव्वशूलहरशूलदानम्‌ ॥

असचिश्चलहरम्‌ ।

कम्यविपाकससुचये,-- चान्द्रायणं चातिकच्छर प्राजापत्यमथधापरम्‌ | होमायपि च कृर्व्वोतत व्याध्यारेरनुरूपतः ॥ कम्यमविपाकसंगरहे,- शूद्रात्रभोजनत्रात्यदिजाब्रभोजनं चाजोणशूलकरं सकाञ्चन- रूप्यपलव्यदानं च तत्रिष्क्ति;। विश्वस्तविषद्राने भ्रोहशूलं चान्द्रायगपराकं उद्यन्रुद्यत्निति व्यचो जपः। सन्ध्यातयेऽपामजंन- स्तोतजपश्च । तत्रैव टात्‌ ब्राह्मणएमादह्य दानेन जठरे शूनम्‌ । तत्र क्रच्छातिक्षच्छचान्द्रायणानि। तत्रेव गोगामो कटिशूलौ। सच्छा तिक्लच्छसौरजपान्‌ कु्व्यात्‌ । गां उस्त्रं काञ्चनं टात्‌ सहिरणयत्रतः। भ्राज्यावेत्तणमन्त्रः |

२०४ नित्याचारप्रहोपः |

श्रलच्मीयत दौर्भाग्यं सव्यैगाचरेष्ववस्ितम्‌ । तत्‌ सव्वं शमयाज्य त्वं लक्स्मीं पुष्टिञ्च वद्य ॥ ततेव सम््याद्यकरणे इस्तगूलं । निष्कदादशदानं त्राह्मण- भोजनं सौरमन्रजपः दहिरण्यदानम्‌। त्रैव पित्नोमेथुनखवणे कणेशूलम्‌ । कुटभ्विने निष्कविंश्तिदानं वेष्णवमन्चजपः श्रपामाजनम्तोत्रमन्वितजलपानं ब्राह्मणभोजनम्‌ । तत्रेव नम्न- परस्तौदशने अरस्तमनोदये सूव्येदशने च नेतशूलम्‌। वर्चोदा श्रसि, वर्चो मे टेहोति दशात्तरमन्वेणाष्टोत्तरायुततिलाज्य- होमः । प्रजापति कःः अतिजगतोच्छन्द्‌ः अग्निर्देवता । वयः सुपणाीमिति मन्धण जलेनात्तिसेचनम्‌। अ्तोभ्यान्ते इति सूकस्यायुतजपः । णातातपः,-- शूनो परोपतापेन वपुषा जायते तनुः । अन्नदानं रुद्रजपञ्च । तन्मत सव्वेशूलेषु | कश्चविपाकसमसुश्वये,- रषं कच्छरदयं कुय्यात्‌ गायत्रयाश्ायुतं जयम्‌ । तिलहामसदहसरन्तु जपेन्मुत्य्ञयं तथा ॥ सृत्य ्जयस्तवरम्बकस्तस्यायुतं जपः । व्यस्तं समस्तं वा| कश्मविपाकमंग्ररे तु पुण्यस्थाने दन्तच्छायानदोपुलिनादिषु मूत्र प्ररोषष्टोवनादिकरणे खेदः। इदं व इति मन््रस्यायुतजपः।

आपादि्ठतिचरुपचेन चरुणा युतसर्िषा अयुतं दोमः।

नित्याचारप्रदोपः। २०५

पाण्डरोगे ।

काम विपाके,--

देवदिजद्रवयहारो पार्डरोगो । कछच्छातिक्च्छं चान्द्रायणम्‌ । कुमाण्डष्टोमः । खर्णरजतचन्द्रं वासोदयच् ददात्‌ । शिरोवेदना सहितपाण्डरोगे कच्छा तिक्च्छं चान्द्रायणं मिष्टात्रेन शतत्राद्मण भोजनच्च । पाण्डुरो गहर प्र्वौदानम्‌ । पनलत्रयेण तदन वा एष्व सपव्मैतवनसागरां कत्रा नवरत्राज्वितां खेतवाससावेश्

पलाषटमितकोंस्यपात्र क्लां

णहि देवि धातौ तं रुप्येऽस्मिन्‌ सम्यगाविभ ।

€ ‰ © न १ सदह्धिता पच्वतेर्होपै;ः सप्विचैमनोदरे; ॥

दत्यावाद्म षोडशोपचार पूजा । अ्रगिनिपूव्वं वेष्टिताखल्ादि सुत्तिकायुतङ्सरस्यापनम्‌ । भूमिभूमरेति मन्तेण समिदहोमः। मूमभूमिमगान्माता मातरमभ्यगादिति ्तदहोमस्तिलहोमञ । होमान्ते पावमानादिमन्तेरभिषेकः। शन्तोवात इत्यनुवाकेन

शान्तिपाठ; । अन्नौभ्यामित्यलुवाकैन रोगिणोऽङ्गमाजेनम्‌ । ततः

धात्रौ धरितौ भूतानां वराहेणोदता पुरा । रल्लगभं ससुद्रकवसना सव्वशोभना ॥

दानेनानेन सुप्रोता पाण्रोमं व्यपोहतु ।

ति मन्तः | ततो दल्िणा ।

९०६ नित्याचारप्रटोपः। शो तोष्णज्चरगुददाई ।

वेश्यवघे गातं रऊेदात्‌ भौतोष्णज्वरौ गुददादश्च । प्रायधित्तं कच्छमतिक्लच्छं श्तविप्रभोजनं उद्यत्रिति नुचस्य जपः अयुत- संख्यः । अन्ते पितरिति सूक्तन चरणा होमः । आाज्यग्रतहोम

अथवा महिषोदानम्‌ । यथेच्छसुवणघटिता महिषौ ।

अन्तवुदिहरनारायणदानम्‌ । य शोष,--

ऊधः करयौश्वक्रशङ्ो दक्तिण्योः क्रमात्‌ ।

वामयोश्च गदापद्च रो; पृष्टिञ्चास्य पाश्वयोः ॥

लच्छोवोणादस्ता पुष्टिः पद्महस्ता । व्यवहारिकनिष्कारभ्यां निष्केण वा सखणन। पञ्चगव्यन स्नाप्य कुङ्मोपरि स्थापनम्‌ । भ्व तवस्त्रएावेषटय षोडशोपचारे; पूजा नारायणमन्तेण । तेनेव समिदाज्यतिनहोमः। प्रत्येक शतं शतं व्याहतिभिख तिल- ~ € होमः। ततो नारायणमन्वर रोगो नारायणमचयेत्‌ | ततः प्राद्खाय तवते उदद्खस्य रोगिणो दानम्‌ ।

नारायण जगन्राथ गड्ूचक्रगमदाघर |

पर््मजन्मनि यद्भादेविशघ्राद्‌ यद्‌ वैक्लतं मम॥

+ लच्छ्मोः पद्यहस्ता पुटिर्वोणाष्स्ता बति पाठ एंव सम्धाव्यते। विसं

निव्याचारप्रोपः। २०७ अन्तदि महारोगं दानेनानेन तोषितः । प्रङ्ुगचक्रगदापाण शमयाशु जगत्पते ॥

दूति मन्;ः। ब्राह्मणभोजनं वन्धभिः सद भोजन ।

वातरोगहराणि ।

कम्विपाकसंग्रह,- टेवव्राद्यणएघनदहरणात्‌ खामिद्रोदहाद्‌ वातरोगौ ।

कच्छा तिक्लच्छौ कुव्बौत चान्द्रायणमधापरम्‌ वात आदत्त मन्तच्च जपेदयुतसंख्यया | अ्रग्निरग्नोत्युचं चव जपेच जुहयादपि ।

हो मद्रव्यमाज्यम्‌ ।

कं्मविपाकस्रे, -

गुरप्रत्यथां वातरोगो ।

नामतयेण कुर्व्वीत जपदह्ोमच्च णान्तये ।

उन्दप्राद्‌ ।

कश््विपाकसमुच्चये,-

ॐ क ५ न * परसमादरनलन स्वकय्यसम्पादनमुग्मादहतुः । तच क्ण

श०द नित्याचारप्रदोपः |

चान्द्रायं सारखतमन्वजपः ब्राह्मणएतपेणश्च । यद्‌ वामिति, देवीं वाचमजनयन्त टवा इत्ययुतादिसंख्या

धनुर्वातहरम्‌ ।

तत्रैव,

श्रनिच्छन्तोसमुपनतासुपभुङक्ते परस्वियम्‌ ।

सब्वाङ्गवेदनायुक्तो धनुर्वातयुतो भवेत्‌ ॥

कच्छरातिक्तच्छ चान्द्रायणं महिषोदानमेवच

उद्यन्न्‌ जपश्चैव शक्तया ब्राह्मणतपणम ॥

नामतयायुतत्रयं जपन्रामसदस्रकम्‌ ।

जपेत्‌ पुरुषसूक्तञ्च तद्रोगस्योपणशन्तये ॥ महिषोदानमन््ः खास कासहरे दितः ।

पत्चवातहरम्‌ ।

तवरेव,-- सभायां पत्चपातोच जायते पक्तवातवान्‌ । निष्कशतमितं हेम दद्यादानं दिजातये ॥ ख्रादश्च वेष्णवं ददादामनोहितमिच्छता । सप्तघान्यानि दाच्च गोदानं तत्र कारयेत्‌ ॥

नित्याचारप्रदोपः। २०९ वातहरश्टगदानम्‌ ।

वायुपुराणे, --वातव्याधियुक्नः स्तेयात्‌ । चोधायनः,--

हिरणं कारयेत्‌ ताम्रं घनन्तु दशभिः पले; । तददन तदेन शद्ध रूप्यमये छते ॥ तण्डलोपरि संस्थाप्य ब्राह्मष्णय निवेदयेत्‌ । श्राट्कलितयं वापि तदद् वा खगशक्तिलः ॥ पदेषु चतुष॒ स्थाप्यं कास्यपाते चतुष्टयम्‌ । वायुदेवतमन्तेण स्मिदोमः। चरामः । एवं होमोऽषटणत- मष्टाविंशति वा प्रलेकद्रव्यस्य | इहतवते हिररदानम्‌ । ततमन्तः लच््मौ पते देवकिनन्दन त्तोराखिशयिन्‌ वचसामगम्य । गोविन्द्‌ दामोदर वातरक्तं विनाशयाश्रु चयितारिवग ॥

ततो दल्तिणादि |

रतीवात.।

शातातपः, रकवस्तप्रवालानां दारौ स्याद्‌ रक्तवातवान्‌ च न्टायणशदयं कुग्यादटेतद्रौगस्य शान्तये ॥ २७

२१० नित्याचारप्रदोपः।

नौधायनस्‌,- सवर्णागमने वातरक्रवान्‌ जायते नरः । एतद्रोगनिहच्यधं षडङ्गः छच्छमाचरेत्‌ ॥

'इति धनवतः ।

अथ रक्तवातहराण।

शातातपः,-- रक्तवस्तप्रवालानां हारो स्याद्‌ रक्तवातवान्‌ |

सवस्त्रां महिषीं ददात्‌ पञ्चरागसमन्िताम्‌ |

वस्वं रक्तम्‌ । महिषोदानमन्वः काश्णवासदहरे उक्तः

वातपित्तहरम्‌ ।

कम्मविपाकसंग्रडे,-- लण्रुनं गखच्ननं तालफलं चाग्राति यो नरः । स वातरोगो भवति कच्छ्रं चान्द्रायणं चरेत्‌ ॥ वातपित्त लच्छ्मोनारायण्दानम्‌ । मन्वे वातपित्तं विनाश्य त्यः ।

©.

(१) न्न “दूति घडुवातः" दति समाधानं न सङ्गच्छते | सं

नित्याचारप्रदोपः। २११

रतत पत्त्रम्‌ । णातातपः,-- मद्यपो रक्तपित्तौ स्यात्‌ स दद्यात्‌ स्पिषोघटम्‌ । मधुनोऽदघटञ्चव सहिरण्यं विशुदये ॥ श्रत मद्यपानप्रायथित्तं तंमासिकादिषडब्द्पय्यन्तं व्याधि- हरमभावे न काच्यम्‌ व्याधिनाश्ाय छतघटदटानम्‌। मु-

चट्दटान्ध । एकवन्नन्यत्‌ |

अध द्रप्हरम्‌ | शातातपः, चपुदारो श्चेमरणः । तत्र शान्तपनं कछच्छम्‌ । तथा निल्यानुः छानविसुखः कफरोागो । तत्र मासमेकं यावकम्‌ । सदहसखनाम-

पाटः। नामतयेण चव्वाज्ययोरष्टा्नरावुतदोमः।

अपद्ययार।

शातातपः, -

धूर्तोऽपस्माररोगो । ब्रह्मवूच्रयं धेनुदानच्च तत्र प्राय- अत्तम्‌ । कममविपाकसंग्रहेतु गुस्स्वामिद्रोहेणापस्मारः। तत्र चान्द्रायणम्‌ । सदसस्ति मन्तेण चव्वज्यदहोमः) ब्राह्मण भोजनम्‌ । हिरखदानम्‌ । व्यस्तं समस्तं बा ।

२१ नित्याखारप्रटोपः।

व्रगहराणि । णातातपः,--

जात्यन्तरस्तोगमने मस्तकनव्रणम्‌। प्राजापल्येन शुडिः।

नासिकाव्रणे प्राजापव्यचतुष्टवम्‌ । कम्मविपाकसंग्ररे.--

क्कालेऽश्वकुक्कुटखरादिदशने नासिकात्रणम्‌ | तत उद्यन्न्‌ दयत्रितितुपवेनाज्यायुतहोमः। चरो । ग्रौसक्लजपः। शिव संकल्पेन मन्वधित्वा दूज तस्य शिरसि बध्ोयात्‌ । शातातपः, सखदारत्यागे हृदयत्रणम्‌ । तत्र प्राजापत्यम्‌ । कम्मविपाक- समुचये,-- आत्मघाते वक्तसि त्रणम्‌ । तत्र गोदानदयम्‌। पञ्चाशद्‌- बिप्रभोजनम्‌ | शातातपः, -- पिठष्वस्भिगमने दक्षिणो व्रणम्‌ । ततराज्यदानम्‌ | तथा माष्टष्वसखभिगमने दच्ििणाङ्ग व्रम्‌ । तच दासोदानं तामलङ्कत्य । एवं दासौ मया तुभ्यं स्वौवत्‌ सम्प्रतिपादिता। सटा कश््मकरो भोस्या यथष्टं भोगमख्ताम्‌ ॥ तथा फलचौर्खंणाङ्गलोव्रणम्‌ । तत्र नानाफलायुतटानम्‌ । तघा हहोनस्वौ गमने चरणत्रणम्‌ । ततर प्राजापत्यम्‌ | भगन्रशे

करमविपाकसमुखये खते भत्तरि व्यभिचारण यानित्रणम्‌। तर

नित्याचारप्रदीपः। २१३

नोलवण्षदानम्‌ । मधुसर्पिस्तिलदानच्च । भगन्दरे वाराह उत्कोचेन ध्मनिगोयात्‌ भगन्दरः। पान्न आचा्भारय्यागमने भगन्दरः । हदगोतमः-- ततर ग्रहवेद्यां ग्रहपूजां कत्वा ग्रहद्ोमं कत्वा सौवणं राजते तास्र वा पाते गव्यष्टतपूरिते माणिक्य- पद्मरागहोरकवदृगोभेदमरकलतयुष्परागमौक्तिकदहरितरतानि नव कत्वा दद्यान्मन्त॑ण श्रादित्यादिग्रहाः सनं नवरत्प्रदानतः। विनाशयन्तु मे हृष्टाः ्तिप्रमेव भगन्दरम्‌ ॥ शातातपः,--

स्वगो तस्तौ गमने भगन्दरः! तच भेषोटानम्‌। तत्राग्नि माण्डोक्तमेषो टानेनिकन्तव्यतान्वये मानाभावात्‌ सखरूपभमेषोदान- मातरं कत्तव्यम्‌ पूयत्रणे,--लोभादिना धर्मनिश्यान्यथ्ाचरणे पूयत्रणम्‌ । तप्तकषच्छः तिलप्रसखदानम्‌ । चरुषटततिनेर्टोत्तर- श्तद्ोमो व्याहृतिभिः । सदं वा | ब्राह्मणभोजनञ्च । नाडौ- व्रे,-- परेषां व्रमेदेन नाडोत्रणम्‌ । तच चान्द्रायणमतिक्षच्छर चातिचान्द्रायणम्‌ । अन्तं रोद्रणाष्टोत्तरग्रताज्यहोमः। कुष्माण्ड शोमः। सौम्यरुद्रजपः। यक्िञ्चदमिव्यस्यायुतजपः। एतद्‌ व्यस्तं समस्तं वा ।

कमविपाकसमुचये,--

गुरु वच्चयिलाध्ययने ग्रभव्यभत्तषणं वा गण्डमाला। तत्र

छषच्छ चयं चान्द्रायणं पुरुषसक्ताष्टोत्तरशतजपः। भ्रकतौभ्यामिति

माजन द्र द्र णभोजनच्च |

२१४ नित्याचारप्रदोपः। कग्यविपाकसमुच्ये,- श्रनि्दाया गोः त्तौरं पौत्वा स्फोटकवान्‌ भवेत्‌ । उपवासतरयं कत्वा भोजयेद्‌ विंशतिदिंजान्‌ ॥ तथा.- भर्तारं हित्वा जारालिङ्गने स्तनस्फोटः। तत्र गोपञ्चक

दानम्‌ । लवणदरिद्राघान्यदानम्‌ । उमामरेष्वरपूजा। दादश

निष्कदानम्‌ । तामग्निवणामितिसक्रजपः ।

शिरोरोगे ।

शातातपः

'शिषदहरणे शिरोरोगः । ततोपोष् शिषशतफलदानम्‌ ।

नारदः,--

त्रह्मचारिणो भित्रपातभोजने एकाङ्ग शिरोरोगः ततरा च्ोभ्यामितिसूक्शतजपः । चरुषतदहोमस्तनेव । शातातपः,

्वमाजारादिस्प्रष्टस्य भक्षणे सुखे पूतिगन्धः । तत्र गोमूत- पानम्‌ । विप्रत्यभोजनञ्च । कश्मविपाकसंग्रहे तु छच्छातिक्लच्छी चान्द्रायणं कुष्माग्डद्योमः गायतर्रयुतजपः। श्िरणखदानं त्रोषहि- दानच्।

(१) रिष्रफलमक्ञादवं। स ।

निव्याचारप्ररोपः। २१५

शातातपः,- अमान्रहरणे चेव दन्तपोडा । ततर हेमनिष्कदयनिर्मिताश्व- दयदानम्‌ | तथा,- शूकरवधे दन्तुरः। तदिशदयधं ्तकुम्भदानम्‌ ¦ तथा,-- सुरापः श्यावदन्तः । प्राजापत्याष्टकं चरेत्‌ । शकरा तु सप्त दद्यात्‌ । महारुद्रं जपत्‌ । दशांशं तिलद्ोमः। वारुणमन्े- रभिषेकः। तथा,-- परोदेगकरातिनिष्टुरोक्तिः । हास्यकरणातिक्रुरोक्तिः । गदभ- खरत्वश्च । तत्र सुक्ताकाच्चनयोदानम्‌ तथा,-- मूको श्राठबधात्‌। तत्र चातिचान्द्रायणत्रयम्‌ । सुवणपल- युतपुस्तकदानम्‌ । युस्तकदानमन्तः,-- सरखति जगन्मातः ब्दब्रह्माधिटेबते) दुष्कभ्बकारिणं पापं रच मां परमेश्डरि ॥ करमविपाकसङ्गहे,- वेदघग्मशास्वमूण्यपूव्वैकाध्यापने जिद्वास्फालनमस्पुटवाक्य- त्वम्‌ । जिद्वाव्रण््च । कछच्छातिक्लच्छरौ चान्द्रायणं काय्यम्‌ । तामग्निवणणीमिति सृक्ञस्यायुतजपः। विप्रेभ्यो हिरण््दानम्‌ । ब्राह्मणभोजरच ।

२१६ नित्याचारप्रदोषः| वायुपुराणे,-- वाग्विरोधं गुरोः क्त्वा वाचा गहद वान्‌ भवेत्‌ ।

तत्र॒ सरस्वतोदानम्‌। सरस्रतो दत्तिणे वरात्तसूचहस्ता वामेऽभयपुस्तककरा हंसवाहना। पलतददईतचतुधांशकल्यिता । श्टदरोप्येणासनं क्त्वा तदुपरि शक्या सुवणंपद्ं दत्वा तत सरस्वतीं स्थाप्य सुक्तामालाश्तवस्वश्वेतगन्धमाल्यः पूजा यद्‌- वागिति ऋग्दयेन कार्य्या । तेनेव शलिपयसाऽष्टएल- हयोमः। समिदाज्यतिलःनां प्रत्येकमष्टशतम्‌ | एवं प्रथमदिने क्रत्वा आचाय्यत्रह्मयजमानानासुपवारेन रातिनथनम्‌ | प्रातः

सरखतोपूजा । तवते ब्राह्मणाय दानम्‌ । मन्तः-- या वल्ल ब्रह्मणो देवोयासा वागोशखरो परा) ब्रह्मविष्णु शिवैन्कन्दै; पूजिता सत्वेवन्दिता ॥ तुष्टा भवतु दानेन दत्तनानेन वाक्‌ परा! वाग्विरोधं गुरोः कत्वा यन्मे गद्दभाषणम्‌ । तत्सव्वं चपय चिप्र ब्राह्धि तं लोकपावन ॥ शातातपः,-- 'विद्याप्ुसकहारो एडमूकः ¦ महाभारतपुस्तकं दद्यात्‌ । कन््मविपाकसंग्रहे,--

लवण्डरणे घ्रागरोगः। उद्यत्रयब्रुचस्याष्टोत्तरायुतजपः।

(१) 1. विद्यापुसतकद्ारो त॒ एडमूकः |

नित्याचारप्रदोपः। २१७

अनेनेव चरुष्टतहोमः। रक्तवस्ततरयदानम्‌। काञ्चनदानम्‌। गोतरयदानम्‌ । सग्यपूजा च । णालातपः,-- कुटुम्ब वधे वक्तनाशः । निष्कदानम्‌ । तथा,-- छतचोरो नेचररोमौ । तघनुं द व्यात्‌ । कश्मविपाकसमुच्ये,-- परटृष्टिरोधैे भिषक्मिय्याचरणे कामात्‌ परस्तौदशने नेतरोगः। चान्द्रायणं पराकः पञ्चाशद्धिप्रभोजनम्‌। वयः सुपति चस्णा घतेनाष्टोत्तरसहस्रहामः। वर्चोदा असि, वर्चो मे धेहोति मन्तजपः। राज्यदानं काञ्चनदानम्‌ । एतद्रोग-

ष्रान्तये पापनाशाय प्रायित्तं कल्पयाम ।

अन्धत्वहरम्‌ ।

शातातपः,--

मादा श्रन्धः। तच्र पलचतुष्टयक्षततामस््रपाचे खण- निष्कङ्लतवासुदेवप्रतिमां यदूवंशक्षतां संस्याप्य तदग्रे सखर्मा- पलमितनौकां रौप्यपलमितनौकादण्डं संस्थाप्य विष्णं सम्मूज्य

दयात्‌ । सन्ः-- ६४

२१८ नित्याचारप्रदोपः।

वासुरेव जगदन्य सब्वेभरूताशये सित । पातकाणंवभ्रग्ने मां तारयाश्िततारक ॥ 'अधिभ्योऽपि किचिद्‌ दव्यात्‌। पाञ्च, पराक्तिरोषे शर्तिपौडा । तत गर्डटानम्‌। सखणपलेन

गस्ड़ः । पक्तौ राजतौ रल्रवद्लौ। माखणिक्याभ्यामचतिदयम्‌ । पादयोः खणवलयं रत्नान्वितम्‌ । कण्डे खणभूषणम्‌ । नासायां वदृष्येमौक्तिकान्वितभूषणम्‌ । नानाविघवस्तैरलङ्करणम्‌ । विष्णु- प्रतिमायाः शलग्रामस्य वा श्रग्रे स्थापनम्‌ | ब्राह्यणस्य वस्ता दिभिः परूजा। सुपर्णोऽसि गरुकानिल्यादिभिगेरुड्प्रकाशकंः पूजा अन्ते समिदाज्येन तिलेश्चसणा च प्रत्येकं शतं जुडयात्‌ । ततः खस्तिवाचनान्ते प्राद्ुखाय पूजितायोदद्ुखस्य दातुदानम्‌ । तत्र मन्वः,-

देवदेव जगब्राध लच््मो प्रियपरायण ।

वाहनस्य प्रदानेन इर कग विपाकजम्‌ ॥

भ्रत्तिरोगं जगव्राय नारायण जगन्मय ।

पुष्पं वा पटलं वापि अरतिरक्मथधापिवा।

रकतं वाप्यथ रक्तात्तं तथावंदमथापि वा ॥ खात्वा खस्ति वाख विप्रभोजनं खयञ्च।

कम्मविपाकसंग्रहे,-

ककि णि ण क ज

(१) ८. ऋन्छेभ्योऽपि ०।

नित्याचारप्रदोपः। २१९

मातापिदगुरुनिन्दाखवणे कर्णे रक्रखावः। पूयःस्रावो वा, तत्र कछच्छरचतुषटयं हिरण्यदानम्‌ रक्रवस््रदानं विप्रभोजनं सौर- मन््रजपः तेन होमः । एतदृव्यस्तं समस्तं वा | कमिकणंन पञ्च नोलहषा देयाः । श्णतातपः,--विश्ठस्त- घातौ वधिरः। ग्रतिचान्द्रायणं क्त्वा अन्ते खणंपलयुक्तं पुस्तकं दयात्‌ ¦ सरस्ति जगन्मातः शब्दब्रह्याधिदेवते। दुष्क्मकारिणं पापं रक्त मां शरणागतम्‌ ॥

¢ कणकुलः शय्यां ददात्‌ ।

विविधरोमे |

ब्रह्मा ण्ड,-- कगठरोगोऽभच्यभक्तणात्‌। अत्र छच्छरतयं धेनुका कम्बलः दानम्‌! तत्र मन्तः । उरणणच्छछादन लोकानां शोतवातभयापदः । सव्वेदुःखभयादस्मादतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ विक्तस्वरः कच्छरमेकं कपूरफलं दद्यात्‌ । नौरहारो सिवर पारि । कुङ्मफलतयं दद्यात्‌ ।

गातात्प . --

२२० नित्याचारप्रदोपः।

"अयोनौ गमनाद्‌ भुजस्तमभः। रुद्रेण शम्भोः पूजा । सहसर- कलसस्नानम्‌ । चान्द्रायणम्‌ । तप्तक्षच्छञ्च । उदक्यां वोच्यान्नभोजौो कमिलोदरौ। सप्तरात्रं गोमत यावकाडहारः स्यात्‌ | शातातपः,-- द यल्लमितवे भोपरपञ्चकत्रतम्‌ , उदरगुल्यम इन्तुविकारद्टरणःत्‌। तत्र गुडधेनुदानम्‌ । गुरुप्रत्यथीं वातगुल्वान्‌ । मासं पयोव्रतम्‌ । सुवामि तेति प्रत्युचं चर्सरपिहोमः अग्रुतसंख्यः। वात श्रा वातु मैषजमिति सूक्तस्य जपः । अ्रत्रदानम्‌ | अन्यजागमने गुप । तत्र बौधायनः.--सुवणंरजततास्राकं मूलकाष्टान्यतभमेन विनायकः। पुष्करः। स्वर्णेन चन्तंयम्‌ | षटेवदरव्यजातोयेनाखुः। नागयन्नोपवोतो स्रणन। चन्दनागुस- पुष्पाय; प्रूजा | विनावकमन्चेखणाज्येनाष्टगतशोमः। ततो दक्तिगणाभिसुखाय विप्राय दानम्‌ । मन्तः,- विनायक गकग्नान सन्ञैटेवनमस्छत । पाव्यतोनन्द्न मम गुल्यमाश् विनाश्य ॥ शातातपः,- गभेपातने यक्तत्‌ द्रोह जलोटराः। तत्र जलधेनुदानम्‌ । खण रौप्यतास््राणां प्रत्येकस्य पलदानम्‌ ।

(१) 1". त्लिययोनौ | (*; अग खनि णवस्नुनः सम्यक प्रतिषे ख्रसमथः| सं ।

नित्वावारप्रटोपः। २२१ कश्मविपाकसङ्ह,--

श्रयुतत्रयं ओोसूक्रजपः। प्रत्यचं चरुचतहोमः।

उदटरव्याधौ ।

कच्छरातिकच्छरचान्द्रायणानि। शिवस्य सहस्रकलगस्रानम्‌ ¦ उदान्नुदान्नित्युचस्यायुतजपः। रन्ते पितरिति सूक्तेन तन सहस्र- ष्टोमः । चरुणा च। ह्िरणयमधुषतदानं जलोदरे। मासच्यं पयोव्रतम्‌ । "इणस्य सहस्रकलशस्रानम्‌ । शतविप्रभोजनच् ।

नित्ययागाननुष्ठान मन्दाग्निः । तत्र प्राजापत्यत्रयम्‌ । गश्रत- विप्रभोजनञ्च ।

अवहन्ताऽजौणीं । उपवासत्रयम्‌ । प्राजापत्यं वा। अग्निः रगनोत्यचाटसद्सं मपुद्ोमः। तावदेव एतद्ोमः।

मूचव्याधी ।

पराशरः,-- प्रभ्नाङीनोऽतिक्श्छं चान्द्रायणं कुय्यात्‌ मूचरक्लच्छरे | शातातपः,-- शुरतल्गो भूत्क्षच्छौो। गुरुतल्यप्राय्ित्ताई पादं वा कय्यात्‌ ¦

ग सि = 1

(?) 1 दशष्य।

२२२ नि्याचारप्ररोपः।

तथा,--

पश्योनिगमनाग्मूवकच्छो । तिलपातत्रयं दद्यात्‌ । षोडश- पलभितताम््रपात्े तिलपूणं हिरण्यं दत्वा दानम्‌। दक्षिणा काश्चन ।

मातुः सपन्नोगमने जायते श्र्मरौ । ततर तेमासिकं प्रायधित्त मधेनुदानम्‌। मधधेनुदानं ्टतधनुवत्‌ । बहमूतरत्वे गुडधेनुः ।

कश्यविपाकसमुचये,--

सोद रागमने बडमूत्रम्‌ । पराकदयं तिंशद्‌ वा ब्राद्मणभोज-

नम्‌। शन्ते सुक्तनाष्टोत्तरसहसखहामः। धरतेन चरुणा च।

जपोवा। सदसख्रनामजपो गायत्रोजपो वा।

तथा प्रमेहे, -- चाण्डासोगमनात्‌ सबव्वैप्रमेहः। यवमध्यचान्द्रायणमेकं पिपोलिकामध्यचान्द्रायणत्नयम्‌ । इदमाप दति दाभ्यासुदुत्तम-

नित्येकया च छतदहोमः। जपश्च ।

श्रुलमहः |

सान्तपनमद्ासान्तपनातिसान्तपनानि ।

नि्याचारप्रदोपः। २९४ वातप्रमेहः । मधुमेहः । लिङ्व्याधिश्च ।

सवणागमने । अत्र चान्द्रायणत्रयम्‌ ।

माटगमौ मधुमेहो। भगिनोगामो इन्तुभेडहौ । षडब्दं पञ्चाब्दं तयब्दञ्च क्रमात्‌ प्रायञ्चिच्चम्‌ । सव्यैत्र सौरमन्तेण जप- होमौ वा| शातातपः,-- माटगमने लिङ्गनाशः । भरुभागी लिपरे उत्तरत्र नवग्रहयन्नोक्तो- पकरणं कुम्भं संख्थाप्य तञ्च ष्ण वस्तच्छनत्न छष्णमालालङुतं कला तदुपरि कांस्यपात्रं खापयेत्‌। सुवणशनिष्कनिर्िता धनदमूर्तिः वराभयद्दस्ता नरवाना ततर सखाप्या । निष्कविंशतिमितसुव्णेन लिङ्गहानिप्रतिमा काया । दयोः कुम्भसयकां स्यपाते स्थापनम्‌ । प॒रुषसूकेन धनदपूजा । लि ङ्गन्दानिप्रतिमाये नम दति रोग- प्रतिमाप्रूजा । तस्मिन्नेव दिने अ्रथन्मेवेदपारायणारब्धः। याव- दिनेरथन्धवेदसमासिस्तावदिनानि प्रतिमादयपूजा । प्पारायणे तु श्रनेन दानेन निष्कामः स्यामिति रोगप्रतिमादानम्‌। धनटदानें मन्तः,-- निधोनामधिपो देवः शङ्करस्य प्रियः सखा । सौम्याशाधिपतिः खोमान्‌ मम पापं व्यपोहतु ॥

इयोराचायाय पारायणकच्चं दानम्‌ ।

(१) ए. पारायणन्तेवतु।

२२४ नित्याचारप्रदोपः।

दृष्टवादात्‌ षण्डः । रौप्यपलतरयं पुष्पफलत्रययुतं दद्यात्‌ | कन्मविपाकसङ्कहे, -

दोषं विना गत्यादिहस्तच्छछेदने ठषणव्याधिः । अ्रग्निदग्ध द्व भवति सत्रणश्च | तत्र महारद्रजपः। भ्रतिर्दरजपो वा।

यतिचान्द्रायणं गोत्रयदानं वा।

पादरोगे ।

शातातपः,- हरिणि निहते खच्नः । खगाले निहते स्तब्धपादः । खण. निष्केणाण्वं कत्वा अजिनं मन्तेणए सम्पूज्य दद्यात्‌ । क्मविपाकसङ्कहे, - अ्रण्ववधे वक्रपादः। निष्कत्रयं दद्यात्‌ । सनव्वैपाद्‌ रोगष्वश्व- दान वा। कन्धमविपाकस््जुहे,- सखगोचस्त्रोगमने श्रौपदम्‌ । योन्यामद्कखावः। तत्र षवान्द्रायणं मासं पयोत्रतञ्ख ।

चम्यरोगे ।

परतितसंसग बल््मोकाकारव्याधिः। तत्--

गोमूत्रयावकाहारो मासान विश्यति ।

नित्याचारप्रदोपः| २२५

सहिरण्यं तं दयात्‌ । वल्मीके कमी वत्सौ कप्रतिमादानम्‌। त्वग्दोष चान्द्रायणत्रवमौषधटानच्च। गुरुतल्यगो दुर्म । गुरुतल्पप्राय्ित्तं पादोनं कुर्य्यात्‌ ।

बोघायनः,--

ब्राह्मणाङ्गपौडया ददुरोगः। तचोमामरश्वरदानम्‌ । सुवणन तदङन पाटेन वा उमामरेश्वररूपम्‌ । ईगयतु्भ॑जः । विनेतरः। अत्तमाला शूलच् द्टस्तयो;। वामकर एको टेवी- णृष्ठगतः अपरो वरदः । उमा वामोत्सङ्गगता दिमुजा शिवष्ठ. गतेकहस्ता । रूप्यमयी तरषः घर्टामालातः । वरषोपरि इयो- रुपस्थानम्‌ ।

सर्वेश्वराय विद्महे शूलहस्ताय घौमदि । तत्रो रुद्रः प्रचोदयात्‌ ॥ इति रुद्रगायतया पूजा । व्प्म्बकेण समिधां दुपायेति (?) तस र्द्रगायत्रया तिलानां प्रत्यकं शतं शतं होमः | त्रह्मोदासनान्त पूजा । होमकत्तं आचायाय प्रतिमादानं मन्तेण । कंलासवासिन्‌ भगवन्मया सहितः परः । विनेत्र हरमे ददुरोगमाशु विनाशय ॥

ब्राह्मणान्‌ भोजयित्वा खयं भोजनम्‌ ।

शातातपः, -- २८

२२६ नित्याचारप्रदोपः। गोत्रदा "नुतकौ | प्राजापत्यशतं क्त्वा भूमिं दला भारतं ख णयात्‌ । लोदद्ारो वव्वैराङ्गः। उपोष्य लोदहशतपलं दद्यात्‌ । तेल- चीर्ण कण्ड्यनः। उपोष्य तंलघटदयं दव्यात्‌ । वस्वहारौ शोर्णङ्ग; । निष्कदयं छेम दयात्‌ वस्युग्मच्च \ टद्रुमण्डले दोहषेनुः पलषरिमिता सप्तघान्ययुता देया । णातातपः,- विश्वस्तभाग्यागमने गजचन्मता। ततर षडब्दं प्रायधित्तम्‌ ) मयुरवधेन कष्णमण्डलः । निष्कत्रयमि तखरणमयूरं दद्यात्‌ । कर्मविपाकससमुचये,-- ्रभेध्यप्रदाता विषमबव्याधिवान्‌ मासं पयोव्रतं कु््यादन्त ददात्‌ परथखिनोम्‌ । दुगेन्धल्रं कन्याहरणात्‌ । पद्मलक्तहोभेन शाम्यति । शातातपः, मधचौरो वस्तिगन्धिः। मघघन दव्यात्‌ ।

कामलगरोगे | बडगोतमः,- कामलो भक्तचोरः। यथाशक्ति सुवणन गस्डः। पत्तयो

(१) सुव्वेपुस्तकरेष्वयमेव पाठः | (२) 1". ^५५; क्गेमश्च |

निव्याचारप्रटोपः। ९२७

मोक्तिकदयं नाघायां मौक्तिकं राजतमुत्तरौयं तिलद्रोणोपरि संस्थाप्य खेतवस्त्रण वेष्टनौयः। तताचाय्येस्िलद्रोणस्थं गरड सम्मृज्य तिलद्रौणस्य वायव्यां दिशि तोथोँदकपूरितं पञ्चरत- पञ्चपल्नवाखस्थानादि पञ्च रूत्िकागोरोचनायुतं सितवस्वरवेषितं कुम्भं स्थाप्रयिला गर्डादागनय्यां सखण्डिलेऽग्निसुपसमाधाय पलाश- समिधामष्टशतं छताष्टणतं गरूडगायतराा हता व्याहतिभि- स्तिलाष्टशतं इल्ला खिषटक्लदादिगेषं समापयेत्‌ । भ्रापोदिष्ठा चरपचेन हिरण्यवर्णा चयेन खादिष्ठयेति सूक्तेन पवमानः सुवजंन इत्यनुवाकेन रोगिणं कलग्नन स्नापयेत्‌ ज्लातः शक्तमाल्यानु- लेपनो रोगो उदञ्चः प्राद्युखायाचाव्याय मन्तेण दय्यात्‌ ।

खौष्ण परमानन्द जगतः परिपालक । पूव्यैजन्मनि यत्पापं सुक्घस्येध्धं मया कतम्‌ ॥ तेन प्रासन्तु व॑रूप्यं यन्मया श्रतिदुःसद्म्‌ । कामलोलयसिदं टेव तव वाहनदानतः ॥ विनाशयाणश्मे कष्ण जगतः पालकाद््यसि।

एवं गरुडदानन्तु क्रत्वा मत्ताः सूस्वौ भत्‌ ॥

शातातपः,-- ५ 0 ब्रह्महा शक्तङष्टो । तत प्रायश्चित्तं षड वापिकम्‌ । रोगः

प्राययित्तम्‌ ; पञ्चरत्रपच्चपल्लवप्रञ्चमृत्तिकासर्व्बौषधिसितवस््रा-

शद नित्याचारप्ररोपः।

प्या दिपद्चव्रत्तकषाययुक्ताश्चत्ारः कलश्णः प्रतिदिशं खाप्याः। मध्ये पञ्चमः कलशः। मध्यकलणशे राजतमषटदलं पद्मम्‌ । तदुपरि सख्णयलार्देन तदन वा चतुभुजो वासुदेवः। श्राचाय्येः पुरुषमूक्तेन वासुदेवं पूजयेत्‌। यजमानाश्रल्लारो त्राह्मणाश्चतु्षं बुम्धेषु वेदपारायणं बुय्यैः। पूर्व्वं ऋगवेदो । दक्षिणे यजुवित्‌ ¦ पिमे सामगः । उत्तरे अ्रधर्व्यी । दादशदिने- व्वेदसमापिः । प्रतिदिनं वासुदेवपूजा तिकालम्‌ | प्रथमदिने कु ण्डपूव्वं ग्रहवेव्यां ग्रहपूजा | प्रतिदिनं यावता वेदभागं समा- प्नोति तदृशंशेन होमः । व्याहतिभिधुनतिनयवे्वा । ततो भद्रा- सनोपविषटस्य यजमानस्य पञ्चभिः कन्तोः सहस्राक्षं शतधारं सुरासत्वामभिषिच्न्तित्यादीरभिषिख्युः। ततो यथाशक्ति गोभ्रू डेम तिलदानम्‌ । आचा््यीय खणप्रतिमादानं मन्तेण । श्रादित्या वसवो र्द्रा विश्वदेवा मरस्द्‌गणाः। प्रोताः सव्वं व्यपोहन्तु मम पापं सुदासम्‌ ॥

अन्येभ्योऽपि दचिग |

तचेव कुष्टदरप्रदानम्‌ । गोवधघेन कुष्ठम्‌ । पूर्व्वाक्तगेत्या कलश्यं रताचन्दनमकपु्यग्ुक्तं द्तिण न्यसेत्‌ । तद्परि तास्रमय- तिनपात्रम्‌ । तदुपरि दत्तिणहम्त्ठतदण्ड़ो वामहस्तध्रतपाशः मदिषारूट्‌; खणनिष्कण यमः: । पुरुषसूक्गनास्य पूजा । कुम्भ- वामे मामबेदपारायणं कथित्‌ कुव्यात्‌! बुण्ड प्रतिदिनं व्याह तिभिदगांगेन तिनदोमः। वेदपारायणसम्राप्तौो कुम्भोटकेन

पावमान्या खादिषटयत्याद्य याभिषकः |

निव्याचारप्रटोपः। २२९

यमो महिषमारुटो दण्डपाणिभयावदः । दत्तिणाशापति्देवो मम पापं व्यपोहतु ॥ द्त्यनेन दत्वा मासं गोभक्तिः। शिवमोतायाम्‌,-- जन्तुबधे कुष्ठम्‌ । तत सान्तपनम्‌ । ददं ज्ुद्रकुष्ट । वायुपुराणे तु,- तिभिदहाभ्यांवा एकेन वा रजतपनेन षः । रमणः । इेमखुरः। सुवणस्य पलेस्तिभिदीम्याभेकेन वा हषोपरि उमा- मरेग्बरप्रतिमा। अषटपलमितकांस्यपाते तस्य स्थापनम्‌ । षेत- वस््रपुष्पेरभ्य्च्यं ग्योक्तविधानेनाज्यभागान्तं क्त्वा शिवमन्त्रेण सभिचर्वाज्यतिलदहोमः। प्रत्येकमष्टोत्तरशण्तसंख्यः । उदघ्रुखाया- चाय्याय मन्तेण टदयात्‌ | श्रषटमूत्तरधिष्टानं कपया तषभष्वज । श्वेतमोदुम्बरं सन्वमथवा खित्रमेव वा ॥ ल्ग्‌दोषजनितं यचेन्मण्डलाय यथाद्धर । सन्धकम्मविपाकोव्यं पाव्वतोनाथ सव्वशः ॥ कुष्ठहा भव सर्व्वेश रक्त मां पाव्वतोपते। शातातपः,-- टौक्षितस्वौगमने रक्तकुष्टो । प्राजापत्यचतुष्टय॑ कुर्यत्‌ | भगिनौगमने पीतकुष्ठम्‌ । पूव्वतः कलशः पृषव्वैवत्‌ | पौतवस्तं पौतमाल्यं कलशे । तदुपरि यधाशकिक्लतहेमपाते खणनिष्क- षटक्रदः शक्रो वज्रहस्तो गजारूदृः । तथा कुष्टरोगप्रतिमा

२९० निल्याचारप्रदोपः।

कुलः शूलयज्नोपवोतवान्‌ तदस्िनेतः किद्भिणौयुतः दशसुवरणेन काय्यः। पुरुषसूकेनन्द्र पूजनम्‌ । कुष्टप्रतिमायै नम इति रोग- प्रतिमापूजनम्‌। कुम्भसमोपै ङग्षैदस्य पारायणम्‌ । यावद्‌ वेदपारायणं दयोः प्ूजा। प्रतिदिनं वेदपारायणं दशंशेन व्याहतिभिस्िलहोमो यवदोमो वा। बैदपारायणसमाप्तौ प्रतिमाहयदानम्‌। अनेन रोगप्रतिमादानेन निष्पापः स्यामिति रोगप्रतिमारानम्‌ ।

देवानामधिपो टेवो वजो वजनिकेतनः |

शतयन्नः सहसखान्नो मम पापं व्यपोहतु ॥

अनेन शक्रदानम्‌। एवं रक्तकुटेऽपि। कुम्भे रत्तवस्वमालं

विग्रेषः | गुल्मकुष्ठ, ए भ्रातुभार्यागमने गुल्मकुष्ठः ।' वदुश्येमरिदयं दयात्‌

रुप्यहारो खतकुष्टो । प्राजापत्यदयं क्ता रुप्यपलदयं दद्यात्‌ । ताखरचौर उद्म्बरङुष्टो । प्राजापत्यत्रयं क्त्वा तास्रगशतपल-

हयं ददात्‌ ।

(१) ।. पः. खव्रन्धुगमने ठषणकृष्टः तत्र त्रेवापिकम्‌ | पिटपरललीगमने

+ न ह ५ * (| ¢ *

कटिकृष्टगमनं तन ल्ैवाप्िकम्‌ | मातुलानोगमने नेनकृ्टं तत्रापि ठरवा्धिकं सष्णाजिनटा नञ्च । कष्णाजिनद्ानविधिल खिष्यते | ताम्नलद्रणो श्रेतकृषम्‌ ।

निन्याचारप्रदोपः। २४१ अ पुष्पवतौत्वहरम्‌ ।

त्तुत्पिपासातुरा नारो मत्तारमवमन्य या ।

सिष्टटान्रं सखयमश्राति न सा पुष्पवतो भवेत्‌ ॥

तब्रिहत्तये स्तोपमिष्टनानि पञ्चाशत्‌ भोजयेत्‌ । तेभ्यः सौभाग्धाष्टकदानम्‌ । इक्तवः । कपूरम्‌ । हरिद्रा । घान्यकम्‌ । श्रामिक्तादिगोक्तौरविकाराः। कुसुम्भम्‌ । कुङ्कुमम्‌ । लवण- चाष्टमम्‌ । दरिद्रास्यानं निख्येषो वा जोरकम्‌ । प्रतिबन्धका- धिक्ये आ्राहत्तिरस्य क्चणः। बन्ध्यात्वहरसुवणधेनुदएनम्‌ ।

वायुपुराणे,-

0 = व सुवणपल्ेन गोस्तत्पादेन वत्सः। खुरा रूप्येण । पुच्छ मुक्ता । गले घण्टा । गुणवन्तं ब्राह्मणं कला तेन धैनुवत्सयोः पूजा । सोमो धैनुमितिमन्तेण चन्दनागुरुकधूरगन्ध माल्यवस्त- (न > ~ न

प्रश्तिषोड़गोपचारः पायसनेवेद्यः कारयेत्‌ । मोदकपूपलवण गुडजोर काणि सूपे सम्भत्य घेन्वग्रे स्थापयेत्‌ । तादृशमेव सूपैषट्कं ब्राद्यणस््ौषु ददात्‌ । ततः समिटाज्यचरुभिः गतं गतं सोमो- ेनुमितिमन्चेण होमः । ततो होमकतच् प्राद्युखाय खयसुदस्मखो

मन्वेण धनु दयात्‌ ।

घेनुर्याद्धिरसां सते प्रतिष्ठा सुरभेख्च या। दुहिता या तथा भानोरग्नेश्च वरूणस्य च ॥

या गावः प्रवत्तन्ते वनेषपवनेषु च ।

२९२ नित्याचारप्रटोपः।

प्रणमतां मम स्याद्‌ वा पुत्रपौतप्ररा शणम्‌ | श्रविच्छदमविच्छेदमविच्छदच्च सन्ततम्‌ ॥

इति दत्वाष्टोत्तरशत विप्रभोजनम्‌ ।

गभखाषै । कुलजबपे गभंसरावः | वायुपुराणे, पल्लेनार्न तदेन वा डेमोपवोतम्‌ । तन्मितैन रौप्येणोत्तरो- यम्‌ । ग्रय्िप्रदेशे मौकतिकमभ्नच्च। दयोगयचाा पञ्चगव्येन त्ालनम्‌ । तास्रपाते दधिद्रोणं दतरा तदुपरि तं दत्वा यज्ञो पवो तसुत्तरोयच्च तत्र स्थाप्यम्‌ | गायतरेयव इयोः पूजा गायत्रा मधुष्टतसिखतिलेरष्टगतदहोमः। इतवते दानं मन्तण । 'उपवौतं परिमितं ब्रह्मणा विष्टं पुरा । भवनो कांश्यदानेन गभं सन्धारयेद्यहम्‌ । दत्तिणां दत्वा अनुव्रज्य क्षमापणम्‌ ।

यानिखावे ।

कम्मविपाकसमुच्ये,-- मासोपवासिनो यदि व्यभिचरति तदा सखवद्योनिश्ोणिता

भवति । तत्र मासोपवासं मासं पयोव्रतं प्रायशचित्तञ्च।

१) सव्वपुसतकेष्वयमेव पाठः|

नित्याचारप्रटोषपः। २२३३

सतन्यखावे । स्तो दुग्धचोरा स्तन्यक्तरणरोगिणी । सा ्तौरात्रमधुमर्डकेन ब्राह्मण्यं भोजयेत्‌। ब्राह्मणोच्छि्टपाटोदकमनुलिम्प्रत स्तनेन । भूतेभ्यः पञ्चभ्यः सुरामांसमधष्ठतपिष्टकानि गन्धपुष्पे बलिः । अवदरोगे | शातातपः,--

वेष्यहन्ता रक्तावंदो । चल्ारि प्राजापत्यानि कत्रा सप्त

धान्यानि दद्यात्‌ |

प्रदरं । गुरुभिः णस्वनिण्ये स्प्ठायां प्रद्ररोगः। तत्र चान्द्रायणं कछच्छरम्‌ । तदविणो रित्ययुतजपः । दविष्टनमर्डवोविप्रत्यं भोज- यित्वा तत्पादोदकेन प्रदरमाजनम्‌। पाद्य,-- तथा पश्वधऽरूकूप्रदरः । गौतमः,- लोहितां घनं खणश्ङ्गीं रूप्यखुरां रक्तवस्तरपलतद च तत्पाद्‌-

मितदहेमयुनः ब्राह्मणाय अग्निवणांय मन्तण दद्यात्‌ ।

२३४ निव्याचारप्रटोपः)

गावो मे हृदये सन्तु पाशवतः एषठतोऽपि वा । देवानां त्वं हि सुरभिः क्षपयाखूगवरं मम ॥

मरटोदरही । शातातपः,

दधिचौरो भदोघ्वदिमान्‌ । स दधिघन ददात्‌,

स त््बस्धत्व । ज्येष्ठेन स्यं विवाहं चेलरोति खतभाव्यः । सप्राजापत्यमेन्दवत्रयं च कुर्य्यात्‌ । तामग्िवर्पमिल्यनया-

चाज्यं ना्टोत्तरायुतदह्ोमः। चरुणा च तावन्तम्‌ | ब्राह्मण्य भोजनम्‌ ।

प्रातातपे त्‌,--

मित्रभारययागामो मतभाय्यः | ब्राह्मणोदादहन श्द्धवति

स्रतवत्ममत्व । बालघातो च पुरुषो रतवत्सः प्रजायत । व्राह्मणो दाहनञ्चेव कत्तव्य तेन श्यति ॥ खवणं हरिवंगशस्य कत्तव्यच्च यधाविधि ।

मदा रुद्रजपञ्व कारयेत्त यधाविधि ।॥

नित्याचारप्ररोपः। २२५

जुहयाच दशांशेन दुन्वामाज्यपरिप्रताम्‌ ।

एकादश खणनिष्काः प्रदातव्या च दक्षिणा ॥

एकादश पशंश्ेव दद्याद्‌ वित्तानुसारतः ॥

पश्रत गोः।

अन्यभ्योऽपि यथापक्या दिभ्यो दल्निणां दिरेत्‌ ।

स्रापयेद्‌ दम्पती पथान््न्दे वरुगटेवतेः |

आचायाय प्रदेयानि वस्वालङ््रण{नि चः

व्राह्मणोद्ादनमेका निष्कृतिः । हरिवंशखवगं दितोया !

तच स्वणगरङ्गौ गौद निष्ण शक्तया । वाऽन्यत्र मह्ारुद्रजपस्तनौया । पयखिनोधेनुटानं वा प्रा्रधित्तसिति क्रचित्‌ पाटः समस्तं

वा प्रायञित्तं व्यस्तंवा।

विविधविणएाकः।

कम्मविपाकसमु्ये,- निषिददरव्यप्रतिग्रहनििडयोनिगमनव्राद्यण सह र णश्रस्व जो वि.

काभिः सर्व्वाङ्षेदना । तत्र कच्छातिक्तच्छर चान्द्रायणानि ।

गोभरूहिरण्यवासोदानम्‌ । तदि ्णौोरितिलुग्रचस्यायुतत्रयजपः ।

प्री तिभद्गकरणात्‌ अप्रतिष्ठः । श्मोवरमश्वलयमभिषिञ्चेत्‌ । तञ्चावमरोपितमशखलं शस्या सह विवाहयेत्‌ । भदिने अश्वल

ण मौञ्च वस्त दिभिभूषयिल्वा व्याद्ृतिभिस्तिलहोमं कत्वा तब्राह्म-

२३६ नित्याचारप्रदौपः।

णान्‌ भोजयित्वा दल्तिणां ददात्‌ । तत्र विनायकं व्याष्तिभिः संस्थापयेत्‌

पग्डगोकगेगे । ग्रातातप;, कांस्यदारो पुर्डरोकरोगवान्‌। उपोष्य कांस्यपलशतं दव्यात्‌ | दलो मषिकहन्ता स्यात्‌ । म्घान्यं सकाञ्चनं दद्यात्‌ । मञ्पकार्यष्वसिदार्घो गजघाती भवन्रः। स गणनाधस्य प्रासादं कारयेत्‌ गणानान्तेतिमन्ं लनं

मो = 0 „~ ~ जपत्‌ । रक्तकरवोरपुष्येदशांरन होमः।

दारिद्रादरधनदमूत्तिदानम्‌ । वायुपुराण, - 8 = ^ ©, ~ दानविघ्रकारो दरिद्रः । सखणपलेन ब्रन चतुांशेन वा

~ © © कुबेरमूत्तिः। दिबाहगदादस्ता नरवाहना शङ्तपद्मनिधि- पाण्वस्था । तस्डलद्रो गचतुषटयं यमेकं वा तदुपरि सू तं; खापनम्‌ । प्वेतगन्धमाल्ये; पूजा । समिदटाज्यतिनेरागनेय्यां होमः । राजा- धिराजायेति मन्वः। व्यादहृतिमिस्तिलहोमः। ततो होमं छ तवत प्रतिमादानं मन्ते ।

उत्तराभापत टेव कुवेर नरवादहन |

प्रह्पद्मनिधौनां त्वं पतिः योक्षष्णवल्नभः ॥

नित्याचारप्रटोपः। २३७

प्रदानेन यथाप्राप्तं दारिद्रय मम दुःखदम्‌ । तत्सव्वं मम दानेन पापमाशु विनाश्य ॥

कग्मविपाकसमुचये,--

ऋणं दत्वा अधिकद्वद्िग्रहणे अन्येषां भयोत्पादने पाषा- गादिप्रहारे च दारिद्र देशणान्तरवासः महाक्षो हृद्रोगो उदा- वत्तं च । ततर कच्छरमतिकछच्छ्रं चान्द्रायणम्‌ । आआज्यचरुभ्यां होमा व्याहृतिभिः । यक्किञ्चेदमिदं सक्तं ्रजितां वः जपेत्‌,

अथ ब्रह्मरात्चसत्वद्रम्‌ | कम््मविपाकससमुच्ये, - प्रन्यायघ ्तिदरपतिसेवनात्‌ विप्रहिसनात्‌ महादानसमा-

दानात्‌ गुरुभायाभिमदनात्‌ दंद्विभ्यश्च मरणात्‌ शगुत्राह्मण- निदंयात्‌ वेदवाद्यस्य शस्तस्य पठनात्‌ कम्मं सेवनात्‌ !

विषोहन्धनशस्रादयेः परस्तोगमनात्‌ तथा ।

स्यु ताध्ययनमम्मन्रसोतियत्राद्मणस्य तु ॥

उटासोनः सभामध्ये कला भङ्गं सुदारुणम्‌

परोक्षासमये प्राप्त छत्व भङ्ग सुदारुणम्‌ ॥

वेदाध्ययनसम्भूतफलदानाविग्रेषतः ।

टेवम्राद्मणराज्नाच्च खणापदरणात्‌ तथा ।

रण्ये निजंले देशे जायत ब्रह्मराक्षसः ॥

ब्रह्मरात्सत्वं पिशाचलस्याप्यपलक्षणम्‌ । गुताध्ययनयुक्त

२२ नित्याचारप्रटोपः।

एतत्रिमित्तवां खट्‌ ब्रह्मराक्तसः। गुताध्ययनरहितं एतत्रिमित्त- वांस्ेत्‌ पिशाचः। अत-

पुत्रादिभिगेयाखादजपद्ो मादिभिस्तथा ।

ब्रद्मस्वापणतस्तस्य वेदं वा नित्यशो जपन्‌ ॥

टेवलातोथ %# # # कन्यादानेन चैवहि ।

ब्रह्म राक्तसपेगाचान्मुच्ते मनुरत्रवोत्‌ ॥

जपो वेदपारायणं होमो लक्तहोमादि। ब्रह्मस्वापगं पिता

यस्मात्‌ छतं तदृद्रव्यस्य पुत्रेण तस्मै समपंणम्‌ । पुरुषमक्ताटि-

नित्यजपः। पुच्रादिभिरेवमादिकरणाद्‌नत्रह्मराचसपेगाचान्‌सुकि-

रित्यथेः।

दूत्यग्निचिदट्‌-वजपेयिनर सिंह विरचिते नित्याचारप्ररौप दितीयभागक्षव्ये जपरूपव दाभ्यासप्रसङ्गन रोगनिवदहणणनि ।

अवाध्यापनरूपः पञ्चमो वेदाभ्यासोऽभिधोधते |

तत्न दक्तः,-- तदान्धव शि्िभ्यो वेदाभ्यासो हि पञ्चधा | तत्र पुचाध्यापनं नित्यं तथाच खुलतिः। तथा तस्य पु्रमनु ग्ट लोकमाद्‌ः तस्मादेनमनुशासति ।

याज्ञवल्कय ः,--

निव्याचारप्रटोपः। २३९.

कतन्नोऽद्रोद्ो भेधावो शचिः कल्याणसच कः । अध्याप्याः साघुश्काप्रसखाधदा धर्तस्त्विमे ॥ कतन्न उपकारन्नाता | अद्रोहो प्रसिदः। शविः पातकादि- रहितः। कल्याणसचकः शभलक्तणयुक्तः । साधघुर्धास्मिकः । शक्तो वेदात्तरग्रहणधारणे । ्राप्तो हितषौो ¦ सखः खकोयो न्नात्यादिः। तया वित्तदः सखेच्छयान तु पणपूव्वेकम्‌ । मनुः,-- ्राचाग्यपुतरः शएशुषु ज्नानदो धाश्मिकः एचिः। "आप्तः शक्तोऽर्थदः साघु; खोऽध्याप्या दश धम्पतः ॥ ज्ञानदो विव्यान्तरदाता। विद्यादानेन सुमतिब्रह्मलोके महौयते। विद्यादानात्‌ परं दानं तरेलोक्येऽपि न विद्यते ॥ येन दत्तेन चाप्रोति शिवं परमकारणम्‌ । यावच्च पालकं तेन कतं जन्म्श्रतेरपि ॥ तत्सव्वं नश्यते तत्र विद्यादानेन देहिनाम्‌ ! पराध्ययनतः क्रें पुरुषस्तु यद्‌ त ॥ तपस्तत्परमं तस्य ब्रह्मलोकप्रदं स्मृतम्‌ । यमः,-- संवत्सरोषिते शिष्ये गुरुन्नानमनं दिन्‌ ।

हरते दुष्कृतं तस्य शिष्यस्य वसतो गुरुम्‌ ॥

(१) 1४8. 1८--

शक्तोऽथेटाता खः साधुरध्याप्या दृश प्रम्परतः।

२४० नित्याचारप्रटोपः। मनुः,- आचाय्येपुतः श॒ ृक्नानदो धाश्िकः एचिः । "त्राप्तः शकोऽथेदः साधुः खोऽध्याप्या दश धर्मतः ॥ विष्णुः,- नापरोक्तितं याजयेन्नाध्यापयेन्नो पनयेत्‌ । विद्या ब्राह्मणमेत्याह शेवधिस्तेऽस्मि रक्त माम्‌) असूयकायमां मादा स्ता स्यां वोय्धवत्तमा॥ शेवधिनिधिः। अत्र यद्यपि । ्रध्यापनमध्ययनं यजनं याजनं तथा दानं प्रतिग्रहथेव षट्‌ कर्मा ग्रजन्मनः ॥ षस्पान्तु कञ्मणामस्य तोणि कम्प्रणि जोविका। याजनाध्यापने चेव विशडाच प्रतिग्रहः ॥ दत्यध्यापनस्य जो विकात्वसुक्तं तेनास्य ध्मजनकत्वे माना- भावः। तथा शता (?) [-षया] विद्यान्तरप्राकषिप्रव्युपकारादि-

कामनया क्रियमाणस्य धश्मजनकत्व मानाभावः | तधापि सव्वया

(१) +*६५. 1 तपत्‌ -- £ शक्तोऽयटाता खः साभुरध्याप्या टश घमस्प्रेतः। पाठेऽखिन्‌ ट्श न सङ्गच्छत इत्ययं परित्यक्रः। सं (२) 1 ५१५8 --आ पस्तम्बः,--जात्याचारसंगाये धर्म्मायेमागतमगम्निसुपसमा- धाय जातिमाचारं प्रच्छेत्‌ | सापुतां चेत्‌ प्रतिजानीते शास्र प्रतिपादयति ऋग्नुवरपसमाघानं संशया यमः,--नाष्टः कस्यचित्‌ म्यात्‌ । न चान्यायेन ८ ध । य ॐ द ष्रच्छतः। जानन्नपि हि मेधावो जडवह्लञोकमाचरेत्‌ ॥ मनुः, -व्द्यियव स॒मंकामं कन्तेव्यं ब्रह्मवादिना आपद्यपि हि क्टायामिति।

नित्याचारप्रटोपः। २४)

दृशटफलाभिसन्धानमन्तरेण परोपकारवुधया क्रियम!णस्याध्यापनस्य ब्रह्मलोकादिसफलाथत्वं बोध्यम्‌ । अत्र जिष्टाः,- ग्णह्धोत योऽननुन्ञातः परस्मात्‌ पठतो दिजः । त्र्मस्तेयेन संयुक्तः स याति नरकं घुवम्‌ ॥ यञ्च श्युल्ान्यतः शस्तं संस्कार प्राप्य वा शमम्‌ । ्रन्यस्य जनयेत्‌ कौत्तिं गुरोः स ब्रह्महा भवेत्‌ ॥ एकमप्यत्तरं यस्य श्ुतस्योपकरोति यत्‌ । एथिव्यां नास्ति तदूद्रव्यं यद्‌द्ला सुक्षतो भवेत्‌ ॥ कपिलानां सहस्रेण सम्यगदटत्तन यत्फलम्‌ । तत्फलं सकलं लभे घञ्यशस्तप्रदायकः ॥ यश्च व्याकुरुते वाचं यप्र मोमांसतेऽध्वरम्‌ | सामस्वरविधिन्नश्च पंक्तिपावनपावनः ॥

तथा,-

त्ोखाइरतिदानानि गावः परथ्वौ सरस्वतौ । नरकादुदरन्त्यताः दत्याटदिवाक्यवलाद्‌ विद्यान्तरदानमपि तत्फलाधं काम्य

सिल्यध्यापनान्तमेतभेव । छदस्पतिः,-- एवं दर्ड़ादि कंते: संसृत्य तनयं पिता । वेद मध्यापयेत्‌ यल्लाच्छास्तं मन्वादिकं तथा ॥

मनुः, --- २१

२४२ जित्याचारप्रदोपः।

आर्या प॒चश्च दासश्च शिष्योश्चाताच सोदरः।

प्राप्ापराघास्ताद्याः स्य्‌ रज्ज्वा वेणदटलेन वा ॥

इति यौोमहामदहोपाध्यायाग्निचिदट्‌वाजपेयिनर सिंह विरचिते

नित्याचारप्रदोपे दितोयभागक्षव्यम्‌ |

अथ ठतोयभागक्त्वम्‌ । तत्र दच्ः,- ठतोये चेव भागे तु पोथवर्गाथेसाधनम्‌ । माता पिता गुरुभाया प्रजा टदोन: समायितः॥ ्रभ्यागतोऽतिथिश्चाग्निः पोष्यवग उदाद्रतः। ्ातिबन्धुजनः न्ोणस्तथाऽनाथः समायितः ॥ श्नन्येऽपि धनयुक्तस्य पोष्यवग उदाहतः । ज्ञानविद्धयश्च दातव्यमन्यघ्ा नरकं व्रजेत्‌ ॥ भरणं पोयवगस्य प्रशस्तं धर्मसाधनम्‌ | नरकं पोडने तस्य तस्माद्‌ यनेन सम्भरेत्‌ ॥ स जोवति परमानेको बहुभि ्यौऽनुजोव्यते। जोवन्तोऽपि खतासत्वन्य पुरुषाः सोदराम्भराः ॥ असाधनं घनाजनं। दौनः समायितः न तु सम्मत्र ्राथ्ितोऽपि। अभ्यागतः सम्बन्धौ ग्रामान्तरादटागतः। ज्ञातिः पिढवन्धुः । वन्धुमांवन्धुः । जन आ्आमजनः। श्रनाधः पिच्रादि-

पोषकरहितः। तच मातादयन्यानां कषटटायामप्यापदि गित

नित्याचारप्रदोपः। २४३

नाप्युपायेन पोषणौयत्म्‌। ज्ञात्यादौनां सम्भवे नातिगर्हिंते- नोपाजनेन पोषणम्‌ । गुरून्‌ त्यां ्ोज्िरौषन्र विष्यन्‌ देवतातिथोन्‌ | सव्वेतः प्रतिग््ञोयान्न तु टप्येत्खयं ततः ॥ षति मनुवचनात्‌ नतु ठष्येत्‌ प्राण्यावामालरं कुस्यादेव | तथा,-- खोमन्तं ज्ञातिमासाद्य यो ज्नञातिरवसौदति। सोदता यत्तं पापं तन पापैन लिप्यत ॥ दति माकंण्डयपुराणाच । ज्ातिसमानलान्माठवबन्धादोनामयपि सम्भवे पोष्यत्वमवगम्यते। ्रतणएव गुव्वादौनामपि प्रकारान्तरेण ठत्तिसम्भवे न पोष्यवगत्म्‌। गुरुषु त्भ्यतोतेषु विना वा तगृहे वसन्‌ ! आत्मनो 'ठत्तिसि्चयधं खल्लोयात्‌ साधुतः सटा ॥ द्रति। विना वा गृहे वसत्रिति तेषां प्रकारान्तरेण ठत्ति- सिद्वादितिमावः। वामनपुराणे,- ततश कुख्धात्निजजातिधम्प् टेश्नुरिष्टं कुलघरमग्रमम्‌ । खगो तघम्भं न हि सन््यजत निजजातिधसमं ब्राह्मणस्य याजनादोव्येवम्‌। देणमुशिष्टं

1१) सुद्रितमनोः- ठ ्तिमन्विच्छन्‌ ०] 170. नाऽ प्ता). आर $| सखौ ° २५२ )

२४४ नित्याचारप्रदोपः।

यस्मिन्‌ देशे य उपायः शक्यत्वेन विधिविषयस्तं कुबात्‌। कुनल- धमं वच्छमाण्शालोनयायावरल्वादिरूपम्‌ । तस्यावश्यकलत्वाय स्वगोतरेत्यादि । विण्णुपुराणे,-- यन्नसस्था इविःसंस्थाः सोममंस्ाख संस्थिताः । धने यस्मान्मनुष्याणां यत्ततातो धनाजने ॥ मद्ाभारते.- अघन च विदहोनस्य पुरुषस्याल्पमेधसः | उच्छिद्यन्ते क्रियाः सव्वा ग्रोमे कूसरिता यथा ॥ दुभिक्नादेव दुभित्तं क्तेगात्‌ क्तेणं भयाद्ववम्‌ । ग्टहभ्यः प्रर्ता यान्ति दरिद्राः पापकारिणः ॥ लथा,-- धम््गाघः ममादार्ययो घ्मलब्धं तिसाधनम्‌ । कत्तव्यं धन््मपरमं मानवन प्रयल्लतः॥ एकेनांशेन धरस्तु कन्तर्व्यो भूतिमिच्छता । एकेनांशन कामश्च एकमंशं विवडेयेत्‌ ॥ माकर्डेयपुरा, -- पाटेन तस्य पारत कुथ्यीत्सञ्चयमात्मवान्‌ । अहन चात्मभरणं नित्यनैमित्तिकं तथा ॥ पाटं चाद्धाद्मरईस्य मूलभूतं विवद्येत्‌ । दति । पाद्मित्यस्य विवरणमद्वादईमद्स्येति। तान

घच्यन्तरासम्भवमालोक्य कुभोदतच्यभिप्रायं वश्याभिप्रायं बा।

नित्याचारप्रटोपः। २४५

नारदः,-

धनमूलाः क्रिया; स्वां 'यलस्तस्याजने मतः । र्षणं वद्नं भोग दूति तस्य विधिः क्रमात्‌॥ ष्यधेतत्‌ तरिविधं ज्ञेयं शं शवलमेव च । कष्ण तस्य 'विज्नयो विभागः सप्तधा पुनः ॥ खुतश्रीग्यतपःकन्याश्रिष्ययाज्यान्वयागतम्‌ । धनं सप्तविधं “शदसुद योऽप्यस्य तदिघः ॥

कुसो टक्षभिवाण््ज्यिशुल्क शिल्ानुठत्तिभिः । क्तापकारादाप्तञ्च पवलं समुदाहृतम्‌ ॥ "्पाखिंकद्यृतचौरात्तिप्रतिरूपकसा हसेः ।

व्याजेनोपाजिंतं यच्च तत्कष्णं समुदाहृतम्‌ ॥

स्ुतेन।(ध्यापनेन । शो्खेण विजयादिना। कन्यालन्धं कन्यया

सह ष्वशुरग्टहाल्लव्धम्‌ । शिष्यागतं गुरुदक्तिणया। याज्यागतं

दक्िणात्वेनागतम्‌ । ब्रन्यागतं दायलब्धम्‌ । उदयः फलञ्च

तदिधः शक्तः । अनु्ल्तिः सेवा । पाखिकं उत्कोचादिलब्धम्‌ ।

(१)

(२) (९) (४) (५)

द्भितनारदस्रृतोः-यल्लस्तत्ाधने मलतः | 170. नाक ध्ताध्मा), प्रकरणं ऋणादानं नाम प्रथमं व्यवद्ारपट्‌ं सोऽ ४३। # तत्‌ पुनस्छिविधं ° 00 स्लो° ४४। विन्नेयः प्रभट्‌ः ५० स्लोऽ ४४।

४ शुक्लसव्योगस्तख तदधः ०० स्लो० ४५। ध उत्कोचद्युतदोत्यात्तप्रति ° ° कणं हि तदुटह्तम्‌ | (५ ज्लो° ४७।

२४९ नित्याचारम्रदोपः।

रास्ति; पौड़ा। प्रतिरूपं द्रव्याभ्यासः। साहसं पोतयात्रादि । व्याजो द्रव्यमिखोकरणम्‌ | तथा पुनर्नीरदः,--

'तत्पनहदटशविधं प्रतिवयेतया खुतम्‌ । साधारणं स्यात्‌ त्रिविधं विशेषं नवधा विदुः ॥ क्रमागतं प्रोतिदायः प्राञ्च सह मायया । अविशेषेण वीनां सर्वेषां विविधं घनम्‌ ॥ वेशेषिकं धनं विद्याद्‌ ब्राह्मणस्य तिलक्तणम्‌ । प्रतिग्रहेण यल्लब्धं याज्यतः शिष्यतस्तथा ॥ विविधं षत्रियस्यापि प्राव षिकं धनम्‌ । युद्धो पलब्धं कारा टर्डाच व्यवहारतः ॥ वेशेषिकं धनं ज्ञेयं वैश्यस्यापि विलक्षणम्‌ । क्रषिगोरत्तवाणिज्येः शूद्रस्यापि तनुग्रहात्‌ ॥

(१) इछद्रितनारदखतौः- तत्‌ ° प्रतिवणांखयात्‌ खृतम्‌ | साधारणं ° शेधं नवविधं विदुः ॥५० क्रमागतं ० । ° लिविध्ं शुभम्‌ ॥५। ° धनं सयं ब्रह्मणस्य शुभं लिधा। ० स्यापि शुं वेशेषिकं °। कराद्‌ युद्धोपलस्धञ्च टण्डाञ्ज व्यवदारतः॥ ५१ ° स्थापि लघ शुभम । ° वाखिच्छेः सूदरस्येषामलख्ात्‌ ॥ ५४ 1101. 10115 प्तातणा, कटशणादान नाम प्रथमं व्यवश्ारप्ट्म।

नित्याचारप्रदोपः। २४७

कारः प्रजाभ्यः करः। व्यवहारतो दर्डतः। शृद्रस्यानु- ग्रहात्‌ शयूषाक्ततात्‌ । विष्णुः,-- अरघ ग्टहाखमिणस्तिविधोऽथों भवति । शक्तः शवलोऽसितश्च । शक्तेनार्थन यदौडुटेदिकं करोति तेनास्य टरेवतल्रमासादयति । यच्छवलेन तश्मानुष्यम्‌ । यत्कुष्णेन तत्‌ तिय्यक्ल्वम्‌ । स्वहच्यु- पाजितं सर्वेषां शुक्तम्‌ । १त्रनन्तर्यपाजितं कष्णम्‌ । क्रमागतं प्रो तिदायः प्राप्तश्च सदहभाय्येया । श्रविगोषेण सर्व्वेषां धनं शक्तसुटादहतम्‌ ॥ सम्पदयापदि वा यस्य या छत्तिविदिता तल्लन्धं शुक्तम्‌ । तेन कम्मकरणे टेवत्वम्‌। यदविहितमप्रतिषि्वं सामान्धेनानुज्ञातं तज्ञन्धं वलम्‌ । यदत्यन्तविगहितं विपद्यपि निषिद्धं तत्वुष्णम्‌ । तेन तिथ्क्‌त्वमिति विभागः। एतदेव साल्िकं राजसं तामसं चेत्याख्यायन्त। यद्यपि ध्नाजननियमो न क्रत्रथेः पुरुषाथे एवेति चतुधं साधितं तथापि वचनबलात्‌ फलतारतम्यमिति उपायान्तरेणाजने क्रतुत्रेगुखाभावः । तथा उपायाः । तच विष्णुनारदौ.-- क्रमागतं प्रोतिदायः प्राप्तञ्च सदहभाय्यया । श्रविशेषेण वनां

दत्यनेन सर्व्वां शुडधनत्वेन कथितवन्तौ । तेन प्रतिदान

~~ ~~ --~~------------- ---~-------~- ------*----- ~=------- ---- ----- ~ [= =

(१) मद्रितविष्णस्य्तौः--अनन्तरदन्यृपात्तं च ष्णं | ट | ७1. ०1) 60111011. ५८ मकरण्यम्‌ |

२४८ नित्याचारप्रदोपः।

विवाहकाले खशुरटत्तन पिदपितामदादिक्रमागतघनेन वा धन- वलो न ठतौयभागे घनाजना्धमाह तथाच मनुः,-- नेहेत वा प्रसङ्गेन न विर्न कमणा । न कल्पमानेष्वर्थेषु नार्त्यामपि यतस्ततः । प्रसङ्न गोतवाद्यादिना। कल्यमानेष्वर्धेषु पित्रादिक्रमा- गतविवाहादिलक्छेषु । तस्य पितादिधनेनेव यावत्‌ श्वकत्तव्य- टृष्टाटृष्टाधकश्निर्वहात्‌ । पाकसंस्थादिवाजपेयपौ ण्डरो क गो - सवादिमहायन्नान्तकश्चणामपि बहतरधनसाष्यानां पितादि- क्रमामततावदनवतः कत्तं सौक््यीत्‌ । एवं छच्यथादधिकं ग्यहन्‌ नरो भवति किल्िषौ । इति वदहतरधनसो कारदटोषस्य दायादिष्वसम्भवः। तस्य प्रतिग्रहादिविषयलात्‌ । तथाच व्यासः,-- प्रतिग्रहरुचि न स्यात्‌ वच्यधं तं समाचरेत्‌ । खसित्यथां दधिकं ग्टह्नन्‌ ब्राह्मणो यात्यधोगतिम्‌ ॥ दति । किञ्च विदांसत ब्राह्मणो लब्धा पूर्वोपनिहितं निधिम्‌ । अ्रगरषतोऽप्याददटोत सन्बस्याधिपतिदहिं सः ॥

(१) सुद्रितमनौः- नेहेतार्थान्‌ प्रसद्धेन ० | 710. १५115 त्वात्मा. अर ४ स्लो° १५ । (र) शुद्रितमनोः- दष्टा °| 111. 4८11१४४ व्वा च्छर्‌ | क्लो० ३७ |

४ 1. | र नित्याचारप्रटोपः| ४ «... #४६.

इति मनुवचनेन निधिग्रहणे दौषाभावात्‌ तब्लनवतो मदा यज्नादयनुष्टानम्‌ । एवं तपसा जपहोमादिना यल्लन्धं। तथा यज्ुविधानादो सुवणपाचशतमुत्पादयत इत्या दिख्रवग्णत्‌ लज्ञव्धः घनवता बहुधनसाध्वकम्मानुष्टानम्‌। एवं सति धमाध यस्य वित्तहा तस्यानौद्ा मरौयसो | प्र्तालनादि पङ्कस्य दूरादस्पगेनं वरम्‌ ॥ दत्य तन्महाभारतवचनम्‌ । तन्निम्दितिमदहादानादिप्रतिग्रहयादि- परमेव । प्रचालनाद्धि पद्धस्यति वाक्वगेषात्‌ दाय्ादययादिघधनें पङ्ाभावात्‌ । यस्य तरेवाधिकं ष्दरव्यं पय्यीपं खत्यव्रत्तये । अधिकं वापि विद्येत स सोमं पातुमदति॥ इत्यादिना मनुवचनेन अवाभिंकाधिकान्रत्रस्य दायाद्यादि- धनवत्तयेव विवक्षितत्वात्‌ । यत्तु ब्रह्मवेवत्ते,-- मातापिढगुरोरर्धे विवादहायच् घञ्यमतः। अध्वराघेच्च विदुषा ग्रद्धोतव्यं धनं सदा । दूति तत्रिल्सोमयागाधें सग्रतिग्रहाभ्यनुज्नातं मातापिच्रादि- नित्यपोष्सादइ चय्योत्‌ । ननु च ग्टहस्थमाच्राधिकारिकत्वान्महाक्रतुविधोनां प॒नश्च

स्रातकधरत्वन पाकमंस्यादहविःसंस्थासोमरंस्थामद्ायन्नखरूप-

(१) ङ [दतम्नोः --भक्तं । [` ..1 10115'> (पाठा). अर ११ स्लोऽ ७ | २२

२५० नित्याचारप्रदीपः।

पञ्चविधक्रतूनां देवलप्रशतिभिः स्मरणात्‌ तेषाच्च धनं विना अगज्यानुष्ठानल्ेन महादानादिप्रखतिग्रहेणापि धनाजेनं क्रतु- विधिभिरेव प्रयुज्यते । यद्यपि धनाजंनं क्रत्वङ्ग नचाधानवदट्‌ विध्यन्तरासिद्सुपजौव्यते। यस्मिन्‌ प्रतिः पुरुषस्य 'तचल्चिपाथं- लक्तणेति। सखतः प्राप्ततलेनाविष्ेयत्वात्‌। किन्तु उपायान्तर- परिसंख्यारूपेण प्राप्यते । तदुक्तं भाषयक्तता द्रव्यवत्ता तु न केनचिदिधिना करिति । तथापि द्रव्यं विनाऽसिदता क्रत॒ना द्रव्यमाचतिप्यते द्रव्येण तु तद्पाजनाक्तिप्यत इत्येवमपि प्रतिग्रहादिकविध्यपैक्ितलात्‌ कत्तव्यमेव । श्रतएव षष्टे चयाणां दरव्यसम्पन्रः कश्चणो द्रव्यसिदित्ादिति पूव्वपक्तं क्ता ्रनित्यत्वात्त्‌ नैव स्यादिति निधनोऽप्यजयिल्ा अधिक्रिेते- त्युक्तमिति चेन्मैवम्‌ । यद्यपि क्रतुविधिभिद्रव्यमाक्तिप्यते द्रव्येण तु नाजनोपाय आकष शक्यते। उपायं विनापि दायादिधन- सम्भवेनानेकान्तिकत्वात्‌। यत्त षष्टे--निधनोप्यजयित्वा अरधि- कारौ दति तत्र नायमथः क्रत्घेमजंनं कत्तव्यमिति। किन्तु निधनस्य पुरुषस्य धनमभिलषितभेव तेन तदुपाये तस्य प्रयत्नः सिद्ध एव । स यदि धनं लभ्यते तदा क्रतुकरणे षक्तत्वाटरधि- क्रियत एवेति । तव्रेतत्‌ स्यात्‌ जोवनाधं धनसच्वेऽपि क्रतुपर्य्याप धनाभावे जोवनाघ्ं धनेच्छा किन्तु क्रत्वधमेमेति फलतः क्रत्रधमेव

घनाजनमिति। नेवं न जौोवनमात्रप्य्यापघधनवन्तं प्रत्याद्

(१) } तचिष्टाय

निव्याचारप्रदोपः। २५१

त्यक्घन्त(?)विधिरस्य करोति किन्छविशेषफलार्थिनं कन्त शक्तिमन्तं तेन जौवनार्थोपात्तधनेनैव निराकाङ्कत्वात्‌ क्रतुविधिने सयं धनाजनं प्रयुङ्क्ते । पुरुषस्तु यदि जो वना्थघनस्याल्पतवेन वहधन- साध्यक्रतावेपय्यांप्तत्वन क्रतुसिदिभेवोदिश्य प्रतिषिद्लोपायेन धनमजयति तदा तदपि धनं क्रतुना ष्यत एव। घनं क्रत्ङ् नोप्रायः। जौवनाथमपि धनं जौवनाधतेन क्रलद्गः किन्तु त्रोहिलादिरूपैष क्रतुसुदिश्याजितमपि त्रीच्यादिकं त्रद्यादिक- मेव । यथा क्रतुफलसमुरिश्य क्रियमाणमप्याधानंन तु करतुविधिना प्रयुज्यते । तत्र सखविधिसिद्वदिद्ापि द्रव्यसखरूपस्य पुरुषामि- लचधिततवभेव ` तदुपाये प्रवत्तंकम्‌। अयन्तु विशेषः द्रव्यस्याभि- लभितलवं कदाचिज्जौोवनोपायत्वेन कदाचिच क्रलादिफलाकाङ्या। तदुपायप्रहत्तिञ्च लोकतः । आहवनोयादौनामपैहितत्वच्च क्रतु- फलहारकमेव तदुपायञ्चाधाने श्णस्वत एव प्रहत्तिः । न चेतावता क्रतुविधिभिरादहवनोयोपायग्रहणं द्रव्योपायग्रहणं वा माना भावात्‌ । पुरुषस्य धनाजने उपायविङ्रेषनियमात्‌ तदतिक्रमे वथाशास्तं प्रायथित्तम्‌ । यत्त मनुवत्तनम्‌,-- सप वित्तागमा घ्या दायो लाभः क्रयो जयः । प्रयोगः कग्ययोगञ्च सग्रतिग्रह एव च ॥

इति । ततर दायः पित्रादिक्रमागतम्‌। लाभो निष्यादिलाभः। क्रयः प्रसिद्धः। जयः तियस्य । ब्राह्मणस्यापदि गुद्दाद्‌ विना (2), प्रयोगः कुसोदवत्तिः। कमयोगः कछषिवाणिज्यादि वेश्यस्य । त्राह्मणस्याप्यापदि । सगरतिग्रहः दिजातिभ्यः प्रशस्तेभ्यः।

२५२ निव्याचारप्रटोपः।

इत्यादि यद्रग्हेतुलमजनस्योतौं नेतावतापि क्रतुविधिप्रयुक्तलं किन्तु पुरुषस्य शदरघनेन कश्मकरणो देवत्वमिल्यादिकमेव वचनात्‌ कल्पयते । केवलं यो लोभेन गदहिंतमहादानादिप्रतिग्रहं करोति लोभेन स्भैण वा तद्या गपूव्वैकं प्रायित्तमक्लल्ला पञ्चात्‌ तापन तन महायन्नं करोति तस्य क्रतुफलं स्याटेव | घनस्य राजसला- दिना फलं मध्यमम्‌ । प्रतिग्रहदोषस्तु स्याटेव । धम्माकाङ्या तत्वरणएमनुचिलतम्‌ । निन्दितः प्रतिग्रहः क्तः। कदाचिच देवमानुषविच्रेन धम््ौ नानुष्ठितः तदा महाननर्थः स्यात्‌ । हारोतः,-- पतितदुष्कुतभ्यः प्रति्द्टौतमस्वग्यमयक्गीयं न च तेन पण्याधीनाप्रोति। इति वचनात्‌ पतितादिचाण्डालादिप्रति- ग्टद्धोतेन घनेन यन्नादिकरणे फलाभावः। तस्माद्‌ गटहिभिस्तन्र कर्तव्यम्‌ । तल्सिद्रं टदयादयादिधनासत्वेनाजनाधं टतौयभागी यल: | तथाच मनुः,-- नेरैतार्थान्‌ प्रभङ्न न विर्न कम्मण | न कल्पमानेष्वर्छषु नारव्यामपि यतस्ततः ॥ र्थेषु कल्यमामेषु जातषु धनायथं नेरेतेत्यथेः । यस्य तत्रास्ति समासं वा तस्य ष्यस्तोक्ता वरत्तयः । तत मनुः, - ्रध्यापनमष्यघनं यजन वाजनं तधा ।

दानं प्रनिग्रहश्चव षट कम्पाणयग्रजन्ममः ॥

नित्याचारपरदोपः। २५१

षरखान्तु कञमणामस्य तोणि कम््माणि जोविका। याजनाध्यापने चैव विशदाच् प्रतिग्रदः ॥ विश्द्धोऽत्र यटौयप्रतिग्रहे न विशेषतः प्रायित्तमामातम्‌ | च शब्दाद्‌ टेणकालद्रव्यस्तरूपनिवन्धनदोषाभावरूपविशदलतं प्रति- ग्रह विशेषणम्‌ । यान्नवल्कयः,-- इज्याध्ययनदानानि वेश्यस्य ्षतियस्य च । प्रतिग्रहोऽधिको विप्रे याजनाध्यापने तधा ॥ गौतमः,-- दिजातोनामध्ययनभिज्यादानं ब्राह्मणस्याधिका प्रवचन- याजनप्रतिग्रहाः। पूव्वषु नियमः पू््वष्वष्ययनादिषु भ्रावश्य- कत्वं नियमः। नतु प्रवचनादिषु विभागादिप्राप्रकुट्म्बपोषण- पथाप्तधनस्य धनाजननियमाभावादिति विन्नानेश्वरः | मनुः,-- अद्रोहेणेव भूतानामल्यद्रोहेण वा पुनः । या रत्तिस्तां समास्थाय विप्रो जौवेदनापदि ॥ यात्रामाततप्रसिद्धयधें खे: कमभिरगदहितेः। ्रक्तेशेन शरौरस्य कुव्वोत धनसञ्चयम्‌ ॥ ऋतार्ताभ्यां जोषैत सतेन प्रमृतेन वा|

सल्यादरताभ्याषमथवा न खया कदाचन ॥

~~~ ~~~ म = = ज = स = न म

(१) शुहितमनौः-सपिवा०। 7101) वणा" ०८८०. ०४ कलो ४।

२५४ नित्याचारप्रदोपः।

ऋतमुञ्छशिलं ज्यमस्तं स्यादयाचितम्‌ | खतन्तु याचितं भेच्यं प्रसृतं कषंणं स्मृतम्‌ ॥ सत्यानरतन्तु वाणिज्यं तेन चेवापि जीव्यते। रेवा ्वठत्तिराख्याता तस्मात्‌ तां परिवजयेत्‌ ॥ गौोतमः,-- अआद्या्चतखः ष्ठाः स्युः। उन्छशिलायाचितयाचित- रूपाघतख द्रत्यथंः । हारौतः,-- ऋतासतसत्योपदतसम्मनत्रापत्रत्तयो भवन्ति । कऋतमुच्छ- शिलम्‌ । भेच्यमख्तम्‌ | अयाचितोपपन्रं सत्यम्‌ । अध्यापना- च्छिष्योपहितम्‌। सम्पत्रहत्तिः सह्गो याचितम्‌ । अ्रपत्रत्तिः कषिः। तासां पव्या पूत्वा खयस्यो भवन्ति । त्राह्मणएस्येत्यनु- हन्तो । गीतमः,- कषिवाणिज्ये वाऽखयं छते कुसोदश्च । कुसोदं स्यं कत- मपि। कुसोदवत्तिधंपति प्रदेशान्तरे मौतभेनाप्यभिधानात्‌ । पेठोनसिः,- ग्टहस्यधन्मां रिष्यन्‌ न लोमेत येन धश्मस्य हत्तिसुपाददोत | आपस्तम्बः,- दायाद्यं निलोच्छौ यच्वापरिग्टहोतम्‌। ब्रपरिग्टहोतम- सखामिकं णाकनोवारादिकमिति लक्छौधरः | निष्यादिकं वा),

निाचारप्रटोपः। २५५

भ्रतच शाल्यादेनिपतितस्य परित्यक्रवल्नरौ ग्रहणं शिलम्‌ । एवो कस्य त्यक्तस्य कणस्योपादानं उच्छमिति विज्ञानेश्वर । हारोतः, - अयोनि। कण्डनम्‌ । गोखानम्‌ | धान्यकर णम्‌ । लवनम्‌ । इति पञ्च उञ्छखयानानि। लूनं भौर्कमनुज्ञातं शिलभित्याहः । शरयोनि मागदि।! कणर्डनस्थानं प्रसिद्धम्‌ । गोखयानं गोभ्यो धान्यादिदानस्थानम्‌ । धान्यकरणं खलम्‌ । लवनं लुयतेऽस्मिन्‌ इति व्युत्पत्या केतम्‌ । अनुज्ञातं खाम्युपैक्तितम्‌। भरयाचितं याचितच्च प्रतिग्रहरूपं प्रोतिदायरूपं च विशेषेण निर्देशात्‌ । अ्रयाचिताद्ृतं ग्राह्यमपि दुष्कतकश्मणः । श्रन्यन्न कुलटाषरण्डपतितेभ्यस्तधा हिषः ॥ इति याज्नवल्कयन प्रतिग्रहप्रकरणेऽभिघानात्‌ | ्रपि दुष्कुत- कश्चणः किमुत विशडादित्य्धैः। प्रस्थापनं प्रध्यापनं प्रशरपूव्वैः प्रतिग्रहः| याजनेऽध्यापने वादः षड्विधो वेदविक्रयः॥ न वेदविक्रयं कुस्थादग्निविक्रयमेव च। इति भारते याजनाध्यापननिन्दा वेतनपूव्वैकयाजनाध्यापन- विषयेति लच्छो धरव्याख्यानात्‌ । तकाध्यापनस्य उपपातक- मध्ये गणनाच्च । अपणपूत्ेकं ये याजनाध्यापने तयोरनावहत्ति- त्वम्‌ । अतएव कतन्नोऽद्रोदो मेधावो एचि; कल्याणसूचकः | अष्याप्या घर्मतः साधुशक्तापरन्नातिवित्तदाः ॥

२५६ नित्याचारप्रदोपः।

दूति याज्नवल्कावचने वित्तदस्याप्यापनानुज्ञा । तत्रच वित्तद इति श्रपणपून्मैकमधप्रदातेति विज्ञानेखरेण व्याख्यातम्‌ । यत्त॒ मनुः,-- राजतो घनमन्विच्छेत्‌ संसोटन्‌ ब्राह्मणः त्तधा । याज्यान्तेवासिनो वापि नलन्यत इति खिति: ॥ तथाच याज्ञवल्कयः,- राजान्तेवासियाज्येभ्यः सोदच्निच्छडनं क्षुधा | दति याजनाध्यापनयोरापदश्चत्वमुक्तम्‌। वत्तौ सोदत्निति- पदरद्‌ विधानाभाव दति विन्नानेणखवरेण व्याख्यानात्‌ न ठत्यन्तरा- सम्भवरूपत्रन आपहत्तित्म्‌ । यदा राजप्रतिग्रहसाहचय्यीत्‌ पणपूत्यकयाजनाध्यापनापरम्‌। सोदननिच्छदिति धनकामनया पणपूव्वैकयाजनाध्यापनप्रतोतेः । तेन अपणयपृव्मैकप्रशस्तयाजना- ध्यापनयोरनापद्यपि स्नातकधश्मलम्‌। तथाच ब्रह्माण्ड, - अनापद्यपि धम्म्ण य!ज्यतः शिष्यतोऽपि वा । ग्रह्वन्‌ प्रतिग्रहं विप्रो न ध््रत्‌ परिहोयते। तत्सिदधम्‌ । याजनाध्यापनप्रतिग्रहा सुख्या ठत्तवः । तत्रापि प्रतिग्रहाऽ- सम्भवे अध्यापनम्‌ । अध्यापनासम्भवे याजनम्‌ । ब्राद्मणस्यत्यनु- त्तौ गोतमः,-- याजनाध्यापनप्रतिग्रहाः सर्व्वेषां पूव्वः पूर्व्वो गुरः। सर्व्वेषां

प्रशस्तानाम्पि गुरु दोषावद्ः। विश्ु्प्रतिग्रदाद्‌ विशदा

नित्याशारप्रदौपः। २५

ध्यापनं गुरः । विशदाध्यापनाच्र विशदयाजनं गुरुरिति भावः। युक्तञ्चेतत्‌ । पतितसंसर्गे याजनाध्यापनयोः सद्यः पातित्य हेतुत्वम्‌ । पतितप्रतिग्रदस्य संवत्सरेणेति गौरवस्य व्यक्तत्वात्‌ । यत्तु याजनाध्यापनप्रतिग्रहमध्ये प्रतिग्रहस्य गहिंतत्ववचनं मानवे- प्रतिग्रहः प्रत्यवरः प्रेत्य विप्रस्य गरहितः। दति तदिशुद्धयाजनाध्यापनापेक्तया गददितप्रतिग्रद विषयम्‌ । तथाच वाक्यशेषे । याजनाध्यापने निलयं क्रियेते संस्तात्मनाम्‌ । प्रतिग्रहसत्‌ क्रियते 'शुद्रादप्यन्त्यजन््मनः ॥ दति याज्य्गिष्ययोः संस्छतत्रेन प्रगस्तत्वं याजनाध्यापन- प्राशसत्ये डेतुः। अन्य: शूद्रश्वाण्डालादिरूपः प्रतिग्रगदितले ेतुर्कः | यच हेत्न्तरमुक्तम्‌.-- जपदोमैरपत्येनो याजनाध्यापनैः क्षतम्‌ । प्रतियद् निमित्तन्तु त्यागेन तपसेव च ॥ दलि तदपि विश्दयाजनाध्यापनापे्षया गदहितप्रतिग्रहस्य निन्दापक्ते सङ्च्छते, अनन्यथा जिन्दितियाजनाष्यापनयोरिति धनल्यागपून्धैकमेव प्रायित्तमिति। जप्ोमरपैत्यन इत्य. सङ्तः । (१) समुद्रितमनौ --गूदखाष्यन्त्यजन््नः | 111. 10119१3 न्पाप्णा, खन १० क्षो° ११०। २२

२५८ नित्याचारप्रटोपः।

यद्‌ गहितेनाजंयन्ति कश्चणा ब्राह्मणा धनम्‌ । तस्योत्सर्गेण शुद्धान्त जप्येन तपसेव च ॥ दूति मनुविष्णुभ्यां गरहिंताजनमाते सामान्येन त्यागविघा- नात्‌ । तथा पुरोहितयाजनाध्यापनाधिकारे यमेन

© 0 ^~ * © क्ण गहितेनेह यद्‌ वित्तं समुपाजितम्‌ |

तस्य त्यागेन शु्धपरन्ति # ॐ # न्वेषण्न च ॥ हारोतः,-- शृद्रयाजने गर्हिंतधनं न... ---- प्रचिप्य ब्राह्मणानुपेव्य ्रूयादिति। वशिष्ठः, --

गहितयाजनाध्यापनदक्तिणात्यागात्‌ पूता भवन्ति । अ्रयाज्य- याजने पुनः संस्कारः श्रुयते । नत्वस्य प्रतिग्रहे । पतितयाजनें पातिल्यं न पतितप्रतिग्रहे। तस्माद्‌ यथोक्तमेव सम्यक्‌ । अतएव लच््मोधरेण तथेव व्याख्यातम्‌ । प्रतिग्रहः प्रत्यवर इति प्रतिग्रह- निन्दा प्रगशस्तयाजनापेच्येति । यत्त वशचिष्ठवचनम्‌, अग्नय इव दोप्यन्ते जपदोबैदिंजातयः । प्रतिग्रहेण शाम्यन्ति उदकेनाग्नयो यथा ॥ इति। तत प्रतिषिद्प्रतिग्रहेणेति लच््मोघरेण व्याख्यातम्‌ मनुः. कुसूलधान्यको वा स्यात्‌ कुम्भोधान्यक एव वा | तरहेहिको वापि भयेदण्वम्तनिक एव वा ॥

निन्याचारप्रदोपः। २५९६

चतुर्णामपि चेतेषां दिजानां गमे धिनाम्‌ ।

ज्यायान्‌ परः परो ज्ञेयो घधम्मतो लोकजित्तमः ॥

षट्‌कर्ोको "भवेदेषा तिभिरन्यः प्रवत्तेते ।

दास्यामेकखतुथसत ब्रह्मसतेणए जोवति ॥

कुरनधान्यकः कोषिकापरिमितघान्यवान्‌। कुम्भौ सद्‌-

भार्डविरेषः । ईदा चेटा तस्यां भवं रेदिकं तयद रएेहिकं यस्य स तथा। श्वोभवं स्तनं अन्नं न तदस्तोत्यप्वस्तनिकः सद्य इत्यथैः । अतर चाश्वस्तनापेच्तया ऋहेह्धिके तेरुखदगनात्‌ कु सूलकुम्मीधान्यकयोरपि पूव्वं पूवं चरिगुणम्‌ । बुस्भौधान्यकः तप्र तिगुणनवदिनङ्कुटुम्बभरण्योग्यघान्यवान्‌ । एवं कुसूलधान्यकः नवतिगुखसषविंशतिदिनकुटम्बभरण्यीम्यधान्यवान्‌ । दभ द्य्थ- तखाद्वाद्युपकरणवस्तव्यजनदक्तिणादिसाधनमजाद्रवयं प्रविश्य दिनपदासिसाघधनलं धान्यानां बोदव्यम्‌ । षट्‌कर्मको भवदेषा- मिलि एषां चतुशं मध्ये एकः कुसूलधान्यकः षट्‌कम्भा भवेत्‌ । षट्भिः कम्मभिः सस्तविंशतिदिनपय्याप्तधनमजयेत्‌। षट॒कश्चाणि च पूर्वोक्तानि उञ्छगिलायाचितयाचितक्षषि- वाखिज्यरूपाणि । अन्यो दितौयः कुम्भोधान्यकः चिभिरुब्क- जिलायाचित्रमवदिनप्ी्षघनमर्जयेत्‌ । एकम्तुतोयः वगहहिकः उञ्छभिलाम्यां निदिनप्धाप्रधनमजयेत्‌। चतुथस ब्रष्वस्तनिकः

क्षवसेन उच्छेन जवति । दिनमातरप्रयया्षघनमजयेत्‌ । ब्रह्म

(१) सु{दितिमनौ भवत्येषां ० । 1101. 4१०1९ व्रणो, खर ¢ स्लो- € |

२६० नित्ाथारप्रहोपः।

सत्रशब्द्‌ उञ्छपरः । ब्रह्म सततं जायत दति व्युत्पत्या । एते च वत्तिप्रकारा न सर्व्वेषां ब्राह्मणानाम्‌ तथा सति- यस्य तैवारिकं द्रव्यं पर्य्याप्तं भत्यहत्तये । अ्रधिकंवापि विन्देत स सोमं पातुमहति॥ इत्यादिना मनुनेव सप्तविंशतिदिनाधिकधनवतो गृहस्थस्य द्‌र्भितल्वात्‌ तददिरोधापत्तः। किन्तु धनसाध्यकं्यणा यः पर- लोकजयं नेच्छति धनजोवयोरनियलकालनारश्त्वात्‌ किन्तु तत्िसङ्गोचेनेव तपोरूपेण परलोकमिच्छति तस्येमे त्ति विशेषाः । तत्राप्युत्तरोत्तरस्य दुःखातिशयेन तपःप्रकषात्‌ ब्रष्ठ- लोकप्रा्सिः फलम्‌ । तदेतदुक्तम्‌, ज्यायान्‌ परः परो ज्ञेयो घ्तो लोकजित्तमः । इ्ति। तेन क्च्छचान्द्रायणणदिकतपोरूपत्वेनषां हत्ति- विशेषाणां फलसाधनत्वम्‌ । कच्छरकदन्धकामसत महतौ च्रियमाप्रयात्‌ । इत्यादिवत्‌ । तदुक्तं ग्रोधरेण प्रयच्च तत्तिविशेषपरिग्रहो धश्मातिशयायिग्टहस्यमाचविषयः। अत्रेव यान्नवल्कयः,-- कु खलङ्म्भो धान्यो वा व्रयहिकोऽशखस्तनोऽपि वा । जोवेदापि श्िलोच्छेन खेयानेषां परः परः ॥ इति । अत्र विन्नानश्वरव्याख्या,-कुसूलधान्यो दादशाद्- कुटुम्बपोषणपय्यास्धनः । बुग्मीधान्यः षड्षपय्याप्तघनः ।

निश्याश्ारप्रटोपः। २९१

तपहिकस्वाहपय्याप्षधनः । श्र्ठस्तनः एकदिनपय्यैप्रधन; | एते चत्वारः शिलवत्तयः उच्छत्तयो वेति जोवेदापि शिलोञ्छेन त्युक्ञम्‌ । हसथ हिविधः। शालोनो यायावरश्च। तत्र प्रतिग्रहाधिको विप्र इत्यादिना चेवापिकाधिकात्रोयः सहि सोमं पिषेद्‌ दिजः, प्रतिसंवत्सरं सोमं पशः प्रत्ययनं तधा ॥ दूत्यादिना शलौनस्य वरत्तयो टथिताः। कुसूलकुमी- धान्योवेत्यादिना यायावरस्य चतुविधस्य शिलोच्छवत्तिरुक्ता), यदाह देवलः,-- दिविधो गटहस्थो यायावरः शालोनश्च। तयोर्यायावरः प्रवरो याजनाध्यापनप्रतिग्रहरिक्‌थचयविवजनात्‌ । षट्का धिदितः प्रेष्यचतुष्पदष्हग्रामधनधान्ययुक्तो लोकानुवत्तां शलोन ब्ूति। शालोनोऽपि चतुविघः। याजनाध्यापनप्रतिग्रहक्तषि- वाणिज्यपाशपाल्येः षड्भि्जींवत्येकः। याजनाध्यापनप्रति- ग्रहेरन्य; । याजनाध्यापनामभ्यामपरः । चतुधस्त्‌ अध्यापनेनेव । यदाह मनुः,- षट्‌कर्ोको भवदेषां चिभिरन्यः प्रवत्तते । दाभ्यामेकशतुधस्‌ ब्रह्मसत्रेण जोवति ॥ दूति। तत्र विन्नानेखरमते ब्रह्मसतपदमध्यापनपरम्‌ । नै ल्यिके नास्त्यनध्यायो ब्रह्मसतं ददि तत्स्मृतम्‌ । दूति ब्रह्मयन्ने मनुनेव ब्रह्मसत्रशब्दप्र्ोगात्‌ ।

२६२ नित्याचारप्रदोपः।

इारोतः,--

दिविधभेव ग्हस्यं प्राहुः । श्गलोनं यायावरच्च। श्णलो- नात्‌ पुणखतरो यायावरः । खयान्‌ सव्वारब्धेषु । शाला विदते- ऽस्य इति शन्ोनः। स ददिविधः) सम्पत्रहत्तिरमम्पनत्र- त्ति । तयोरसम्मत्र्त्तिः मरेयान्‌ । उच्छगिलदत्तिरित्यथः । सम्पत्रवत्तिथ उचञ्छथिलभच्यायाचिताध्यापनयाजनक्तषिवारििज्यि- ठत्तिरिति शालोनो दिविध इत्युक्ता यायावरं प्रत्याह शानलौनाल- वत्तियापनतया यायावरः। दश दश रातिवां वसन्‌ यातोति यायावरः। वरासु वा वच्यमाणासु त्तिषु यापयत्यावमानभिति वायायावरः। म द्विविधः ल्तप्रखानोऽक्ततप्रस्थानघ्) यस्य ऋत्विजः वपनपूचं पूर्ववद्युराग्नेयीं कारयित्वा प्रातदश्वानरीं कारयित्वा इमां दिशं व्रज द्द्‌ दरव्यमादरेति व्यवस्थापयन्ति स क्रतप्रस्थानः। अक्षलप्रख्ानश्च यस्य ऋलतिजः वपनं कारयिता प्रातवश्वटेषैनेष्टा ्रस्यां दिशि इटं ब्रोद्यादिद्रव्यं तिष्ठनोति कथ- यन्ति न खयं गच्छन्ति

स एतयोरुभयोः साघारणघम्मानाह मन्वतः,-

शयनासनाहार विद्धारोलखया नाशन प्रतिग्रहा । पन्वसु वपनम्‌। पञ्चाग्निपरिचरणम्‌। सख्यं होमोपस्ानम्‌ । यथोक्तबलिहोम- करणम्‌ । स्वाग्रमधर्चरणम्‌ । निषेधवजेनम्‌ । धनमाहृत्य गाहपत्याय निवेदनम्‌ । षरमासछच्छ्ा चरणम्‌ |

अरस्य ठत्तयश्च,--

उच्छशिलमयाचितम्‌। तच्वासम्भवे शूद्रादपि द्रव्यं बाप्य-

नित्याचारप्रटौपः। ९६३

पेक्तितस्य ब्रोद्यारैः खामिसन्दर्भने ग्रहणं नतु प्रार्धनमसन्दर्य वा ग्रहणं खणेवणघ्षस्कन्धे वा हलवाहनं चतुषिंशतिसौ तापयन्तं पलाशशाखया चतुःपञ्चाच्ञलिक्रमेण वौजवपनं यावत्‌ तावत्‌ कष्या वा जौवनं राज्ञो भागदानम्‌। पने कुदासेन वा यावत्‌ कथितं शक्रोति तावता जोवनम्‌। तत्र नियमेन रान्न भाग- दानम्‌ । अ्रयाचितादिभ्योऽन्राधिष्ये सोमयागं साग्निचत्य- मनग्निचित्यं क्रत्वा तत्र सव्यैखं दक्वा पृब्यैवत्‌ पात्रं ग्रोवाया- मासज्य धान्यवहनपात्राद्‌ भिन्नाद्‌ विशोर्णद्‌ भूमौ पतितधान्यं तस्ादनासिजाङ्गष्टाभ्यामेकेकं धान्यमादाय पाते करोति तेन जोवनं भिन्रहत्तिः । एतासामष्टहत्तौनामेकया हत्या द्रव्यमाद्त्य गाहंपल्ये निवेद्य कालं नयन्‌ संवत्सरमध्ये षरमासं प्राजापत्यं कच्छं कुव्वन्‌ यमनियमवान्‌ यायावरो भवति। तस्य फलं परं ब्रह्मागरलमप्रोतोति यदहत्वा नेह जायेतेत्यत्रापि यायावरस्य व्रत्तिविशेषाण ब्रह्मावाधिरूपमोक्षफलायविधानात्‌ यथोक्त

कष्यारेरपि विहितत्वादेव नाघग्मजनकलत्वम्‌ ।

रच बोधायनः, शालौनयायावरचक्रचरधस्चकाङ्किणां नवभिवृत्तिभिवत्तंमाना- नाम्‌ । तेषान्तदर्तनाहत्तिरि्युयते । ्राला्रयच्वाच्छालौनलम्‌। च्या वर्या यातौति यायावरत्रम्‌ । अनुक्रमचरणाचचक्रचरत्वम्‌ । तानु व्याख्यास्यामः। इत्यक्ला तत्र धन्विशेषानुया दशधा

वत्तिमादह । ततर धम्मविशेषाः,-- अआ नवव्रत्तः। केशश्मश्ुदवपनम्‌। कष्णाजिनकमण्डलुभार-

१९४ नित्याचारप्रशोषः।

यष्टिखनितराणानुपकल्यनम्‌। त्रेधातवौयेन वैशखानयया पूव्बदिने दृष्टा प्रातरुदिते प्रस्थानम्‌ । श्राहवनीये वास्तोष्यतोयं इत्वा ग्रामान्तेऽवस्थानम्‌ । तत मदं क्त्वा प्रवेशः । अ्रन्यक्लत मठेवा प्रवेशः। वच्यमाणघ्रवाघ्र तिपत तत्र छष्णाजिनाटौनामुपयोगं क्त्वा दच्यवगमनम्‌ । द्या यदजेयति तेषां विश्वेभ्यो देवेभ्यो जुष्टं निवपामोति निर्वापः। विश्वेभ्यो देवेभ्यो लुट प्रोत्तामोति प्रोत्तणम्‌ ¦! तृष्णौं वा। तेन द्रव्येणाग्निहोत्रं दशथपौणमासौ आग्रयणच्च संस्छत्य पक्ता पञ्चयन्नानुष्टानपूव्यैकं त्रतोपायनम्‌ । भोजनं श्षीरलवणमंसपर्ययषितवजं सपिदधि- भिखम्‌। ब्रह्मचय्येखतौ वा गमनम्‌ । पव्वणि पव्धणि कैम- श्मस्युनखरोमवपनम्‌ । सज्जलादिना वाह्यश्डिः। सत्यदमादि- नान्तरशडिः। एते दशकत्तोनां साधारणधमाः । दश ठत्तयञ्च.--

पणनिवत्तनी । कौषालौ । प्रवा । सम्परत्तालनो । समूहा । पालनो । शलोच्छा। कापोता। सिच्छा। वान्या। तव्र,-

दशदस्तेन दण्डन तिं शहण्डा निवत्तनम्‌ ।

बण्निवत्तनपरिमितां भूमिं अ्रस्यृतनासिकाभ्यां ससुष्काभ्यां कषति भोजनपन्तं नातिखमं क्त्वा यावद्िदिनस्तावद्ुमि- क्षिनि्वीदो भवति तावत्‌ कषंणोयं तेन जीवनं षणनिवत्तनो ।

जलाभ्यासे कुद्ालेन फालेन तोच्छेन काषेन वा खात्वा धान्य. वपनं कन्दसूलफलशाकोषधिनिष्ावनं तेन जोवनं कीद्ालो।

नित्याचचारप्रदोपः। २६५

श्रथ ध्रुवा । पूर्व्वोक्तमरे भूत्य तल्ला थिरो उेष्टयामोति शुक्तवासो धारणम्‌ । ब्रद्मवचेसमसि, ब्रह्ममचैसाय तेति कछष्णाजिनदानम्‌ । अहवा: दति पवित्रम्‌ । बलमसि. बलायत्वेति कमण्डलुधार णम्‌ । धान्यमसि, पुध्येलेति भारयष्टिघारगम्‌ । सखा मा मोपा- येति "खनित्रम्‌ । यथोपनिण्क्रम्ब व्याद्नोजपित्ा दिशमनु- मन्वणम्‌ । एथिवो चान्तरिक्तं च दीश नत्राणि.च या दिः) अमिनिवायुश्च सव्यश्च पान्तु मां पथि टेवताः॥ दति प्रथिव्यन्तरिन्तं दौ नत्तच्राणि या दिशः मान- स्तोकोयं जपित्वा गच्छन्‌ गण्हदारे भागयध्या सहात्मानं सन्द्णयेत्‌ तत्र॒ यावत्नमैल तेन जौवने ध्रुवा । तद्र यद्यपि न॒ लसेत यद्यपि बद लभेत तथापि तस्यां निवत्तमान- त्वाद्‌ प्रवा घछत्तिः। एनदट्‌त्तत्तिसम्बन्धादेव चक्रचर दति प्रसिद्धः| अथ सम््र्तालनो। यथाकथञिद्‌ त्रोद्यादिकं लब्ध सद्य एव तदुत्वा पाकपात्राणि प्रत्ताल्य न्युलतया स्ापयति न दिनान्तराधं सिडमन्रं पाकपात्रे स्थापयति न वा कुण्णदौ धान्यं स्थापयति न वाऽन्यदस्ते तण्ड्लादिकं सापयति सा

सम्प्रत्तालनो

( १) सुद्रितनौघायने,-दटण्डम्‌ | ~\11:111 {0 >1 "111६1, #ाा९8 सतोनां सुसुच्यः। देयप्रञ्चे | २याध्ययि। १५ खत्नस्‌ । २४

२९६ नित्याचारप्रटीपः।

अथ समूहा । प्रथिवा क्ते वा यत्र यतौषधयः प्रकोणा- स्तिष्टन्ि खाम्युपैचितास्तगरोच्छनादिना रुर्डोक्तत्य ताभिजींवनं समूद्धा |

अथ पालनो। बोजनाशभयात्र च धान्यानि ग्टह्लाति किन्तु सज्जननेभ्यसुषविहोनतर्डुलान्येव चिनोति तेन जवनं बोज- पालनाद्‌ बोजरक्षणाच पालनौ |

अध भिलोच्छा। यत्तीषधयो विद्यन्ते तचराङ्गलिभ्या- मेकेकसुञ्छयित्वा शिलेवेत्तयतोति शिलोच्चछा।

अध कापोता । अवारितस्धानेषु पथिषु चेतरेषु वा अप्रति- हतावकारेषु यत्र यत्रौषधयो विद्यन्ते तत्र तताङ्गलिभ्याभेकं क- मादाय कपोतवत्‌ सन्दभनात्‌ कापोता)

अथ सिद्धच्छा हत्तिः। खान्तो हदो य आत्मन्यग्नोन्‌ समा- रोप्य सन्नासिवदुदासोन्त्तिः युवरभाय्यांदिकं परित्यज्य सज्जनेभ्यः सिद्वान्रं भक्यति तैन जोवनं सिङधच्चछा |

अथ वान्या। वन्येन श्यामाकनोवारादिना वत्तगुल्मलता- दिना वा वत्तनं वान्धा।

एतासां दशवत्तौनां एकया वत्तयन्‌ पूर्व्नोक्तध्मवान्‌ नरो भवति न पुनः संसारं प्रविश्तोति सुक्तिफलत्वम्‌ । एवं वत्ति भि- मक्तिफलमभौप्नां ठत्तय उक्ताः। ये तु प्रहत्तिषर्मेण घन- साध्यक्मभिरेव ध््ममोक्ताभिलाषुकास्तभ्यः प्रतिग्रदाध्यापन- याजनादयो व्रत्तयः। तत्र प्रथमं उच्छत्र्तिः ततः शलघ्ठत्तिः तयोश्च प्रणशस्तादाहरणमेव मुख्यत्रत्तिः । तदाहतेनागनिदहोव-

नित्याचारप्ररोपः। ॐ ६७

दशपौ णमासपग्बन्धपय्येन्तसौ तक््माणि शओराद्देवपूजा तियिपूजा स्मात्तकश्राणि च कुर्व्यात्‌। यदाह ममुः,-- घत्तयश्च शिलोज्छाभ्यामग्निदोच परायणः | इष्टो; पन्मायखान्तोया; केवला निवपेत्‌ सदा ॥ इति। पव्वेणि ्रयमे च तदन्तेवा भवा इष्टयः पन्ान्तें दशपौणमासाग्रयणादि } अयनान्ते पश्वन्धः । यत्त-- प्राक्‌ सौमिकोः क्रियाः काय यस्यान्नं वापिकं भवेत्‌। इति यान्नवल्कोयं तव्मरतिग्रहादिल्ठत्तिकग्टदहस्यविषयमेव । र्िलोच्छठत्तस्तावइनाभावान््नुना दशाद्यविधानादिति । प्रशस्तस्थानात्‌ शिलोञ्छहच्यभावे यतस्ततोऽपि कष्टादपि शिलिच्छहत्िः। नतु प्रतिग्रहः| यदाह मनुः,-- शिलोच्छमप्याददाति विप्रो जोवन्‌ यतस्ततः | प्रतिग्रद्ाच्छ्लिः सखरघान्‌ ततोशप्युन्छं प्रशस्यते ॥ यतस्ततोऽपौत्यपिशब्द्‌ः क्रमः। शरिलः येयान्‌ खष्प्रतिग्रहादपः-

क्ष ्टोऽपि शिलः येयान्‌ |

श्रथायाचितम्‌ ।

तदुदिविधम्‌ । प्रौ तिदायरूपं प्रतिग्रहरूपञ्च । तद्‌दिविधमपि बरा ह्मणच्तचियवैग्येभ्यः साधुठठत्तभ्यः। साधुहच्यसम्भवे जातिमानेभ्यो

न कधद्धिर्दाप शदरात्‌ |

२६ नित्याचारप्रटोपः। यदाह व्यासः,-- दिजातिभ्यो धनं ङिष्यत्‌ प्रणस्तभ्यो ददिजोत्तमः | अपिवा जातिमत्रेभ्योनतु शूद्रात्‌ कदाचन ॥ लिपेत्‌ सखो कत्तमिच्छेत्‌ । नोघायनः,-- तस्य ठनत्तिर््राद्यणत्ततियवेश्यरथ कारेभ्यो धनं लिप्येत । श्रया

चितमिति शेषः । रथकारण्र माद्िष्यण करण्यां जातः । शृूद्रयाजनान्तर मनुः,-

वेदवानपि विप्रीऽस्य क्षल्वा लोभात्‌ प्रतिग्रहम्‌ |

विनाशं व्रजि लतिप्रमामपात्रमिवाम्भरसि॥ याज्ञवल्काः,--

अयाचिलाहतं ग्राह्यमपि दुष्कलकच्मणः | अन्यत कुलटाषर्डपतितेभ्यस्तथा ददिष: ॥ एतेन शृद्रादपि अयाचिताहृत ग्राह्यसुक्तम्‌ । जातिमाचदिजाद्‌ याचितासश्भवे चेतत्‌ । न तु शृद्रादिति पर्य्यदासात्‌ । आहृताभ्यदितां भित्तं पुरस्तादप्रचोदिताम्‌ । मेने प्रजापतिग्राह्यामपि दुष्कुतकन्धणः ॥ नाख्रन्ति पितरस्तस्य दशवर्षाणि पच्च च नच व्यं वहत्यग्नि्यस्तु तामवमन्धते॥ चिकित्सकाक्षतज्नानां णल्यदन्तुञ्च वारैः । षण्डस्य कुलटायाश्च उद्यतामपि वजयेत्‌ ॥

नित्याचारप्रदोपः। २६९

श्राहताभ्यदितां प्रतिग्रहोठग्डहे आ्रनौोयोपस्थापिताम्‌ । भिका

कुटुम्बभरण्योग्यद्रव्यरूपाम्‌ । आमात्रसिद्ान्ररूपामिति भमो न काय्येः |

यमः,-- चिकित्सकस्य सुगयो्वेश्याया.ः कितवस्य च। षण्डसूतिकयोधेव उद्यतामपि वजयेत्‌ ॥

श्रयाचिताधिकारे वशिष्टः, -

खडघानस्य भोक्तव्यं चौरस्थापि विशेषतः । नत्वेव वदयाज्यस्य यञ्चोपनयते बह्भन्‌ ॥

जावालः,-

$ > $ [| भ अभ्युदितं खे भच्यं ग्राद्यं तत्सव्वतः स्वयम्‌ । ्रासन्यव शभायातं नियुक्ञाात्‌ शतकेऽपरम्‌ ॥

एवकारो भित्रक्रमः। शभायातभेवात्नौत्यथः । ब्रपरं निन्दित. प्रकारोपलब्धं ृतकेऽवग्यभरणोये नियुच्ञयात्‌ इत्यथः ।

एतदयाचितं राजमदिषौराजामात्यपुरोहितेभ्योऽपि ग्ण्द्धो- यात्‌। श्रयाचितानुज्ञाकालते विशषतः कलशादौनामेव परं दासात्‌। यत्त यमः, - तधैव राजमहिपौराजामाल्यपुरोडहिताः। पापेनाईन संयुक्ताः सर्वव ते राजघम््तः॥

ष्रति प्रतिग्रहनिन्दामाद तदयाचितप्रतिग्रहेऽपि सङ्गच्छत एव।

४० मित्याचारप्ररौपः।

एवं रान्नोऽप्ययाचितं ग्राममेव । ब्रयाचितवक्ये दिजातिमावो- पादानात्‌ रान्नश्च कुलटादिमध्ये प्रवेणात्‌ प्रतिप्रसवाभावात्‌ । यत्तु श्रादित्यपुराणेऽपि,--

रपि पापक्षतां राज्ञां प्रतिग्ण्ह्न्ति साघधवः।

प्रथिवों नान्यदिच्छन्ति पावनं छे तदुत्तमम्‌ ॥ इति राजकोयद्रव्येषु ग्राह्यत्वेन एधिव्या एव नियमात्‌ । द्रव्या न्तरमयाचितमप्यग्राद्यमिति। तदपि पापक्रतामिति विशेषणे पादानात्‌ तदोौयद्रव्यविषयमेव । अ्रथवा याचितप्रतिग्रहविषयम्‌ ) तत्र दुष्कलकम्धभ्यो ग्रहणं नानुज्ञातमिति रान्नोऽयाचितप्रति- ग्रहे भूमिग्रद्यत्रेन नियम्यते |

अतएव मनुः,- राजतो धनमन्विच्छेत्‌ संसोदन्‌ ब्राह्मणः ज्तुघा। याज्यान्तेवासिनो वापि नत्वन्यत इति स्थितिः ॥ तथा याज्ञवल्कयः, --

राजान्तवासियाज्यभ्यः सोदननिच्छदनं क्षुधा । परत्र सौोदत्निति प्रगशस्तदिजातिभ्यो यावितायाचितप्रतिग्रदषठत्ता- सम्भवे राजतोऽपि श्रयाचितं घनं ग्राह्यमिति गम्यते। विन्नाने- ष्वरेण तु सौदव्रिति दादादयधनाभाषै राजप्रतिग्रहशिष्यघधन- ग्रहयोर््राह्यलमिति व्याख्यातम्‌ ।

न चतदु राजपदं परिपालनहत्तित्ततियपरमिति वायम्‌ |

नारदेन परिपालनहत्तित्ततियधनग्रहणस्य मुख्यकल्पल्वेनाभि- प्रानात्‌ ।

नित्याचारप्रदोपः। २७१ तथाच नारदः, -

'अथोनां भूरिभावादि देवतालान्महोखताम्‌ | ख्रयान्‌ प्रतिग्रहो रान्नां नान्येषां ब्राह्म णाटते ॥ ब्राह्मणथेव राजा ख दावप्येतौ तिं खितौ। नेतयोरन्तरं किचित्‌ प्रजाधर्माभिर क्षणात्‌ ॥ ध्धन्नस्य कतन्नस्य रत्ताधं शासतोऽशचीन्‌ । मेष्यमेव धनं ग्राह्यं तौच्छस्यापि मदहोपतेः ॥ ष्चीनामश्चोनाच्च सन्निपातो यथाम्भसाम्‌ |

समुद्रे समतां याति तद्वदुरान्नां धनागमः ॥

(१) सुद्ितनारदखमतौः-- अथिनां भरूरोभावाञ्च देयत्वाच्च महात्मनाम्‌ । श्रेयान्‌ परि ष्ो रान्नां सवेषां ब्राद्धणादते ॥ ४१ नाद्य णश्च॑व ° टद्ब्रतौ | नानयोरन्तरं किञ्चित्‌ प्रजा धम्परण रच्ततोः॥ ४२ मध्यमेव धनं प्रा्धस्तोच्छसयापि °। ° तददरान्नो घनागमः ॥ ४५ ययाह्यग्नौ स्थितं दोपे ° । ० मायान्ति राजसु ॥ ४९ ० ब्राह्यणएस्तिष्ठेद्‌ ° ० पररिग्टश््ौयात्‌ वर्णेभ्यो नियमे सति ॥ ५१ 9 भवति मानवः|| ० सम्यक्‌ कथंराजा ° ॥ ५२ तद्य ते प्रतिग्टह्ुन्तो न लिप्यन्ते कथञ्चन ॥ ४२ {107. वणक (तात्रना प्रकोपक नाम व्यवहारपदं सप्ररशसम्‌ ।

२७१ नित्याचारप्रदोपः।

यथाग्नौ संख्ितं दोपे शडिमायाति काञ्चनम्‌ ।

एवं धनागमाः सव्वं शुदिमायान्ति राजनि ॥

स्वधमप् ब्राह्मणस्ति्ठन्‌ ठत्तिमाह्ारयेन्रुपात्‌ ।

नासद्धः प्रतिखह्लौयाद्‌ ब्राह्मणो विभवे सति ॥

अशुचि वचनाद्‌ यस्य शुचिभवति पूरुषः ।

शचिथेवाशचिः सद्यः कथं राजा न देवतम्‌ ॥

विद्ये एवं देवत्वं राज्नो श्यमिततेजसः ।

तस्य ये प्रतिग्ह्नन्ति न दूष्येयुः कथञ्चन ॥

टेव रान्नो मन्वादिभिर्शट्लोकपालांशत्वन स्तवनात्‌ ।

तोच्णस्यापौति दण्डप्रधानलत्वात्‌ पोडापरस्यापि। वबदधनिक- त्वेन तदन्वयस्य च ग्राह्यत्वम्‌। भारते अ्गस्येन समानान्वय- राज्ञो घनस्वीकारात्‌ । अ्रद्रोहेणेव भूतानामिति मनुवचनात्‌ । अश्चिवचनात्‌ शुचिः । जननाद्यशौचे राजा यस्य शदिभिच्छेत्‌ स शुद्धो भवतोति स्मुतिः। शचेरश्एचिलवं दण्डादिना । तत्‌ सिं परिपालनादिगुणयुक्तात्‌ त्षतियादयाचितप्रतिग्रहे न दोषः। याचितप्रतिग्रहे तु त्तियनरपते विशेषतो निन्दावचनाभावेऽपि याचितप्रतिग्रह द्रव्यविशेषनियमादटेव तदितरप्रतिग्रहे दोषः। तथाच मनुः,--

सोदद्धिः कूप्यमिच्छद्वि धनं वा एथिवोपतिः।

याचितः खातकोविप्रेरदिससंस्त्यागमदेति ॥

्रक्ततख् कतं क्षेत गौरजाविकमेव च ।

हिरण्यं घान्यमत्रश्च पूवं पूव्ममदोषवत्‌ ॥

नित्यावच।रप्रदोपः। २७१

कूष्यं सुवणरजताभ्यामन्यद्‌ द्रव्यम्‌ । अलतं अष्टं चेतर भ्रूमिः। पूर्वं पन्येमदोषवदिति पूत्वैपून्यीलाभे उत्तरोत्तर- स्वोकारे न दोषः। अरदित्संसू्यागमदहतोति यदा न ददाति तदान तस्य राष्र वस्तव्यमिल्यकं भवति । एवञ्च सत्ययाचितप्रतिग्रहाभावे प्रशस्तभ्यो याचितप्रतिग्रहा- सामे च एषा व्तिरिल्युक्तं भवति । नतु क्तष्यादिहल्यधैमपि च टृशवाससम्भवानिन्दितितरक्षष्यादित्च्यन्तरासम्भव एव एषा हत्तिरिति वाचम्‌ । तस्य स्वधमय एव खयान्‌, खल्परोऽप्यनुष्ठितो नान्य आदरसेवितः, स स्यात्‌ प्रशस्तसमयाचारः, सव्वेतः प्रति- ग्यह्लोयादिति शङलिखिताभ्यां सव्वैप्रकारप्रतियहासम्भवे सत्येव पारक्यक्तष्यादिकस्यानुज्ञानात्‌ | मनुरपि,- वरं सख्यो विगुणो न पारक्यसत्वनुहितः। परधर््मण जोवन्‌ हि सदा; पतति याचितः ॥ तेन तद्‌राजनि प्रहिग्रहालामे रेगान्तरे प्रतिग्रहसम्धावनया गच्छन्‌ न तत्रैव कष्यादिद्र्या तिष्ठदिव्यश्चः। णवं शूद्रादिभ्यो याचितायाचितप्रतिग्रहालाभे पारक्यक्तष्यादित्रत्तिरिल्यवगन्तव्यम्‌। यस्तु लषवियव्यतिरिक्त उच्छास्वेगोव परिपालको भवति तस्य य(चितायाचितरूपो दि विधोऽपि प्रतिग्रहो न ग्राह्यः । याचित- प्रतिग्रहे तावन्रुपस्य द गशवेष्याममत्वप्रतिपादनात्‌ वेश्याया यमेन चिकसखकश्य सगयोवश्यायाः कितवस्य च । २५

१.1. नित्याचारप्रदोपः।

इति निन्दनात्‌। अयाचितप्रतिग्रहे प्रतिप्रसवात्र प्रतिग्रह-

प्रसङ्गसम्भावनाऽपि । प्रतिग्रहानुन्नावचनानां राजपुरष्कारेण प्रवत्तः। राजशब्दस्य च अव्यथ्यधिकरण्न्यायेन क्षवियङ्पति- विषयत्वात्‌ | वर्णन्तरव्रपैऽनुज्नावचनानत्र प्रतिग्रहनिन्दावचनानां वर्णान्तरनरपविषयत्वात्रितरा वर्णान्तरनरपात्रायाचितप्रतियदहः) तथाच,-

निन्दा वाक्येषु सर्व्वेषु श्रराजन्यप्रसतितः।

्रराजन्यप्रसूतस्येत्येवं विश्रेषणं दृश्यते न चे तदु हे ्यविशेष ण- स्यापि ब्राद्मणपदस्य विवक्षा। न च नारदवचनमत्यन्तापदि अक्त कतं क्तेतमित्यादिना द्रव्यविशेषप्रतिग्रदो योऽनुज्ञात- स्तव्मशंसापरत्वन सामान्यतो राजप्रतिग्रहानुज्नापरमिति शङ्क नोयम्‌। अक्लतञ्च क्रतं केतमित्यादेयाचितविषयल्न नारद वचनस्यायाचितविषयत्वेन सामान्याकारल्ऽपिचव संहितान्तर- गतत्वेनासत्रिधानात्‌ स्तावकल्ानुपपत्तेः। तदु जेमिनिना विधिना त्रकबाक्यत्वात्‌ सुत्यर्येन विधिना स्युरिति। तनात्तवियचरपप्रतिग्रहे मनुः,-

न रान्न: प्रतिग्णह्णोयाद राजन्यप्रसूतितः ।

सूनाचक्रध्वजवतां वैरोनेव च जोवताम्‌ ॥

दशसूनासमं चक्र दशचक्रसमो ध्वजः |

दशध्वजसमो वेश्या द णवेश्यासमो रपः ॥

दश सनासदहस्राणि यो वाहयति सौनिकः

तेन तुलः स्मतो राजा घोरस्तस्य प्रतिग्रहः ॥

नित्याचारप्रदोपः। २७५

यो रान्न: प्रतिग्ह्वाति लुषस्यो च्छछास्ववस्तिनः ।

स पय्यायेण यातोमान्‌ नरकानेकविंशतिम्‌ ॥

तामिखमन्धताभिखं महारौरवरौरवौ ।

नरकं कालस्ूतञ्च महानरकमेव च ॥

सस्ननौवनं महावोचिं तपनं सम्प्रतापनम्‌ |

सदमतञ्च सकाकोलं कुडमलं पूतिख्तिकम्‌ ॥

लोह शङ्क खजोषञ्च पन्यानं शल्मलों नदौम्‌ ।

अ्रसिपन्नवनच्ेव लोद्धचारकमेव च ॥

एतदिटन्तो विदांसो ब्राह्मणा ब्रह्मवादिनः।

न रान्न: प्रतिग्यद्हन्ति प्रेत्य श्रयोऽभिकाङ्क्णः ॥

परतर यो राज्ञः प्रतिग्णह्लाति लुषस्येति निषेधान्तरं तेन लुबस्य शास््रातिक्रम कारिणः क्षवियाकच्तियस्य करपमातस्य प्रति- ग्रहोऽनेन निषिद्धयते । तथाच याज्ञवल्काः,--

न रान्न; प्रतिग्टह्लोयाल्लयस्योच्छास्तवत्तिनः ।

प्रतिग्रडे सूनो चक्रौ ष्वजो वेश्या नराधिपाः ।

दृष्टा दशगुणं पूव्यात्‌ पूव्वादते यथाक्रमम्‌ ॥

सूना प्राणिवघस्यानं यस्य जोविकालेन घः स सनो।

यथा मांसविक्रयौ। चक्रो तेलकारः। ध्वजो थोख्डिकः। वेश्या प्रसिद्धा । यमः,--

्रराजन्यप्रसूतस्य राज्ञः खच्छन्दवत्तिनः ।

दार: प्रतिग्रहस्तस्य मष्वाखादो विषोपमः ॥

२७६ नित्याचारप्रदोपः|

राजकिल्विषदग्धानां विप्राणामक्षतात्नाम्‌ ।

खित्रानामिव बौजानां पुनजन्मर न विदयते ॥

तस्मात्‌ प्रतिग्रहं राज्ञो वजंयन्ति मनोपिणः।

टेवतान्रैदिजा्मैश्र प॒नराप्याययन्ति ये ॥

तथेव राजमदहिषोराजामाव्यपुरोहिताः

तत्पादैनादरसंयुक्लाः सव्वं ते राजघरस्धिणः ॥

टेवतातैरिति टरेवखठनत्राद्मणस्वाभ्यामाप्याययन्ति शरोरंनतु राजप्रतिग्रहं कुव्वेन्तौति तात्मथम्‌ । हा रोतः,-- दश सूनासदस्राणि ग्रह्धा राजा करोति व! अन्यच्च कुरुत रातो घोरस्तस्य प्रतिग्रहः ॥ दति यद्यपि त्तवियन्रपस्यापि दण्डादिना दणसूनासदहस्र-

करणं समानं तथापि तस्य सम्यक्‌ परिपालनात्‌ तद्राज्यवासि- धम्माचरणषष्ठांशेन तत्पाप्र्यात्‌ तदीषाभावात्‌ तत्प्रतिग्रहे नं दोषः। यथा ग्टहस्यस्य पच्चखानसूनावतः पञ्चमहायन्नानुष्ानं तदोषाभावात्‌ तदन्नभोजनम्‌ । यस्य तु पञ्चमहायन्ञानुष्ठानं नासि तदनमभोज्यमिति। तथाच मद्ाभारते धम्मण चण्डाल रूपेण याजप्रतिग्रहे दीषमभिधाय,-

यदृदाति यज्जुदोति यत्तपस्यति यद चति ।

तस्य षड़भागमुग्‌ राजा सम्यग्भवति रत्षणणत्‌ ॥

्रहिताग्निसत्‌ यो विप्रः प्रातःसख्रायो जि्तेन्द्रियः।

तस्य षड भागमात्रण तत्मापं सन्तरिष्यमि ॥

नित्याचारप्रटोपः। ७७ श्रतएव- राजान्तेवासिगिष्येभ्यः सोद्बरिच्छेदनं त्तुधा ।

इत्यत्र विन्नानेखरेण रान्नो विदितत्रत्तान्तादिति व्याख्या- तम्‌ ।

च

अया चितन्त्‌ च्छास्ववत्तिनोऽपि पाद्‌ भूमिमातं ग्राद्यम्‌ । नान्यत्‌ । अआदिव्यपुराणेऽपि पापक्लतामित्यनुज्ञानात्‌ । यत्त॒ मनुवचने अक्तं चेचमिल्यादि द्रव्यान्तरानुज्ञावचनं तघ्र नरपपदस्य राजन्यशास्तातिक्रान्तदरपविषयलेऽपि दटेवनब्राद्धय ण- दरव्यस्तेयत्ल्यपे्या तदोयघनप्रतिग्रदगुरुत्वाभिधानात्‌ सव्वप्रकार- सख कौय्रत्यसम्भवे वोग्य्णा येन केनापि खदूना दारुणेन वा) उद्ररेटौनमात्मानं समर्यो धरमाचरेत्‌ ॥ दति न्यायेन प्राप्रस्योच्छास्वराजप्रतिग्रदस्य द्रव्यविरेष- नियमः क्रियते अक्षतच्च क्रतं चेत्रमित्यादिना। तस्सिदं स्त्ियदरपादयाचितं मुख्यत्रत्तिः। श्रयाचिता- सम्भवेऽपि तव्मरतिग्रहप्रसङ्ग च्ित्यादिद्रव्यविशेषनियमः। तस्या- प्यच्छास्र वर्तिनः प्रतिग्रहो न याचितो ग्राह्यः। दणवेश्या- साम्यात्‌ । याचितप्रतिग्रहस्तु कष्टायामापदि दरव्यविरषो भूमि- स्तस्या ग्राद्यतेव। अराजन्यन्रपस्य तु नायाचितप्रहिग्रहोनवा याचितप्रतिग्रद्यो ग्राह्यः सव्वेप्रकारखकोयषघ्ठत्तिराजतत्ति- सेवादिषच्यन्तरासम्भवे तस्य अरक्ततच्च कतं चेचमेवं रूपेण द्रव्य

विरेषप्रिलियह दति ब्राह्मण्ठच्यन्तरं स्मतिः। तदसम्भवे क्षत-

(१. नित्याचारप्रदोपः।

च्या वैश्यतच्या वाऽसाघुभ्यः प्रतिग्णह्योयात्‌ ¦ श्रसाधुरतर यदोय- प्रतिग्रहः क्ष्या दयपेक्षया होन: । अखेयान्‌ खध्य दति तु विगुण- प्रतिग्रहश्ेष्ठत्वं शूद्रादि प्रतिग्रहविषयम्‌। तेन वैश्यहत्यसम्भवे उच्छास्तवत्तिंराजादिप्रतिग्रद इति लच्छयोघधराभिप्रायः।

ट्ति राजप्रतिग्रहविधिनिषेधीौ ।

अथ शद्रप्रतिग्रहः।

श्रयाचितप्रतिग्रदविषये.-- श्रयाचिते प्रोतिदाये च जातिमात्रदिजातिभ्योऽप्यलाभे शूद्रादपि प्रसङ्गोऽस्ति तदुक्तं हारोतेन,--त्राद्मणक्ततिय विद्‌ भ्यो- ऽयाचितोपपन्रं शूटरभ्योऽप्येक आपटौोति। एवच्च नार्त्यामपि यतस्तत इति मनुवचनं चाण्डालादिपरम्‌। श्रतएव कल्पतरौ तस्य खधब् एव खेयान्‌, नान्य श्रादरसेवितः, स स्यात्‌ प्रशस्त- समयाचारः, सव्वेतः प्रतिग्णह्योयादिति शङ्लिखितवाक्ये सव्यतः शूद्राटः प्रतिग््लोयात्र तु रतियादिष्ठत्तिं कुखादिति व्याख्यातम्‌। याचितविषये तु द्रव्यविशेषप्रतिग्रहगुण्टोषौ व्यामः । यत्त॒ वान्नवल्कवः,-- शूद्रेषु दासगोपालकुलमित्रादचारिणः। भोज्यान्ना नापितश्चैव यश्चातानं निवेदयेत्‌ ॥ दूति एतद्यतिरिक्तशटरेम्भोऽयाचितमग्राह्मिति। तत्र

निद्याचारप्ररोपः। २७९

हारोतेनायाचितविषथे दिजातिभ्योऽलामे शूद्रादपि भ्रयाचित- प्रतिग्रहानुज्ञानादस्याविशेषप्रत्तस्य याचितविषयमौचित्यात्‌ । यमः,-- अनिदगाहे प्रेतस्य प्रतिष्टह्नन्ति ये दिजाः | समागतं समग्रं ते नरकं पय्यंपासते ॥ दइति। अचर यदयप्ययाचितप्रतिग्रहे विशेषेण कुलटादि- वन्मुतकाशौचद्रव्यप्रतिप्रसवो नास्ति तथापि तद्रव्यस्या्चित्व- प्रसिदस्तस्य दाटत्याभावात्‌ तेन प्रतिदत्तमप्ययाचितं न ग्राह्यम्‌ । ङ्किरः,- संस्कारः शडयति ह्यामं धान्यं तेन एचि स्ममतम्‌ । तस्मादन्ये ग्रहोतव्यं सृतिस्‌त्यन्तरेष्वपि ॥ पक्तान्रवजं विप्रेभ्यो मौ धान्यं च्चियात्‌ तथा , वैश्येभ्यः सव्वधान्यानि शूद्राद्‌ ग्राह्याः पणास्तथा ॥ एतेन एतेभ्य एते द्रव्यविशेषा ग्राह्या सृतकेऽपि । यत्त कल्यतरो,-- एतत्सव्वमापद्रतस्य बोदव्यं शूद्रस्य सव्वधा श्रप्रतिग्राद्य- धनस्याशौवे पणग्रहणाभ्यनुन्नानादिति। तत्र शृद्रस्याप्रतिग्राद्यधनत्ेन तदिषयमात्रमापदिषयम्‌ ब्राह्मणादोनान्तु तथालाभावेन तदिषये भ्रनापदयपि मृतककाले द्रव्यविशेषप्रतिग्रहे अनुन्नायाः किं बाधकम्‌ । अत्र पठन्ति लवणं सरपि्मांसच्च पुष्पमूलफलानि च | कष्टं शाकं ठणं तोयं दधि कोर एतं तथा ॥

रद्द नित्धाचारप्रदोपः।

्रीषधं तेलम जिनं शष्कमन्रञ्च नित्यशः श्रशौचिनां ग्टहाद्‌ ग्राद्यं खयं शस्यञ्च मूलकम्‌ ॥ दति । एवञ्च तीयस्य ग्राह्यत्रमयाचितविषये । याचित- विषये तु,- ्रङ्िराः,-

सूतकेतु यदा विप्रो ब्रह्मचारो विशेषतः ।

पिवेत्‌ पानोयमन्ञानात्‌ सम्यक्‌ ख्रायात्‌ स्पृशेच्च वा ॥

पानौीयमाने कुर्व्वीत पञ्चगव्यस्य भक्षणम्‌ । इति ब्रह्मचारिसाहचय्णायाचितविषयलासम्वात्‌। यद्यप्यता- भोचिनां र्हादट्‌ ग्राह्यमित्यस्य विश्रेषण उक्तं नत्वयाचितमित्युकत तथाप्ययाचितस्य सामान्यतोऽपि दुष्कुलकम्य्णः श्रनुन्ञानेन लच्यत्वात्‌ तददिषतत्वमेव न्याय्यम्‌ । एवमशौचिनामपि सतिसूतिः साधारणमेव। सलौ द्रव्यसामान्यनिषेधाभावेन तन्मा्रविषयें द्रव्यविगशेषानुन्नावेयय्यीदिति। अत्र मारुडपुराण -

दरव्यराशिरपि खयान्‌ न निन्द्यात्‌ प्रतिग्टह्नताम्‌ |

निग्यस्य द्रव्यलेशोऽपि निरयायेव जायत ॥ एवं दाठविगषेणायाचितप्रलिग्रदप्रोतिदाययोग्रा्ाग्राह्यत्वमुकं तत्तद्रव्यविशेषेणो चते । वभि्टः,-- स्तं विषं अ्रग्राह्याणि त्राद्म- णस्य । शङ्लिखितौ,-न मदं दद्यान्न प्रतिखह्लौयात्‌। मदं मारकं सुराभिन्रमपि जातिफलादि आ्रदिव्यपुरयाश-

तरिष्यत्रित्यसौ विप्रो गखह्हव्रभयतोसुखौम्‌ ।

सदखं वारुणान्‌ पाथानातनि प्रतिमुच्ति॥

नित्यौ सहोष

खद्टसखं वारुणाः पाशाः ज्तुरधाराग्निसत्रिभाः। पूणं वसदस तु पाश एको विमुच्यते ॥ एतामवस्थामाप्नोति गह्नन्रभयतोसुखोम्‌ । श्रागनेयपुराणे,-- स्त्यश्वरथयानानि सुतशव्यासनानि च । कष्णाजिनच् श्णह्ञाति अनापल्सु गतो दिजः ॥ निरयं यातोत्यथेः । कष्णाजिनाधिकारे मव्छपुराण,- अस्फश्यः स दिजो राजन्‌ चितियुपसमो हि सः। दाने च याद्वकाले च दूरतः परिवजयेत्‌ ॥ खतशय्याधिकारे पद्यपुराण- तनद्ष्टातुमा शय्या न ग्राह्या दिजसत्तमेः । ग्टहोतायान्तु तस्यां स पुनः संस्कारमदति ॥ स्कन्द्पुराण,- जिनं खतशय्याच् मेषोञ्ोभयतोमु सोम्‌ । कु सक्तेते च ग्णह्ानो न भ्रयः पुरुषो भवेत्‌ ॥ पद्यपुराण,-- ब्रह्माण्डं भरूमिदानच ग्राह्यं नव च तदु भवेत्‌ । भरूमिदानमनर ब्रह्माण्ड साह चयात्‌ पोड़ग्मदादानान्तगतकाश्चन- मेदिनोदानमिति हेमाद्धिः। विद्याकरपद्तौ,- ब्राह्मणः प्रतिग्ज्ञोयात्‌ हत्ये साघतः सदा । अन्यण्वतिलपाच्रच्च मणिरहेमांश्च वजंयेत्‌ ॥ २€

२२ नित्याचःरप्रटोपः |

अनिः प्राणो । रत्र तिलशब्दो निन्दितितिलकरैन्वादिपरः। तिलानां सामान्यनोऽग्राह्मलाभिधानात्‌ । ्रजिनं सृतशय्याच्च धैनुद्धोभयतोसुखोम्‌ । लष्णाजिनदयग्राहो न पुनमांनवो भवेत्‌ ॥ तथा -मत्तेव्याद्‌ यद्‌ ग्हौतन्तु तत्‌ कथं सन्तरिष्यति । मत्तव्यान्युमूर्षोः । सतस्य चेति पठन्ति । शय्यालद्खारवस्ताणि सतस्य प्रतिखद्य च। नरकान्न निवत्तन्ते धेनुं तिलमयोमपि ॥ तथा उदौच्ाः पठन्ति । तिलघेनुर्गजो वाजो प्रेतान्रमजिनं मणिः। सूरिभिः खुयमाणणञ् घोराः सप प्रतिग्रहा; ॥ शतपथश्युतिः,-- तस्मादस्तो दृष्परिग्रह इत्याहुः । तथा न केशरिणो ददाति नोभयतोदतः प्रतिग्णह्वाति। तथाच शाबरभाष्ये अश्वा- ओओोपकारकरा भग्रेयुयदेषां दानप्रतिग्रहौ न प्रतिषिदौ स्याताम्‌ । तधा रोगप्रतिक्षतिदानाधिकार दुष्मतिग्रहदग्धस्य तस्य विप्रस्य नो सुखम्‌ । पश्येदिति । हारोतः,--मण्िसोगवारोनां प्रतिग्रहे सावित्रय्ट- सहसरं जपेत्‌ । पञ्च मध्यमे दशोत्तमे। तधानार्दः,- दिरखरन्न कौषेयाः स्तोपंसो गजवाजिनः | देवब्राद्मणएरान्नाच् दरव्यं विज्ञयमुत्तमम्‌॥ देवलः, -अन्नरमशुद विगोरका खद स्ििदानान्युत्तमदानानि ! तघा मध्यमद्रव्ये नार्दः,-

नित्याचारप्रदोपः। २८्श

घासः कौषेयवजंच्च गोवजं पशवस्तथा । हिरण्यवजें लोहच्च मध्यं त्रोदहियवा अपि ॥ देवलः, रत्रक्ेवे वैषम ईमरूप्यान्याभरणानि धान्यकाषी- पणादोनि मध्यानि। एतद्यमतिरिक्तानि द्रव्याणखधमानि। एषां मध्ये यन्नामतो निषिद्धं तत न प्रतिग्रदप्रायधित्तम्‌ | ्रन्येषान्तु टेणकाला्यपेत्तया श्रग्राह्मलदश्ायां ग्रहणे प्रायधित्त- विशेषविधानम्‌ । नतु उत्तमादिद्रव्याणं तेन रूपेण ग्राह्यल- समिति। तधा-- एकां गां प्रतिग्ण्ह्लौयान्रदितीयां कदाचन । प्रच महादानानां ब्रह्माण्डमेदिनोव्यतिरिक्रानां विशेषण निषरेधाभावेऽपि क्मविपाके महादानग्रहणस्य रोगहेतुत्व- ब्रह्मरात्तसादिदहेतुलस्मरणादग्राद्यत्वम्‌ । तथा ब्रह्मार्ड,-- समाः षश्मासमासेकषड्हतरि दिनक्षपम्‌ । एकाहिकच्च धर्माय ग्ह्ोयादुत्तरोत्तरम्‌ ५ द्रति वषेपयन्तकुटुम्बभर णयोग्यधनस्य कथच्चिदनुन्नायामपि तदटधिक ग्रहणे स्थित्यर्थाद धिकं ग्णह्न्‌ नरो भवति किल्िषो । इति दोषापत्तः। वतैवापिंकाधिकान्राटेश्च दायादयनिध्यादि- धनेनाप्युपपत्तरित्यक्तत्वात्‌ । तथधा.-शतपथश्युतौ गायतौब्राह्यणि। अनन्यदिदह वाप्येवं विद्वदिव प्रतिश्छह्लाति न हैतत्‌ गायत्रा एकञ्चन पदं प्रतीति ।(?)

यिना =-= धा ० त माकण क-म -~----~----~ ----~--*~ -----~-~-~ = [षि ति 11 श स

(१) 1, गायलत्नोताद्धाणोऽन्यदिदह ०,

८8 नित्याचारप्रदोपः|

वहप्रतिग्रहस्यातिदुष्टस्यापि गायच्रुपासनं तारकमित्यु्ताम्‌ । स य इमांस्तोन्‌ लोकान्‌ पूरान्‌ प्रतिग्ह्लोयात्तत्सात्तादेतदेवं प्रथमं पदमाप्रुयादिव्येवं रूपण प्रतिग्रा्यद्रव्वाडल्यं दोषातिशयेतुतेन गायत्रो प्रशंस्यैव दशेयति । तदुकं सुरेश्वरवात्तिके,-- महाप्रतिग्ररेणापि "नेवंविदोषसच्छति। द्रव्यदशनसततिरेषेयं स य इत्यादिनोच्यते । प्रतिग्रहस्य निन्दा वा विद्वान्‌ वा तव्मसक्तितः। निःशेषपुणखमोषित्रात्निषेघाथाय कुव्छयते ॥ विदानप्येतादृशं प्रतिग्रहं न कुयादिति दभेयितुं शरुतिर नेव कश्चनाप्य कुत्रचित्‌ एतावद्‌ग्टह्लौयादिति । निन्दा प्रशरंसेवेषा बद्प्रतिग्रहस्य निन्यलच्च लिङ्गादवगम्यत इति वात्तिंकाथेः । बौधायनः, - बह प्रतिखद्य तरत्मन्दोयं जपेत्‌ । छन्दो गव्राद्मणे-- यो बदप्रतिग्खह्य गरगोरिव मन्येत स पुन- स्तोमेन यजेत । गरं विषं गिरतीति गरमोविषभोजिनमावानं मन्यत इत्यथः । एवच्च प्रोतिदायरूपेणापि बहुधनस्रो कारो निषिद् एवेत्य व- गम्यते महादानानि मव्छपुराणे.- ्रादन्तु सन्वैटानानां तुलापुरुषसंज्न कम्‌ । हिरण्यगभंदानञ् ब्रह्माण्डं तदनन्तरम्‌ ॥ कल्पपादपदानञ्च गोसहस्र पञ्चमम्‌ । हिर ण्यकामभ्रनु ख हिरण्याश्वस्तथेव च ॥

१) 1. नेवं विहेषरश्च्छ्रति।

जित्याचारप्रदौपः। २८५

हिर णया्वरथस्तदषमह स्तिरघस्तथा । पञ्चसाङ् लकं तदडरादानं तथेव च ॥ दादशं विश्चचक्रच्च तथाकल्पश्चतातमकम्‌ । सप्तसागरदानख् रब्रधेनुस्तधेव च ॥ महाभूतचघरस्तदत्‌ षोडशः परिकौत्तितः तधा - धान्यलवणतिलसुवर्णगुडकारपीसछतरतररीप्यश्रकं रारूपदशा- उदलदानानि | तधा-- कनकाश्वतिला नागा दासौरथमदहागरहाः । कन्धा च कपिलाभेनुमदादानानि मै दश॥ भ्रत्र यस्य प्रतिग्रहो वि्ेषेणामनातस्तद्‌ विहायान्येषां ग्रहणे दोषः। रएतेषान्तु विशेषेणायाचितोपस्थितानामप्यग्राद्यत्वम्‌ । श्रयाचिताभ्यनुन्नावाक्ये दाष्टदोषस्येव सद्यतेनोक्तत्वात्‌ श्रपि दुष्कतकम्ण इति ।

प्रय टेशविशेषेऽग्राद्याणि।

तन्न प्रयागप्रतिग्रहे तीथेनिष्यत्रतलमभिघाय मव्छपुराणे, न तस्य फलदं तीथं 'यावत्तदनमभते । तस्मा्तोर्थे न खह्लोधात्‌ पुस्येष्वायतनेषु च ॥

पक्का क व 1 रीषि ष

(१) 1. ° यावत्तरफलमश्चुते।

२८६ नित्यावारप्रदोपः।

नियित्तषु च सव्वषु अप्रमत्तो भषैद्‌ दिजः,

अत्र तोधंशब्टेन पुख्यप्रदजलाशयस्थानमुचखते । समुद्रगङ्गपुष्कर- सरखतोप्रश्तोनि | प॒णयायतनशब्देन क्ेतसुच्ते। पुरुषोत्तम - कु रुक्तेचवाराणसोप्रतोनि ।

तत्र तौयेप्रतिग्रहनिषेधातिक्रमेऽनिष्टफलापेक्या न तस्य फलदं तौयभिति वाक्यरेषोपात्ततीथंफलानुत्म्तिरेवानिष्टफल- तेन कल्यते! नाधिकं नरकपातादि। तौधफलातुत्मत्ति- रपि प्रतिग्रहधनसत्वे तद्पभोगकाले च द्रव्यक्रयविक्रयलभ्य- द्रव्यान्तरसत्वेऽपि "तइनाविशेषात्‌। तलदनसमासौ न तौ्॑फल- प्रतिवन्धः ।

याजनादौ तु तौ क्षते तदनसत्वेऽपि न तौयेफलप्रतिवन्धः । प्रति्रहनिषैधवाक्य एव तौधंफलप्रतिवन्धश्चवणात्‌ । याजनादौ दत्तिणासखलोकारे प्रतिग्रहस्ररूपा विशेषेऽपि क्रय इव प्रतिग्रह- दोषाभावात्‌ । अतएव वाजपेयादौ दस्यश्वानां बहशः प्रतिग्रहेऽपि न प्रतिग्रहदोषः ।

यत्त॒ वात्तिककारेरण्वप्रतिग्रहाधिकरणेऽश्वक्रयोऽपि भ्रण्व- प्रतिग्रदरूप इत्युक्तं तद्रौ द्वादमातम्‌ ।

एवं ओखाद्ेऽपि टेवतोदेश्यद्रव्यत्यागस्य यादपदाथत्वाद्‌ ब्राह्मणस्याहवनोयादिवत्‌ प्रक्तेपाधारत्वाच्छादद्रव्यसखीकारस्य न प्रतिग्रहरूपत्वम्‌ । पिभ्यो यददातोति दानश्रुतावपि पितृणां

(१) 1, तर्फलाविशेषात्‌ | तर्फलसमाप्रो म *

नित्याचारप्रदोपः। रद्ॐ

प्रतिग्ररोढलाभावाढ्‌ ब्राह्मणस्य प्रतिग्रहोलटतेऽपि दानविधा- वु ण्यतात्‌। उदेष्यते सति प्रतिग्ररौतुर्व सम्प्रदानत्वात्‌। 'सम्प्रदानानि दव्यादित्यधस्याभावात्‌ खादस्य त्यागङ्पत्वमेब । नच क्रत्वा ध्येयाश्च पितरस्तएव ददिजसत्तमाः ।

इत्यादिवचनात्‌ पिचादिरूपेण ध्यातभ्यी ब्राह्मणेभ्यो दानं यां न॒ पित्रादिभ्य इति वाखम्‌। वचनाभावात्‌ पिताद्यावाहनं पितरादिरूपध्यानं शडवचनात्‌। ब्राहवनो येऽन्न्याद्यावादनवत्‌ पशो्यागसाधनत्वे विश्रसनानन्तरं हदयादिद्रव्यावस्यपश्ोयषग- साधनलत्रवत्‌ पिव्रादेदवतात्वावगमस्य ब्राह्यणदारकत्वे माना भावात्‌ । अतएव विज्ञानेणखरः खां नाम पित॒नुदिश्य द्रव्य त्याग इत्येतावन्माचमेव ग्रादपदाथमाह । तथा मेधातिथिः,-

परिषेषणकालेऽपि पितर एवोदृश्या श्युखभ्यमिदं न ममेति । त्राद्मणस्त्वादवनोयस्थानोयः । एतावांस्तु विश्रषो यदादवनीये हविः प्रतिष्यते ब्राह्मणाः सत्रिधाप्यन्ते।

तेन यागोऽपि सन्‌ खादक पित्रथमिति। ब्राह्मण सलोकारस्य ादपदा्थान्तभाते प्रमाणसत्वेऽपि अअ्रसम्प्रदान-

स्लोकारगभंत्रात्‌ दानशब्दाथाभावाच्च। एवं प्रन्तेपाधिकरणक-

(१) ?. सम्मरानत्वे दद्यादि्यधस्याभावात्‌ ०। २) ?, युष्मभ्यं नमद्रति।

भद्‌ निव्याचारप्रदोपः।

ब्राह्मणस्वीकारोपाधिकं खां नाम कम्म्ोम्सरम्‌। यथा यागी प्ररेपाधिको होमः। एवच्च खाद "प्राक्‌ पितुनुदिश्य द्रव्यत्याग- माचरन्ति शिष्टाः। विष्टरत्राह्मणकश्रादच्च कुवन्ति) व्यक्घष्चे- तदस्मत्‌कछषते अआब्प्रदोपै। तिन सव्वधा शआ्रादस्य दानरूपत्वा- भावाच्छछादद्रव्यस्य प्रतिगरो न प्रतिग्रदहत्तिप्रविष्टः। तेन तीर्थे खाद्प्रतिग्रहे न तोधफलप्रतिबन्धः। एवं केत पुश्यदि वसे च प्रतिग्रहे न दोषः। द्रव्यविगरेषप्रतिग्रहदोषश्च नेद केवलं पतित- खाद्स्वोकारे शृद्रखादस्वोकारे च याजनान्तगंतत्वानहान्‌ टोषः। एवं देवेभ्यो दत्तस्य नैषैद्यस्य विप्रेभ्यसूषथ तदयं ब्रह्मणे यत्रिवेदितम्‌ । १तहानततसखलोकारे न दोषः । नैवेद्यप्रतिपत्तेरपि पूजाङ्ग- त्वेन खिष्टिकद्िरिव्युक्म्‌। खोकारपूव्वेकदानलत्वेऽपि प्रूजा- प्राधान्यात्‌ तत्खोकारो याजनान्तगत एव । एवं व्रताद्दानादा- वपि बोद्धव्यम्‌ । यथा जन्माष्टम्याम्‌। हिरण्यं रजतं गावो वासांसि कुसुमानि च। इत्यादि । तुलापुरुषादौ तु कऋतिजां दानाङ्होमसम्बन्धेऽपि प्रतिग्रदप्राधान्यान्र याजकलत्वम्‌ । गङ्ातोरे विशेषः,--

साह स्त शतं यावत्‌ परितस्तौ रमुच्यते ।

(१) ?. एथक्त्‌ ०। (र) 1. तहानं तर्सलोकारे न प्रतिखदृहोष. ।

जित्याचारप्रदोपः। २८९

तच नारायणः सरामो नान्यः खामो कथचन ॥ तत्र न प्रतिग्टह्लोयात्‌ प्राणैः करण्ठगतेरपि । गङ्गाविक्रयणाद्‌ राजन्‌ ! विष्णोविक्रयणं भवेत्‌ ॥ विक्रोते तु जगन्नाधे विक्रौतं भुवनतयम्‌ । इति वचनात्‌ तत्र प्रतिग्रहः अधश्यजनकोऽपि चेचप्रतिग्रहे तत्तत्तौथवद्‌ वाक्य विेषाभावात्र क्तेतफलप्रतिबन्धः फलं किन्तु पुरुषार्घऽघम्यः । कुर्क्षेवे विशेषः स्कन्दपुराण,-- कु रुक्ेते च गहनो न म्रूयः पुरुषो भवेत्‌ । निमित्तषु सव्वष्विति निमित्तपरेन प्रतिग्रह उपरागार्दोद- यादिप्रणस्तकान् उच्यत । तल्राप्ययाचितापस्ितमपि न ग्राह्यम्‌ । तत्र विशेषो मनुः- जाते कुमारे सन्नः स्यात्‌ कामं कुय्ात्‌ प्रतिग्रहम्‌ । दिरण्यधान्धगोवासस्तिलाज्यगुडसपि षाम्‌ ॥ णङ््‌ः-- कुमारप्रसवे नाद्यामच्छिन्नायां गुड्‌ तिनहिरणयवस््रगोधान्य- प्रतिग्रङेऽप्यदटोषः। अन्यदपि । कुमारप्रसवनिमित्तद्रव्यान्तरप्रति- ग्रहेऽप्यदोषः। दस्य तिः,-- विवादाव्वकालेषु अन्तरा खतसूतके ।

पूव्वसङ्कल्पितं द्रव्यं न दुष्यति कदाचन ॥

२

२६.० निव्याचारप्ररोपः।

अथ प्रतिग्रदविध्यनभिज्ञेनाप्रतिग्राद्याणि |

तत्र मनुः,--

न द्रव्याणामविन्नञाय विधिं धम्यं प्रतिग्रह । पराज्ञः प्रतिग्रहं कुय्यादवसोदन्नपि क्षधा॥ हिरण्य भूमिमश्वं गामन्नं वासस्तिलान्‌ घछूतम्‌ | अविदन्‌ प्रतिग्णह्वानो भस्म)भवति दारुवत्‌ ॥ हिरण्यमायुरन्रच्च भूगोंाप्यीषतस्तनुम्‌ । अश्व खन्तुस्त्वचं वासो एतन्तज स्तिलाः प्रजाः ॥

पएतद्रव्याणं प्रतिग्रहं विष्यनभिन्नन क्रतानासिमे न दषाः

द्तरद्रव्यारां प्रतिगयरद्विध्यन्नामऽपि दोष ऊदहनोयः।

प्रतिम्रहविधिः।

पारस्करे छागनलयः, - द्िणदस्तमव्ये व्राद्यणस्याग्नेयं तौधं तन प्रतिग्ह्लौयात्‌ । विष्णुम त्तरे,-- प्रतिग्रहोता सावितीं सत्त्रवानुकौनलयेत्‌ | ततस्तु कौत्तयेत्‌ सादं द्रव्ये तद्‌ दरव्यदेवताम्‌ ॥ समापयेत्‌ ततः पञ्चात्‌ कामस्तुत्या प्रतिग्रहम्‌ । तदन्त कौत्तयेत्‌ सस्ति प्रतिग्रहविधिसत्वयम्‌ ॥ प्रतिग्रहे पटेद्चंः प्रतिग्टदय दिजोत्तमात्‌ !

मन्द पठेत्त राजन्धादुपांशु च तथा विशः ॥

नित्याचारप्रदोपः। २९१

मनसातु तथा शूद्रात्‌ खस्तिवाचनक भवेत्‌| सादरं ब्राह्मणि कुवधान्निरोद्धारं महोपतौ ॥ उपांशु च तथा वेश्वे खस्ति शद्रे प्रकौत्तयेत्‌। वदपराशरः,- भूमेः प्रतिग्रहं कुथ्ार्‌ भूमिं क्त्वा प्रदक्तिणम्‌ । करे गण्य तथा कन्यां दासोदामौ तथेव च॥ कारन्तु हदि विन्यस्य धर्म्मो ह्येष प्रतिग्रहः । अरु तु गजस्योक्तः कणं चाष्दस्य कौ त्तितः ॥ तथा चकश्फानाद्ध सव्वघामविङेषनः। प्रतिग्खह्लौत गां पुच्छं शद्ध कष्णाजिनं तथा ॥ कर्जा पश्वः सर्ववे ग्टद्याः स्वं विचक्षे; । प्रतिग्रहं तथोषटस्य आारुह्धंकन्तु पादुके । दत्नायान्तु रथो ग्राह्यम्कबद्‌ण्ड' च धारयेत्‌ । दुर्णामथ सव्वषां मूले न्यस्तकरो भवेत्‌ ॥ स्रायुधानि समाघ्राय तथासुच् विभ्रूषणम्‌ । वद्ध्वजो तथा स्पृष्टा प्रविश्य च तथा ग्णहम्‌ ॥ अवतो च सव्याणि जलस्यानानि चैव हि) उपविश्य तु शय्यायासुपस्प्ष्य कर्णं वा ॥ दरव्याख्यन्यान्यधादाय स्य॒ष्रा वा ब्राह्मणः पटेत्‌ । कन्धादानेतु न पटेत्‌ द्रव्याणि तु एक्‌ एथक्‌\ |

(१) 1. उल्रद्रस्ते | (र्‌) 1. .{प्‌वड प्ल 1६ प्रतिं दिजगस्रेठा स्ततरेवान्तमवन्ति ते |

९८२ नित्याचारप्रदोपः।

आमुच्य अङ्ग त्वा ।

विष्णुघम्मो तरे,-- ग्टस्लोयान्महिषं एष्ट खरं वे एटदेगयतः | प्रतिग्रहमरधोष्टस्य यानानाच्चाधिरोहणात्‌ ॥ नोजानां सुषिमादाय रलान्यादाय सव्वेतः। वस्व दशान्तादादद्ात्‌ परधायाघवा पुनः ॥ रुयो पानौ चैवमारुद्येव तु पादक ।

परिशिट,-- प्रतिग्यह्लोत गां पुच्छं कर्णे वा हस्तिनं कर| रत्यै भाग्या परां दूतक प्रतिग्ह्लोत पाश्वगाम्‌ ॥ पु्रमुत्सद्मारोप्य प्रतिग्णह्लोत दन्तकम्‌ । रथं रथसुखे स्मदा प्रतिग्टह्ोत कूवरे ॥

अचर गवदौनां सख्ल्मटे प्रतिग्रहा ठेकल्पिकाः ।

विष्णुघम्प्रात्तरे,- अभयं सन्धदैवत्यं भूमिर्वे विष्णुदेवता । कन्या दासस्तथा दासो प्राजापत्याः प्रकौत्तिताः ॥ प्राजापत्यो गजः प्रोक्तस्तरगो यमटेवतः। तथा चेकशफं सव्वं कथितं यमदेवतम्‌ ॥ मददिषश्च तथा याम्य उष्टो वे नेक्छतो भवेत्‌| रोदरौ घेलुविनिर्दिष्ट छाग आग्नेय ईरितः ॥ ओेषन्तु वारुणं विद्याद्‌ वराहो वेष्णवः स्मृतः । श्रारण्याः पश्वः सर्व्वं कथिता वायुदेवता; ॥

नित्याचारप्रदोपः| २९.

जलाशयानि सर्व्वाणि वारिजानि कमण्डलुः । कुम्भं सकरकं चैव वारुणानि विनिदि रेत्‌ ॥ समुद्रजानि रलानि सासुद्राखि तधेव च। अ्रग्नेयं कनकं प्रोक्त सव्वं लोहं तप्रैव च ॥ प्राजापत्यानि बोजानि यन्नोयमपि च दिजाः। ज्ञेयानि सव्पबोजानि गान्धर्व्वाणि विचक्तगे; ॥ बाद स्त्यं स्मतं वासः सोम्यान्यथ रसानितु, पक्तिणश् तथा सव्वं वायव्याः परिकोल्िताः॥ विद्या ब्राद्यो सम॒द्दिषटटा विद्योपकरणानि च । सारस्वतानि सर्व्वाणि पुस्तकादटोनि पर्षति: ॥ सर्व्वेषां शिल्यभार्डानां विश्वकग््॑व देवतम्‌ | दमागणमथ सर्व्वां लताहरितकः सद ॥ फलानामपि सर्व्वेषां तथा ज्ञयो वनस्यतिः । मव्छमांसे विनिदिषट प्राजापत्ये तधैव च ॥

छतं क्ष्णाजिनं शय्या रथमासनमेवे च। उपानहौ तथा यामं यच्चान्यत्‌ प्राणिवज्जितम्‌ ॥ उत्तानाङ्किरसखेव प्रतिग्यह्लोत मानवः । जप्ोपकरणं द्रव्यं कथितं शक्रदैवलम्‌ ॥

ग्टह्य शक्रटेवत्यं यदनुक्तं दिजोत्तमाः । तज॒ज्ञेयं विष्णुदेवल्यं सनै वा विष्णुटेवतम्‌ ॥

२९४ नित्याचारप्रटोपः|

अरघ प्रतिर्होटसेदेन निषेधः!

याज्ञवल्क्यः, विद्यातपोभ्यां होनेननत्‌ ग्राह्यः प्रतिग्रहः । ग्ह्लन्‌ प्रदातारमधो नयत्यात्मानमेव चं ॥ मनुः,- रतपा ह्यनघौयानः प्रतिग्रहसर्चिदिजः। श्रमस्य ए्मञ्रवेनेव सहितेनव मज्जति ॥ तस्मादविद्ान्‌ विभिवाद्‌ यस्मात्‌ कस्मात्‌ प्रतिग्रहात्‌, स्वल्पकेनाप्य विद्वान्‌ हि पर्कं गौरिव सोटति ॥ अच-- मन्तपूत्वन्तु यद्‌ द्रव्ममन्वाय प्रदीयते दातुनिकषव्य स्तं हि भोक्रजिद्वां निकछन्तति ॥ एतन विद्यातपोदहोनेन प्रोतिदायादिरूपमेव प्रतिग्रहोतव्यंन समन्वकप्रतिग्रहरूपमिति, यान्नवल्‌क्यः,-- प्रतिग्रहसमर्थोऽपि नादत्ते यः प्रतिग्रहम्‌ । ये लोका टानशेलानां स तानाप्रोति पुष्कलान्‌ ॥ अरतायाचितप्रतिम्रदहोपस्ितो त्यागे यदानसम्बन्धप्रतिग्रद- स्तदानफलं प्राप्रोति । यत्त गटहागतस्य त्यागे दोषखवणं नान्त पितरस्तस्येत्यादि तदिह्ितविषयत्वासम्भवाद्‌ानफलकामिनस प्रति- ग्रहव्यागस विह्ितल्लादन्यपुरुषं प्रति दाषः।

नित्याचारप्ररोपः। २९१५

मनुः,- प्रतिग्रहसमर्थोऽपि प्रमङ्गं नत्र वच्जयेत्‌ | प्रतिग्रहण तस्याशु ब्राह्यं तजः प्रथाम्यति ॥ सव्ववेटाधिगमनात्‌ सव्वतोधावगाहनात्‌ । गवां कोटिप्रदानाच् खयान्‌ हस्तस्य निग्रह; ॥ द्ट्न्तु सव्यैवेदाध्ययनसन्वतौधस्रानकोटिगोप्रदानाधिकषफल- प्राभिफलकं यावज्जौवप्रतिग्रहनित्तिसङ्कल्परूपं क्न्तरम्‌ । तेन ग्णहोतद्रव्यत्यागनिषेधो विहिते तत्सद्कल्यव्य तरि क्तविघय एव । एव- मयाचितप्रतिग्रहालाभे प्रणस्तभ्यो दिजातिभ्यो निषिदद्रव्यनिषिद्- देगनिषिदकालपरिदारे याचित्वाऽपि प्रतिगण्होयात्‌। प्रोति- टायेन च प्रतिग्टह्लोयात्‌ । अध्यापनयाचनयोयावितप्रतिग्रहापेक्या- ऽपि गुरुत्वात्‌ । तदसम्भवे निर्गणेभ्योऽपि निन्यवज्नितभ्यः । नदः सम्भव घा्स्िकक्षलियकरपात्‌ । अरक्लतञ्च छतं स्तेनं गोारजाविकमेव च। हिर धान्यमन्रञ्च पूव्वं पूत्ममदापवत्‌ ॥ एवं क्रमेण । तत्र निषिददाटविषये यमः,-- नटनत्तकष्वेताल चगकारसुवमक्लत्‌ | स्थाणुकाषर्डगणिका ब्रभाज्यान्राः प्रको तिताः ॥ गन्धव्वों लोह कारश शुचिकस्तन्तुवायकः।

चक्रोपजीवो रजकः कितवस्तस्करस्तथा ॥

(१) 1. तच्षखः।

>€ €

ऽचाखकोयः | सखकोयविषयलम्‌ । तथा दाता दुष्टादृष्टप्रयोजनमनुदिश्य दाता | अआआखममेदको दूषकः । गुरुगुिकः गुरु' गोपायति । रूपाजोवो

नित्याचारप्रदोपः।

ध्वजो सोनोपजौवो च शूद्राध्यापकयाजकौ । कुालालशिन्रकत्त च वादधषो चराविक्रयौ ॥ समाघ्यं पमादाय महाष्यं य: प्रयच्छति । सवै वाद्ुषिको नाम यश्च ठं प्रयोजयेत्‌ ॥ हास्म छा दाता आयमाणच्च दूषकः । पुण्यस्य विक्रयो यश्च योनिसंकरजश्च यः ॥ रङ्गापजोवो कुण्डाशो वरहा गुरुगुभिकः । भिषक्‌ च गरदथेव रूपाजौवी च सूचकः ॥ शोर्डिकः पाणिक्चैव निषादेन समाः स्मरताः । कर्शमखतषु यो मोहाद्‌ ब्राह्मणो वत्तत सदा ॥ प्रायञ्चित्तेऽपि चरित परिह्वाथ्यों मदत्‌ मदि। एत ब्राह्यणचर्डालाः सव्वं ब्रह्महताः किल ॥ तस्माहवे च पक्षिप च वज्जैयेत्‌ तत्वदशिभिः एतषामेव सव्वपां प्रत्याहठत्तिं तु मागेताम्‌ ॥ भिक्ता्रसुपयुच्ञानो दिजखान्द्रायरं चरेत्‌ । एतेषां ब्राह्मणो भुक्ता दत्वा क्त्वा प्रतिग्रहम्‌ ॥

प्राजापत्येन शुद्धात तस्मात्‌ पापान्न संशयः ।

स्थाणुका श्रश्राटमतो। गन्धर्व्वौ गायनव्रत्तिः । कुलालो-

वेशकरण्न यो जोवति। पाखिकः पत्रोपजोवी |

टवलेन कुलालस्य भोजाब्रलाभिधानात्‌ तस्य

नित्याचारप्रटोपः। २९

समन्तः, -्रभि्प्तपतितपौनभेवश्वृणपु शल्य श चि शस्व कार- तान्तिकतैलिकध्वजौसुवर्ण कारषर्डवन्धकि गणि काननानि वज्जयेत्‌ । भौ निकव्याघचस्मकारनिषादानामवब्रमप्रतिग्राद्यम्‌ । तदशनप्रति- ग्रहयोान्द्रायणं चरेत्‌ । तत्पटेनाभिशप्तादयः सर्वे परामष्यन्ते। अत्रापि प्रायश्चित्तं साकाङ्त्वात्‌ । तेनेतेभ्यः प्रतिग्रहो निषिडः।

हारौतः, -पतितदुष्कुतिभ्यः प्रतिरटहोतमस्यश्यमयज्ञोयं तेन न पुणया्थानाप्नोति भआ्रादेशवद्‌यथाधं ब्राद्यणमभिजित्य तामस- मन्यम दौयमानं प्रतिषिद्धास्रयं प्रतिग्टहौतस्य दुष्क्लमाप्रोति । ्राठृणखाघं प्रतिग्णडोतेभ्योऽक्त्वोपयो गात्‌ स्तेन्यम्‌ । अरसत्वाथाथं निमज्त्याता्थं निवक्नौतेव्याहः । एते प्रतिग्रहोपयोगः। यैः

प्रतिखटह्नन्‌ निरयाय कल्‌प्यते।

अथ द्रव्यविशेषेण निषिदभ्योऽपि प्रतिगरहानुन्ञा।

तच गोतमः,-एषोद कम्ूलफल यय्यासनावसधयानपयो दधि- धानाप्रियङ्गगशकान्यप्रणोद्यानि सर्व्वभ्यः। पिदछदेवगुरुष्धत्यभरणे चान्यत्‌ । स्वेभ्य इति । निन्दितिभ्योऽपि दाटभ्यः। कैवलमया- चितप्रतिग्रडे येषां कुसूनलादोनां प्रतिप्रसवः येषामयाचितप्रतिग्रहे नचैतदटेवमपि वचनमयाचितप्रतिग्रह विषयं किन्लेष्यते |

अतराभ्युदिनपदेनायाचितस्य द्रव्यमात्रस्य एथगुपादानात्‌ । श्रयाचितप्रतिग्रहे निषिद्क्लष्णाजिनादिव्यतिरिकद्रव्यमात्रखाप्रत्या- स्येयत्वेन इव्यविशेषानधक्यात्‌ । तन सामान्यप्रा्यैनया दाता

२८

२९६८ नित्याचारप्रदोपः।

चटेधोटकादिद्रव्यं दित्षति तदा तन्न प्रत्याख्येयसिव्येवं युज्यते । एवमुत्तरत्रापि पिटदेवश्यत्यभरणाथं याचितमयाचितं वा लब्ध न प्रत्याख्यानं कुादित्यथेः । केवलं ,-- न यन्नाधं धनं शूद्राद्‌ विप्रो भिक्तेत किचित्‌ । यजमानो हि भिक्लित्ला चण्डालः प्रेत्य जायते ॥ इति मनुवचनात्र यन्नाथं शूद्रात्‌ प्रानम्‌ | अयाचितं यज्नार्थ शूढादपि ग्राह्यम्‌ । पिट्देवश्धव्यभरणे चान्यदिति देवाथंस् प्रत्या- ख्याननिषेधात्‌ । केवलं-- यज्ञायं लव्धमददन्‌भासः काकोऽपि वा भवेत्‌) इति यान्नवस्क्य वचनात्‌ तस्यान्यत्र विनियोगो न कायः । सुमन्तुः, ्रभोज्यान्रानामपि पुष्पमूलफलशाकटणकाष्ठ- धान्यानि क्तेतसानि गोष्टस्थं पयश्चाददतामदोषः। सत्रमतर उत्‌- पत्तिखानम्‌। मनुः -- एधोदकं मूलफलं पुष्यमभ्यदितं च यत्‌ | मव्वेतः प्रतिग्टह्लोयात्‌ तथेवाभयदक्तिणाम्‌ ॥ शय्यां ग्ट कुशान्‌ गन्धानापः पुष्यं मणिं दधि । धान्यं मव्छाः पयो मांसं शाकञ्चेव न निवपेत्‌ ॥ न नोत्वा कुशात्‌ । एवं निन्दितदिजातिभ्य एतानि द्रव्याणि प्रतिखद्यन्ते न शूद्रात्‌ किमपि। श्रद्धिःयः,-- षण्मासान्‌ यो दिजो भुङ्क्त शूट्रस्याव्रं ज॒गुसितम्‌ ।

नित्याण्वारप्रदोपः। २८९.

जोवन्‌ स च भवेच्छद्रो खतः श्वा चाभिजायते। एते टोषा भवन्त शूट्राटेव प्रतिग्रहे ॥ तथाच मनुः,-- वेदविद्चापि विप्रोऽस्य कत्रा लोभात्‌ प्रतिग्रहम्‌ । विनाशं व्रजति चिप्रमामपात्रभिवाम्भसि ॥ तथधा-- शूद्रोऽपि घनवान्‌ भूता ब्राह्मणानेव बाघत। प्रतिग्रहदानेन नरकपातात्‌। तथा-- पक्रान्रवज्जं विप्रभ्यो गीघान्यं त्ततियादपि) वेश्यस्य सत्वघधान्यानि शूद्राद्‌ ग्राह्यं न किञ्चन ॥ तथापि नि्गणदिजालिभ्यः प्रतिग्रहलामे प्रशस्ताध्यापनयाजना- सम्भवे श्रयाचितशूदरप्रतिग्रहासम्वे शूद्रादपि याचितप्रतिग्रहः। तथाचाङ्किराः,-- अनुग्टद्य प्रतत्तस्य न टोषोऽङ्िरसो मतम्‌| गुवोंयम तिधोनाच् भृत्यानाच्ध विशेषतः ॥ शूद्रान्नं प्रतिखङ्कोयात्‌ न तु भुङ्क्तं खयं ततः । अनुगृह्य प्रतत्तख्य गुव्वाय्यनुग्रद्प्रहत्तस्य न तु खयं भुङ्‌क्ते दति गोपालादिव्यतिरिक्तशृद्रविषयम्‌। ततर तु यान्नवल्कवयः, - शद्रषु दासगोपालकुलमिनादईसोरिणः । भोज्यान्ना नापितश्व यश्चामानं निषैदयेत्‌ ॥

०७6 नित्याचारपदोपः,

एषामन्नं प्रतिग्णय स्वयमपि मुच्छौतेत्य्धंः । यत्तु त्तेत्रगतं धान्यं खले वाथ ग्टहाद्‌ वद्धिः । सव्वैकालं ग्रहौतव्यं सर्व्वम्धोऽङ्किरसो मतम्‌ ॥ सव्वेकालमनापरत्तावपि। नघा-- स्वपा यच्च निक्तं दुग्धं तच्छछचिरिब्यते। पाचरान्तरगत ग्राह्यं शूद्रात्‌ खग्ट्हमागतम्‌ ॥ शृद्रषेश्मनि विप्रणक्तौरं वा यदिवा दधि) निमित्तेनेव भोक्तव्यं शृद्रानत्रं तदपि स्मतम्‌ ॥ आमं मांसं दधि लं घाना त्ोरमथौषघम्‌। शक्क्रयरसा यादा निहत्तनापि शूद्रतः॥ णाकमदव्छयखणालानि कन्द्‌काः शक्तवस्तिलाः। दुः फलानि पिखयाका प्रतिग्राद्याणि सर्व्वतः ॥ सव्वैतः सूतकादावपि सवणभ्यख। मनुः,-- नादयाच्छद्रस्य पक्तान्न विदानखाडिनो दिजः) ्राददोतामभेवास्मादातत्तावेकराचिकम्‌ ॥ श्रान्तौ ्रापदि । यान्नवल्कयाः,-- कृ गाः शकाः पयो मद्या गन्धाः पुष्यं दधि कितिः। मांसं शय्यासनं घान्यं प्रत्याख्येयं न वारि च॥ अङ्गिराः, संस्कारे; शुद्धयति ह्यामं धान्यं तेन शचि स्मृतम्‌, तस्मादान्ये ग्रहोतव्यं खतसूतान्तरेष्वपि ॥

नित्यायारप्रदोपः। ३०१

पकान्रवजं विप्रभ्यो गोधान्यं त्षतियात्‌ तथा । वेश्येभ्यः सव्यैधान्यानि खादडाद्‌ ग्राह्याः पणास्तथा ॥ संस्कारेस्तत्तणादिभिः। तास्िकः काषिंकः पणः। एतच्वा- पट्गतस्येति लच्मोधरः । श्रत गदहितप्रतिग्रहाणां धनल्यागपूव्कं प्राय्ित्तम्‌ । धनभोगेऽवगेषधनत्यागपूव्वेका प्रायथित्तम्‌ । भोगीन धनसमाप्ती वैरास्य' धनव्यागरूपाङ्वेगुखयात्‌ प्रायशित्तं कत्तेव्यं न वैति सन्देहे क त्तव्यमेवेति निण्यः । श्रादिष्टप्रायशित्तानामसम्भवेऽपि यञ्चोक्तं यच वा नोक्रमिद पापप्रष्णशनम्‌ । प्राजापत्येन कच्छ्रेण शद्धाते नातव संगयः ॥ दति विगेषप्राय्ित्तस सेऽपि प्राजापत्यक्घच्छरविधानात्‌ तदव कन्तव्यम्‌। गुरौ च दोषे तस्याहत्तिः। एनसि गुरुणि गुरू- रोति स्मरणात्‌ । प्राय्चित्तविशेषात्‌ तदिधिश्च प्रायसित्तप्रदोपै- ऽस्मत्‌क्तेऽनु सन्धेयः । यथोक्तासप्रतिग्रहप्राय्ित्तमितिधनत्याग- रूपा त्यागाभावेऽपि कत्तव्यम्‌ । नेमित्तिकेऽगक्या ङ्गौ नेऽपि पाप- तय फलोत्पम त्तिः । अन्येलाडः,-- अति निषिद्धानभ्यनुन्ञातप्रतिग्रह एव घनलत्याग- पूव्वंकमभेव प्रायधित्तम्‌ । यस्यां दशायां यः प्रतिग्रहोऽनुन्नातस्तत्‌- प्रतिग्रदस्य कालान्तरे निषिदतेऽपि गहिंतपदानुविभ्रेयत्वाच्च न ततर घनल्यागपूव्वकं प्रायचित्तम्‌ । यद्‌ गहितेनाज्ेयन्ति कर्मणा ब्राह्मणा धनम्‌ । तस्योल्सर्गेण शुद्धान्ति जप्येन तपस्व च ॥

६०१ नित्याव्ारभ्रदोपः|

इति वचनात्‌ । तेनाघन्मत्वेनाम्नातशूटरप्रतिग्रहादेरपि धन- त्यागपूव्वेकं प्रायश्चित्तम्‌ । किन्तु प्रतितचार्डालादिधनप्रतिग्रहे तथेति चौय्यादेरपि स््बधाननुन्नाततवं तत्रापि घनत्यागपूव्यैकमेव प्राय्ित्तम्‌ । यस्तु परोपकाराथेभेव ह्वातीति कुटुम्बभरणे विनियुक्ते तस्य गरहितप्रतिग्रहेऽपि दोषाभावः। मनुः, असापुभ्योऽघमादाय साघुभ्यो यः प्रयच्छति । स कलवा श्ववमासानं सन्तारयति तावुभौ ॥ हस्पतिः,- रसतो यः समादाय साधभ्यः संप्रयच्छति । धनस्वामिनमावानं सन्तारयति दुष्कतात्‌ ॥ यमः,- यस्तु द्रव्यं पुनदद्यात्‌ प्रतिष्ह्य यतस्ततः, यमः पृच्छति राजानं कंषा भवति दकतिणा ॥ जानताऽजानता वापि यत्किञ्चिद्‌ दुष्कतं कतम्‌ । सव्वं तरति धशा प्रतिग्ट् पनददत्‌ ॥

दति प्रतिग्रहप्रकरण्म।

अध्यापनप्रकरणम्‌ ।

एवं प्रतिग्रहेण दच्यसम्भवे साधुभ्योऽध्यापनेन जोवनम्‌ । प्रति. ग्रहसम्भवे न तत्कायम्‌ । तच्च मूल्यनि शेयं विनेव ।

नित्याचारप्रटोपः। ३०२

ग्होत्वाऽपि च यो विदान्‌ दक्षिणां न प्रयच्छति) तस्य क्ततत्नरतलस्मरणात्‌ कतप्ने नास्ति निष्कुतिरिति दोषा- तिशयस्मरणाच्च शिष्ये यदीयते तेन जौ वनम्‌ । वेदाक्षराणि यावन्ति नियुज्यन्तेऽथकारणणत्‌ । तावतोभ्वणहत्यास वेदं विश्नाव्य चाश्चयात्‌ ॥ भतकाध्यापको यस्तु शतकाध्यापितश्च यः। ताबुभौ पतितौ विप्रौ खाध्यायक्रयविक्रयात्‌ । इति दोषः । एवं सम्पूणं वेदाध्यापने सूलपणपूव्वेके पातित्य- खवणात्‌ एकदेशस्य पणपूव्यैकाध्यापने चोपपातकखवणाद्‌ वज- नोयम्‌ । अन्यो यदि मूल्यं दला धर्माधं परानध्यापयेत्‌ तदाध्या- पकस्य धर्डविक्रय एव पराथजपादिवत्‌। धम्यविक्रयोऽपि निषिड एव । श्च वदविक्रयणएव दोषाभिधानाद्‌ वेदादिमौमांसादौनां पश पूव्वेकमध्यापनेऽप्यदोषः । तथा पुराणयखावणमध्यापनान्तगगतम्‌ । यत्त॒ व्यवहारनिण्योऽपि शास्तलोपदेशरूपमेवेति नाध्यापनान्त- भाषः । व्यवहारान्‌ नरप पण्यदिति क्तियघन्यविधानात्‌ क्षतिय- तत्तिमध्ये टेवत्तेन गगनाच स्तियहत्तिरूपमेव व्यवहा राञ्जमम्‌ । एवं पषदि खात्वा प्राय्ित्तस्यो पटेशीऽपि नाध्यपनान्तगतः किन्तु पुथगीषव कम्मीन्तरम्‌ | आआत्तानां मागमाणानां प्रायशित्तानि ये दिजा;। जानन्तो न प्रयच्छन्ति तेषां ते फलभोगिनः ॥

दूत्य (दिक्रमन्यविधिविषयम्‌ | सत्रादण्डधेनुग्रहणञ्च नेमि स्िक-

४०४ भिगयाचारप्रदोपः।

दानप्रतिग्रहरूपमेव | एवं महापातकादावपि नाध्यापनात्‌ सद्यः पातित्यम्‌ | एवं न शूद्राय मतिं दद्यादिति न चास्योपदिशबग्ध- भिति चानुपसन्रशूद्रविषयमिति व्याख्यानात्‌ । उपसन्रशद्रे दोषा- भावः। अनुपसत्रे तु स्रातकव्रतलोपमाचरभिति न घन्ापरेश स्यध्यापनान्तगतिः । एवं यज्ञादावुपदषटृतवेन ऋत्विजां कश प्रचा- रणमपि नाध्यापनं याजनान्तगलम्‌ । तन्ल्ग्रहणं प्रोतिदाय- रूपम्‌ । पणपूव्वकञ्च प्रत्युपकारदानसी कारः । प्रखुपतभ्यश्ान्यदिति यदौयते यचचात्रेयाय दिरयं टदातीत्यादि तम्रतिग्रहान्तगतम्‌ । यन्न थंप्रतिग्रहपदाथत्वेनालिज्यं याजनान्तगतं चेति नाध्यापने प्रवेशः । ब्रात्याधिकारे पारस्करः, नतानुपनयेयुनाध्यापयेयुः | श्रध शूद्रपतिताध्यापने महान्‌ दोष इति सव्वैथा न कत्त- व्यम्‌ । पतिते पातित्यं शद्रे च। यमः, हषलाध्यापको यश्च हषलाष्यापितख यः । तावुभौ नरके मग्नौ वसेतां शरदां शतम्‌ ॥ शृद्राध्यापकयाजकानित्युक्ा यमः,-- एते ब्राह्मणचर्डाला; सव्वं दुब्राह्मणा; किल । इति दाषाधिक्यात्‌। विकश्यखत्राह्मणाध्याप्रनमपि यथा कश्रचिदपि। शूद्रापप्रतिग्रहासम्भमे पापसंसगगुरुत्वात्‌ । कलन्ञोऽद्रोहौ मेधावो एचि: कलप्योऽनस्ूयकः । दूति शुषरेरध्यापने)यलवात्‌ । इत्यध्यापनप्रकरणम्‌ |

नित्याचारप्रदोपः। ९५५

याज्प्रकरणम्‌ ।

|

एवमधष्यापनवच्यसश्भवे प्रणस्तयाजनं वत्तिः तस्यतु महत्वं प्रतिग्रहाध्यापनापेक्तया प्रशस्तत्म्‌। प्रतिग्रहः प्रत्यवर इति मनुः । तथा पद्मपुराणे,-- अयाज्यानां याजकख याज्यानां च विवज्नकः ¦ रेतो विण्मूत्रसेवो च सप्रेतो जायते नरः ॥ याज्यत्याग दोषकौत्तनात्‌ प्रशस्त तवं गम्यते । तथा याजनाध्यापनादटिभ्यस्तथा दानप्रतिग्रहे: । विरजा; खगमायान्ति विमाने; सङ्गता दिव; (?) । दति प्रणस्तता स्मथते। तेन पौण्डरोकवदहसुवणवाजपेधादि- याजनेन बदु ग्रहणेऽपि न दोषः। णवं प्रशस्तयाज्यत्यागे दोषखव- राच्च वदयाजनेऽप न दोषः । व्रच्यधाद धिकं गन्‌ नरो भवति किल्िषौ । इति तस्य प्रतिग्रदविशेषपरत्वात्‌ । यत्त॒ बहुयाजक दति निन्दावचनं तत्‌ ^तधेव ग्रामयाजकः” “याजयन्ति च ये बह्भन्‌” इति वाक्ययोः समवादायाद्‌ बहुवणेयाजक इत्येवं॑परम्‌ । तदुक्तं दानसागर, वहयाजको बहवणयाजक इति । ब्रद्मपुराणे,-- यश्चोपनयनं चक्र बद्रनां बद्याजकः | इति। याजनं नाम सखौतकम्चणि ग्रहयन्नादि स्मात्तकम्भणि च वरणाभरणाभ्यां सत्कूतेन दकिणालाभसुदिश्याष्वयंवादि कज

करम्‌ ¦ पोडशलिविजो नवम्रहमखे चत्वार ऋलिज इत्यादि २८.

०६ नित्याचारप्रटोपः।

रूपण यत्र छत्िकसमाख्या तत्र ऋत्विग्भ्यो टदक्तिणां ददातोति ऋति क्सम्प्रदानजदानस्य दक्तिणात्राटलिजामेव याजनं तछत्ति- रिति केचित्‌| अरन्येषान्तु चमसाष्वर््प्र्तोनां न याजनदत्तिरिति केचित्‌ ऋत्विगयन्नक्तदुयते इति स्मृतेः यज मानस्याप्यालिज्यात्‌ । ऋतु- यजननिमित्तत्वाच यज्नाघकर्त॑तलञ्च ऋलिकल्वम्‌ । तत्निमित्त- धनाजनमेव याजनम्‌ । कल्यसूत्रेतु व्यवहारा संज्ञाकरणमिति प्रतिभाति। यत्त॒ वरणपू्मैवां त्रयम्बकजपसहस्रनामदेवोमाहामयादि- पाठदेवपूजातोधस(नगयाखादादिकं पराथ कत्वा दक्तिणाग्रइसं तत्र याजनम्‌ । यज्ञसम्बन्धाभावात्‌ । तत्र ताम्बकजपादरौ-- भ्रातरं पितरं शिष्यं गोसदहसरप्रदायिनम्‌ । रत्तदनेन मन्तेण-- दरति द्निणाभिघानमस्ि। यत्र सदस्रनामपाटादौ समा चारप्रमाणकं दच्तिणादानं तदुभयत्रापि प्रतिग्रह्ब्दाधेसलत्वात्‌ प्रतिग्रहरूपमेव । ्रथलोमेन यो दद्याद्‌ ख्ल्लोयाच् प्रतिग्रहम्‌ | स पूव्वं नरकं याति ब्राह्मणस्तदनन्तरम्‌ ॥ दति यच्छातातपवचनं तद्रव्यलोभरूपकाय्य विषयमेव । तेनात्र तुलापुरुषादि द क्तिणावद्क्तिणाशब्दादलिणा ग्रहणितिकत्तव्यता नैत- दानेतिकत्तव्यता । तच्च प्रल्पकारायं दानमेव ।

नित्याचारप्रटोपः। १०७ अधा गोतायाम्‌ ।- यत्तु प्रत्यपकाराधं फलमुदिश्य वा पुनः, टोयते तु परिक्किष्टं तद्राजसमुदाहृतम्‌ । इति। यथा त्रतादौ असामर्ये शरोरस्य व्रतेच समुपस्िते | कारयेदमम पल्लो वा पुत्रं वा विनयान्वितम्‌ # इति। भ्चातरं पितरं शिष्यं ब्राह्मणं दक्तिणादिभिः। इति । अरत पक्नयादौनां प्रतिनिधित्वेन कश्चकत्तत्वम्‌ | दक्िणाक्रोतस्य न प्रत्युपकारलाभेन प्रतिनिधित्वमिति विगेषः। यदयपि तथा खा्मिनः फलसमवायादिति षष्टाधिकरणन्यायेन स्वामिनः प्रतिनिधिनास्ति । कत्च॑मे तु भवत्येव । तदुक्तं 'वह्नान्तु प्रघत्तावन्यमागमयेदवेगुखारिव्यधिकरणे सत्र कस्परिंथिद्‌ यजमाने ते तत्‌स्यानेऽन्यः प्रतिनिषेयः सप्षदशसंख्याधिकरणककन्तुकत्व- निर्वाहाय इल्युक्तम्‌ । तथा स्मरन्ति यज्ञदानत्रतजपतीधयाचारिकञ्च यत्‌ । यस्त्वेवं कारयेदन्यं तेन सत्वेमनुष्टितम्‌ । ति एतेन पौरोदहित्यं व्याख्यातम्‌ । ततापि निलये नमित्तिके काम्ये तं मे प्रतिनिधिभेव। दति स्मरणान्‌ ।

$ त, (१) सुद्ितपुस्तके,-षह्हनां तु प्रदृत्तेऽन्य० जंमिनोयन्यायमालाविस्तरः ्प्र० ६. प्रा: २ ^ २२।

३० नित्याचारप्रदोपः।

लया मया च भोक्तव्यमिदं राज्यमकर्टकम्‌। इति धनदानखोकाराद्‌ व्यक्तमेव प्रतिनिधिकन्तुलम्‌ । तव प्रतिनिधित्वेन वरणविधिवत्‌ तत्रापि कारयेदिति कत्तर प्रयो- जयेदिति विधानादेव प्रतिनिधित्वम्‌ । अतएव मण्डनः,- पल्ञयामपित्वशक्रायां नियुक्तः कञ्चनो यजेत्‌ । इति खयमेव यागीऽपि प्रतिनिधिकर्नारं दशयति । प्रभासखण्डे च,-- पन्नो पुत्रः पुरोधाश्च श्चाता वापि सखाऽपिवा। यात्रायां धर्मकार्येषु जायते प्रतिदस्तकाः ॥ एभिः कतं महादेवि खयमेव क्तं भवेत्‌ । आपस्तम्बः,- प्रयोजयिता अनुमन्ता कर्त्तेति सखरगेनरकफलेषु भागिनः केवलम्‌ । तथेव राजमदहिषौ राजामाल्यपुरोहिताः। पापेनाडन संयुक्राः सत्व ते राजघग्मिणः॥ इति यमवचनात्‌ पुरोहितद्वत्तिगंहिता। सुतिजपपाटादि- करणं न तथा गदितमिति विशेषः। तेन प्रतिग्रहा्रयदेशकाल- दरव्यदोषास्तत्रापि भवन्त्येव । यत्त॒- इषटमध्यापितं पत्तं तसं वा द्याकनस्तपः। प्रयच्छत्यपरेभ्यश्च धनां घरमविक्रयो ॥ इति वरणव्यतिरेकेण सखयमेव यागं क्ल्ला जपं कला तपः कत्वा परस्मादनलामेन तद्िक्रोणोते न कश्मणा तस्स हत्तिः खक्षतापू्वं

मित्धाचारप्रदोपः। ६०६

विनश्यति धनदातरि चापूरव्वेसुत्मद्यत इति कल्यते स धनम विक्रयः । देवतानां गुरूणाञ्च मातापित्रोस्तथैव च । पण्यं देयं प्रयतेन नापुखं चोदितं कचित्‌ ॥ इति पुखदानविधौ पुखयस्य कछतस्य दानेन खगतापूव्वं नश्यति सम्प्रदानेऽपृव्वैान्तरसुत्पदयते तत्र धञमविक्रये यथा,-- तस्माद्‌ यत्‌ सुक्ततं किञ्चिन्ममास्ति तिदशधिप। तेन पणन मुच्यन्तां पितरो यातनागताः ॥ इति पुण्यदानम्‌ । तथाच ययातेः खगप्रच॒तस्य दौदहित्रदत्त- पुख्येन स्रगगमनम्‌। एवं ध्मविक्रयः कतस्य धनस्य मूल्यग्रहण- पूव्यैकं परस्मे दानम्‌। सच निषिद्धः पुख्यविक्रथे तसक्तच्छर कुबादिति प्राय्ित्तविधानात्‌। तथाच शङ्लिखितौ,- चेत्य- दवग्टहो यानारामसभाप्रपापुणखतडागसेतु विक्रयं कत्वा तप्तक्षच्छ- माचरेदिति। तेन पराथेजपाद्याचरणं न धरमविक्रयो न याजनं तदनग्रहणं प्रतिग्रह एव । मनुः- गोवधायाज्यसंयाजपारदायाकसविक्रयो । दत्यादिनाऽयाज्ययाजनमित्ययाज्ययाजननिन्दायां तिलोत्पाद- न विक्रययो निन्द्नाच्च तिलवपनमसक्ततक्लषौ कष्यन्तरासम्भषे। एव- मित्त न पोडयेत्‌ दशुप्नोद्यामघातक इति पोडननिषेधादिन्तु- कषिरपि न कायः। हारोतः- ग्रष्टगवं धर्हलं षड गवं जोवितार्थिनाम्‌ ।

चतृगेवं कृशंसानां दिगवं ब्रह्मघातिनाम्‌ ॥

३१० मित्याचारप्ररोपः।

तथा-- बालानां दमनद्धेव वाहनं न च शस्यत । वानां दुव्बेलानाश्च प्रजापतिवचो यथा ॥ दटेवलः-- पंसत्वोपघाते न्यं वा वाहनानां न कारयेत्‌ । छदं युगे न युक्नीत जौणं व्याधितभेव च ॥ न षरं वाहयेदनूं न च भारेण पोडयेत्‌। न वादहनोयाः शिखरे ठषभा यच्र कुत्रचित्‌ । देवी पुराण-- सुक्ततान्‌ (?) षषटटेश तु खन्धदेशे तुयो हषम्‌ । वाहयेद्‌ गुस्भारेण स तु भारश्तं वहेत्‌ ॥ रामायर,- यो दुबलं परिखान्तं वालिशः पापनिश्चयः । वाहयिष्यत्यनङ्हं स गोघ्नः पापमास्परति ॥ शक्तं समघं बलिनं रषं यो वाहयिष्यति । ग्रासोपहारसंयुक्त न स पापमवाष्छठवति॥ सख्यं कपौ विशेषः । पुण्याहे लाङ्लयोजनमिति गद्यानुः साराल्लाङलयोजनविधिना कछष्यारम्भः । तथा- त्र्या विष्णुश्च रुद्रय कश्यपः सुरभिस्तथा इन्द्रः प्रचेताः प्न्य: शेषचन्द्राकं व्यः ॥ बल्देवो दतं भूमिह्तषभौ रामलच््यणौ | रच्तोघ्रो जानको सोता युगं मगनमेव च॥

निल्याचारप्रदीपः। ६११

एते दाविशतिः प्रोक्ताः कष्यारम्भमरोत्सवे । हारोतः,--्रापत्स्‌ कषिं प्राहुः कषेरायोजनवदायोज्यं बाल ठदक्शारौन्‌ वन्नयेत्‌ ¦ आयोजनवत्‌ चयनभूसंस्कारः कषावायो- जनं यथा समन्तकां क्रियते तघेत्यधः | टेवलः- यो लाङ्गले तु सम्पृज्य कष्यारम्भमरोत्सवे । गन्धे; पुष्यैस्तथा भूपे्माल्यै रलैः एथक्‌ पथक्‌ ॥ सदक्तिरैदधानेन होमेर््राह्यणत्पसैः ॥ ततः शक्तिविसुक्तेन ब्रह्मवादेन भूरिण । इलयेद्‌ वाहयेद्‌ भूमि खयं खातः खनलङ्गतः ॥ पर््वोत्तरां दिशं गच्छेत्‌ क्रमात्‌ पौरन्दरीं एभाम्‌। क्त्वा प्रदचिणाहठत्तिमोशनाभिसु खस्ततः ॥ विमुच्य व्रषभं बोजं पुरुषो लक्षणाज्वितः । तुष्टः सुवासाः खम्बो च सुवणं जलसेचकः॥ सुवणपात्रसंयुक्त प्राञ्ुखो निवपेत्‌ मुवि । खघ्वा बोजञ्च ततेव भोक्तव्यं सह बन्धुभिः ॥ उत्सवग्रैव कत्तव्यो गोतवादययसमाकुलः । हारोतः,--ब्रदोर्घ॑ण प्रतोदेन शनेः शनेवांहयेत्‌ ! न पतव सन्धि्रलयो वाहयेत्‌ । दिहनलक्षते पररित्यागऽवर्ज्य मेक्तणम्‌ । तथा बाहकानां द्ायासु करणं जलदानं घाक्टानं दंशाद्युपद्रव- निवारणं रोगात्तानां चिकिन्षनच्च हारोतोकतं कत्तव्यम्‌ | धान्य-

वपनकालि इदनकाले मदनकाले नि्वेपणकाले गणदानयनकाते

४१२ नित्याचारप्रदीपः।

च बलिहोमकरणश्च हारोतोक्तम्‌ ! गवां सखस्तिकामनया ब्राह्मणः भोजनम्‌ । स्रापयिल्ानडद्ामलङ्रणम्‌ । धान्यानयनकाले च ब्रहस्यतिः-- रान्नेदच्वातु षड़भागं टेवतानाच्च विंशकम्‌ । विंशभागच्च विप्राणां क्षिं कला न दोषभाक्‌ ॥ पुनर्हारौोतः- युपोऽयं निहितो मध्ये भेष्यानामिदह कषकः । तस्मादतन्दरितो दद्यादत्र धान्यञ्च दत्तिः ॥ भूमिं भित्वोषधौभिला भिल्ला कौटपिपौलिकाः। पुनन्ति खलयज्नन कषेका नात्र संशयः । खलयन्नो यथोक्षरूपेण खले विभज्य दानम्‌

दति क्षपिप्रकरणशम्‌।

क्ष्या जोवनासग्धवै खयह्कःतवाणिज्येन जोवनम्‌। ततत गड लिखितो,-्रापद्गतो ब्राह्मणः कामं जिजोविधुः वेश्या- चरणम्‌ । ठत्तिमाख्ाय न परं पण्यमिति ब्रूयात्‌ । सक्षदेवोक्तं मूल्यमिच्छेदित्यथेः । भापस्तम्बः,--श्रक्रोतप खैव्यवदहरेत । मुज्ञ बल्वजैमनफलेः । णकार विक्षतः । नात्यन्तमवस्येत्‌ । ठत्तिं प्राप्य विरमेत्‌ । श्रक्रौतपण्यैः क्रयादतिरिक्रव्यवदहारवजिते;। नात्यन्त- मवस्येदासक्तो भवेदित्यथः। अच मुलफलानामविक्रे यत्वे अक्रौ त- त्वेन ॒विक्रोयत्वम्‌ । विक्रयनिषेधः क्रौतमूलफलविषय इत्येके । एवञ्चास्य मते फलानां विक्रयनिषेधः क्री तलब्धफल विषयः ।

निल्याचारध्रटोपः। ३१२

बोधायनः-- पप्राव्ेकतोदन्ता अरमा च लवणारते । एतद्‌ ब्राह्मण ते परं तन्तु्चारजनोक्तः ॥ लवणाटते लवणाटन्यः पाषाणः । अयमश्मनी विक्रयोऽवत्यन्ता- पदि स्मृत्यन्तरे निषेधादिति लच्छौघरः। गररजनोक्ततः कुसुम्भा- दितररक्तोक्ततः। नारदः, त्राह्मणखय तु विक्रयं शुष्कं दारु ठणानिच। गन्ध द्रव्येरकावेचं तूलस्तुनोकताहते ॥ खयं शोणेञ्च विदलं फलानां वदरेङ्गदे । रज्ज: कापीससूत्ञ्च तचेदविकछतं वदेत्‌ ॥ एरका ठणविशेषः । तूलः शाल्मल्या दि भवः । विदलं वल्कलम्‌ । तथाऽविक्रयाणि । यान्नवल्कयः,- - लाक्तालवणमांसानि पतनोयानि विक्रये | पयो दधि च मद्यच्खद्ौनवगकराणि च ॥ हौोनवणः शूद्रः दहारोत मनु-वश्िहि-गातातपाः,-- त्येष शूद्रौ भवति ब्राह्मणः कसौरविक्रयात्‌ । सदः पर्तत मांसेन लाया लवणेन च ॥ दतरेषामपण्यानां विक्रयादिह कामतः। ब्राह्मणं सप्तरातर वैश्यभावं नियच्छति ॥ मनुः अविक्रयाधिकारे सन्मान्‌ रसानपोहेत छतान्नच्च तिलः सदह ।

अश्मन्त लवण्च्व पशवो ये च मानवा; ॥ 9

३१४ नित्याचारप्रदोपः।

सव्वैन्तु तान्तवं रक्तं शण माविकानि च। श्रपि चैत्‌ स्युररक्तानि फलमूले तथोषधोः ॥

रपः शस्तं विषं मांसं सोमं गन्धांख सत्वैशः।

क्तोरं चौद दधि तं तेलं मधुगुड' कुशान्‌ ।

सारण्यां खच पशून्‌ सर्व्वान्‌ दंष्रिणश्च वयांसि च।

मयं नोलिच्च लास्ताच्च सन्वानेकशफांस्तथा ॥

रङ्गः सौषं तथा लोहं तेजसानि च स्वश ।

बालान्‌ चम तथाखीनि 'सस्नायनि च वजयेत्‌ ॥ अपोडैत त्यजेत। क्षतान्रं पक्षात्रम्‌ | रसनिपेषेन सिडऽपि

पुनलवणनिषधो दोषाधिकयायेः । यान्नवर्कयः,--

"फलौ षघत्नौमसोममनुष्यापूपवोरुधः ॥

तथा रुचग्ध शुष्काणि केशतक्रविषक्तितोः ॥

शाकाद्रषधिपिखाकपशून्‌ पर्तींस्तयेव च ।

वश्यव्च्यापि जोवंस्तु विक्रीणोत ना जातुचित्‌ # न विक्रोणौतेत्यनुत्तौ यमः,--

कुसुम्भनारिकेलच्च छत्राकं पूतिकं तथा |

सोमः श्रमातको धश्यस्तोमं यन्न सत्वैशः ॥

शङ लिखितो, यानभक्ष(?)जतुलोह-पाषाण कु तपशस्व विष-

(१) मूसे -° वसुस्पङ्धिनि रोचनाः ८ ॥

(र) सुद्धितयान्तवन्क्ये,- फनोपलत्तोम ८॥ खद्वम्यैपुष्यङुतपकेशतक्र ०॥ शाका पम्ून्‌ गन्धांस्तथेवच | वैश्य --जीषन्नो विक्रोखौत कदाचन ॥ श्यः प्रायश्चि- न्ताध्यायः | आपद््भ्प्रकरणम्‌ 1 सो २५-- १७ } आनन्द्ाखम ला.

निव्याचारप्रटोपः। ३१५

मानुषत्नोमक्लष्णाजिनेकश्फेभ्यः। व्राह्मणानुठत्तौ गौतमः,--तस्या- परं क्षौरं सवि कारम्‌ । अपथ्यानि । परवघ हिंसासंयोगे । युरुष- वशाकुमारौबेहतथ नित्यं त्रौहियवाख । ऋषभधैन्वनड्हशं के । प्रपथ्यं विषादि। वश वन्या गीः। कुभारो अ्वदसास्रा गौः । वेहद्‌ गभघातिनो गौः । विष्णुः, -स्रेमतीक्र मध्च्छिषटशङ्- शक्तित पुसो सक्लष्णनलो द) दुम्बरविक्रयौ महासान्तपनम्‌ । बोधा- यनः.-श्रेभ-तोक-किरव सुकरता श्रविक्रया इत्यथः से च््मादिसन्धानदेतु वक्षनिर्यासः। तोक ईषद्‌विरूट्‌' बोजम्‌ | किण्वं सुरासाघनमन्रम्‌। सुक्तता दुहिता तथा, घान्यस्य मध्ये तिलतण्डला अविक्रेयाः। पेंठोनसिः, जिद्वापूर्तिमपंगावः शङ्करो चेत्यविक्रेयाणि । बोधायनः, पितृन्‌ वा एष विक्रो- सोते यस्तिलान्‌ विक्रौ णते तण्डलान्‌ विक्रोणोते। मनुः,-

भोजनाभ्यच्लनादानाद्‌ यदन्यत्कुरुते तिलः ।

'छमिभूतः स विष्ठायां पिभिः सह मज्जति ॥

तथा - काममुत्पाद्य कव्यं तु खयमेव क्षोवलः | विक्री णोते तिलान्‌ शुदान्‌ घ्मा्थमचिरस्ितान्‌ । एवञ्चाच शुद्धान्‌ द्रव्यान्तरामियितान्‌ । अरचिरख्ितान्‌

मूल्याधिक्याय चिरं न रक्तयेदिव्यथः। विक्रयथात धान्येन विनिमयः ।

(१) खद्धिवमनौ, -- कमिभ्रूतः श्रविष्ायां पिभिः सुह मज्जति | १ ०माष्यायः स्लो. €१।

३१६ नित्याचारप्रदीपः।

अशक्तो मेषजस्या्ें यज्नडेतोस्तवेव च । यदवश्यच्च विक्रेयास्तिला धान्येन तस्मा: ॥ धान्यसामान्यन्तु घान्यान्युना देया इत्यथः । विक्रता दानपुखानां प्रोच्यते भ्वूणा बुधे | वक्ता च दानध्माणां शपथे सोमविक्रयो ॥ रक्रश्ुक्िप्रवालानां मणोनां म्िकस्य च। प्रतिरूपक कत्त च भ्नुणद्ा प्रोच्यत बुधंः॥ दानपुखयानां शपथे वक्ता एतग््ध्या मम टानपुख' नश्यतो. त्येवं रूपेण । भविष्यपुराणे-- अनुयोगेनयो दद्याद्‌ ब्राह्मणाय प्रतिग्रहम्‌ स पू्वं नरकं याति ब्राद्यणस्तदनन्तरम्‌ ॥ वेदात्तराणि यावन्ति नियुज्यन्तेऽधकारणात्‌ । तावतौभ्ूणहत्यासु वेदविक्रय्यवाभ्रयात्‌ । गवां विक्रयकारोतु गवि रोमाणि यानित, तावदर्षसदखखाणि गवां गो ऊमिभयेत्‌ ॥ चछागलेयः,- न वेद विक्रयं कुब्थादटग्निविक्रयमेव वा। प्रस्यापनं प्राध्ययनं प्रग्रपूव्ः प्रतिग्रहः ॥ याजनाध्यापने वादः षड विधो वैदविक्रथः। अग्निविक्रय्यानाहिताग्नित्रम्‌। गङ्लिखितौ,- वस्ता श्वादोन्नविक्रोणोयादिवुक्ता सद्यः पततोल्याह। सुमन्तुः,-- देवपिसोमचत्यापत्यश्धत्योदपानानां विक्रयी लप्तक्च्छरम्‌ । टेव

निल्याचारप्ररोपः। ३१७

प्रतिमा। ऋषिप्रतिमा । अन्यत्‌ प्रसिद्म्‌ । भविष्यपुराण, गुडनिलविक्रयं तम्रक्षच्छापनोव्यमाह । हहारोतः,--हिङ्कहिष्कल- सजरममन.शिलाञ्ननक्तौरलवणगेरिकम णमो क्तिक-प्रवालावत्तन- णह्शक्तिषेणुवेणवम्न्मयविक्रये तथारामतडागोदपानपुष्करिणौ- पुखसुकत विक्रये तिषवणस्नायौ श्रधःशायौ चतुधकालभुक्‌ संवत्‌- सरे प्रूलो भवति। हारौतः,--

यस सम्भत्य सम्भारं दुरभिंत्तं समुदोत्तते ।

सोनाधमानदाता वै प्रोक्तो दुभितल्तकण्टकः |

हो नसङ्करमानेश्च यैव हरते मलम्‌ ।

स मलः प्रोच्यते पापः प्रजानां मनद्ारकः॥

दोनोऽर्थो मानच्च यस्य द्रव्यस्य तस्य वहमूल्येन विक्रोणौीत

दूत्यः । होनेनाल्यसारेण । सङ्करेणापद्रव्यमिग्री करणेन । मानेन तत्तद्रश्याल्यर्तुना। एतेर्यो इरते मनं मलिनद्रव्यं पापरैतुत्वात्‌। हारोतः,-मानोन्रानसङ्खोणसङ्करविक्रये। मानं माप्रकादि। उन््मानं तदादिमापनेन विक्रयः। मङ्गं द्रव्यान्तरमिखणम्‌ ।

सद्र: सङ्गोयत इति क्रत्यया । द्रव्यं कु[सु]म्ादि।

अश्र विनिमथः।

यद्यपि द्रव्यविनिमय इतिस्मतेः क्योऽपि विनिमय एव तथापि लोके साक्तादुप्रयोगिद्रव्यं ग्टहौत्ला द्रव्यादानं विनिमय उच्यते। कपद्कलतास््मुद्रा दिग्रहण्पूव्धकं द्रव्यादानं विक्रय

१८ नित्याचारप्रटोपः।

उचयते । द्रव्यद्ारहेविध्येन पदाथ षिध्यं सूमतावपि क्रयश्च परि- तलतिशत्ये वं निदश्भदो दश्यते तेन येषां पदा्घीनपं विक्रये दोषः स विनिमये नास्ति। कपदकसडःलनया यदि द्रव्यमेव सूल्य- रूपेण ग्यते तदा क्रय एव। तदाच क्रयदोषः स्यादेव । न च येषामेव द्रव्याणां रसारसेनिमोतव्य इत्येवं विनिमयः खुयते तेषामेव विनिमयदोषाभावो नान्येषां विनिमये दौषः स्यादिति वाचं तथा सति परिसंख्यायां तिदोषाप्त्तः। नच विनिमयस्य विक्रयविशेषत्वे दोषप्रसङ्ग प्रतिप्रसवार्थं वचनम्‌| यच प्रतिप्रसववचनं नास्ति तत्र दोष एवेति वाचम्‌ । व्यवहार दे विष्येन क्रयत्रसिदः। किन्त्वप्राप्तविष्यपेक्तया नियमविघलीच- वात्‌ तेषु द्रव्येषु विनिमये द्रव्यविनिमयः। सोमाभावे पूतिका प्रतिनिधिनियमवदिति। द्रव्यान्तरे यथेष्टदरव्येरेव विनिमयेन दोषदति। नन्वेवं विनिमयस्तु रसादौनां विक्रयो नेव दुष्यति । यज्नार्घदत्तिणानाच्च प्रजापतिव्ो यधा ।

दूति। हारोतेन विनिमयरूपै विक्रये रसादोनां दोषा- भावादिति चेत्‌ मैवं ततर रसादिविनिमये दोषाभावमनृद्य यन्नाध- दक्तिणा विक्रये विभागाधं च्रषादः क्रियमाणे ऋिजां न टोषं इति कथ्यते अन्यथा वाक्यमेदापत्तेः !

त्र विनिमयः। वशिष्ठः, रसा रसेः समतौ वान्दूनतो वा विनिमातव्याः। नलवेव लवशं रसेः। तिलतर्डलपक्रान्र-

विययामनुष्याश्च विहिताः परिवत्तेकेन । न्युनत इति खयं न्युन-

निल्याचारप्रदोपः। ११९

ग्रहणिनेत्यधः । तिलतश्डलानुहत्तावापस्तम्बः,--विदितचषां मिथो विनिमयोऽन्नेनात्रस्य। मनुष्याणां मनुष्यैः । रसानां रसेः । गन्धानां गन्धः । विद्यया विद्यानाम्‌ । गौतमः, विनिमयस्तु रसै रसानां पशूनाच्च । म लवणक्ताब्रयोस्िलानाञ्च समेनासमेन तु पक्ता त्रस्य] सम्प्रत्य्थे । पशूनां पशुभिरित्यथंः। पक्तान्रस्य सम्प्रत्यय प्रासस्य तदानौसुपयोगाय पक्ात्रं दत्वा संग्राद्यमित्यथः । लवणस्य च रसत्वेन रसेन विनिमये प्राप्ते पय्यंदासः । तेन लवणब्यतिरिक्त- रसे रसानि मातव्यानौत्यथंः । एवच्च तस्य रसव्यतिरिकद्रव्यान्तरेष विनिमये दोष इति प्रतिभाति।

इति वाणिज्यप्रकरणम |

एवं वाणिज्येन जो वनासम्भवे कुसोददच्या जोषत्‌ । एतस्य च स्यं कतमपि काम्यम्‌ । स्मृत्यन्तरे च । वहवो हत्तिदोषा ये ऋषिभिः परिकौ्तिताः । सव्वंषामपि चतेषां कुसोदमधिकं विदुः ॥ दति प्रशंसादशनाच। यत्त॒ नारदः, - अपत्‌खयपि च कष्टासु ब्राह्मणो न च वा्ुषौ | हदिस्तयोक्ता धान्यानां वादष्यं तदुदा् तम्‌ ॥ चछागलेवः,-- न कुयाद्‌ ब्राह्मणो हदं ब्रह्मदत्याविशेषतः । व्रह्म दत्याच्च हदि तूलया समतोलयत्‌ ॥

३२० जिग्याचारप्रदोपः।

दति वचनात्‌ कछपिवाणिज्यादिवेष्यह्त्तिसम्भषे न कत्तव्य ुसोदम्‌ । प्रशंसावाक्यं क्षिवारिज्यासम्भवविषयम्‌ । मनुः, - ब्राह्मणः क्तवियो वापि व्रह्धं नेव प्रयोजयेत्‌ । का्मन्तु खलु धश्माधं दयात्‌ पापौयसेऽल्यकम्‌ ॥ धन्यां क्षिवाणिनज्यासमग्धवेऽवश्यकत्तव्यधरार्धमित्यधैः । पापौयकषे होनवर्णणय । श्रल्कं अवश्यकाथाघम्‌ । नतु भोगारधं- मिल्यभिप्रायः। व्यासः, सबन्धे भाग आशौतः साष्टभागः सलग्नकी । निराधानं दिकशतं खासलाभ उदाहृतः ॥ सबन्धके णप्रयोगे अआशोतो भागः। अभौतिकार्षीपण काषापणं मासेन वद्वैते। सलगनके यत्र दशनप्रत्ययवामेकत प्रतिभ्रूस्िष्ठति तत्र धनप्रयोग पणदयाधिककार्षाीपणो वत । अगोतितमभागस्याष्टमां प्रवेशात्‌ । निराघाने बन्कप्रति- भूरद्िते दिकशतं दिसददितं शतं श्णह्लौयात्‌ । णतपण्स्य मासे पणदयत्वदि{रत्यथेः। एतच ब्राह्मणात्‌ । `यान्नवल्कयः,-- वणक्रमाच्छतं दवितिश्चतुः पञ्चकमन्यथा | श्तपरशस्य ब्राह्मणात्‌ पणदयतदिग्रहणम्‌ । नतियात्‌ पण- चयग्रहणम्‌ । वेश्याचतुःपणौ । शूद्रात्‌ पञ्चपणो । मासि मासि तदिरित्यधः। तथा-- कान्तारगातुदकं सामुद्राद्‌ विंशकं छतम्‌ । कान्तारं वल दुगमम्‌ । समुद्रगाः पोतवणिजः। कान्ताररीभ्यः

नित्याचारप्रदोपः। ४२१

श्रतपण्स्य दश्पणछठदिमासि मामि ग्राह्या सासुद्रेम्यः पण- शतस्य विंशतिपणहदिमासि मासि ग्राह्या । म्रूलनाश्स्य शद्धि- तत्वात्‌ । याज्नवलक्यः,-- सन्ततिसतु पश्स््लो णां रसस्याषटगुणापद्या । वस्वधान्यसुवर्णानां चतुख्िद्दिगुणापदहा ॥ पश्स्तौ यदि व्यापयते तदा तस्य सन्ततिठदिः। रसस्य द्वयं दत्तस्य मासि मासि हदं चेन्न णण्ह्ाति तदा बद कान्तातिक्रमैऽपि अशोतिभागदिशतादिक्रमेणषट्टगुणपय्यन्तमेव ्रलोऽधिकत्वेऽपि न ग्राह्यम्‌ । एवं वस्त्र चतुरगुण्पथ्यन्तं हदि; काढा । धान्ये चिगुणुपय्यन्तम्‌ । ददिरे दिगुण्पय्यन्तम्‌ । मनुः,- धान्ये शदे लवे वाद्ये नातिक्रामति पञ्चताम्‌ । शरदः चेत्रफलं लवो मेषलोमानि वाद्ोऽश्वबलोवदीदिः। एतेषु पञ्चता नातिक्रामति पञ्चगुणपय्धन्तं हदिभ॑वतोत्यधेः । अचर धान्यस्य तिगुणं पञ्चगुणं वा अधघम्मणयोग्यतावशेन दुभिन्नादि- कालवङेन व्यवखखितम्‌ । वश््छिः,--दिगुणं हिरण्यम्‌ । तिशगुणं धान्यम्‌ । धान्यनेव रसा व्याख्याता; । पुष्पफलानि चातुलाश्त- मष्टगुणम्‌ । काल्यायनः,-- मणिसुक्ताप्रवालानां सुवणंरजतस्य च। तिष्ठति दिगुणणा छदिः फलकव्याविकस्य च ॥ ४१

२१ जित्यारप्रोपः।

वीर्यं करप्रभवं ्राविकं कम्बलादि । ददस्मतिः,- हिरण्यं दिगुणा ठचि सगुणा वस्कुप्यके । धान्ये चतुगुण प्रोक्ता शदवाहलवेषु च ॥ छदस्यतिः,- ठणकाष्टे्टकासूजकिण्वचम्माखिवस्मणाम्‌ । डतिपुष्यफलानान्तु दिस्त न निवत्तते ॥ एतददिगुणाधिकं मासि माख्यनप्णे। मासि मासि ग्रे तु ददिगुणधिकमपि बहुकालेन वदते। तथा पुरुषान्तरः सच्ारादिनाधिकष्दौ न दोषः। सक्वदटाहितेति मनुवचनात्‌ । यान्नवल्काः,- 'वदवासक्रतां हदि सर्ववे सव्वासु जातिषु । खयमेतदथोतिभागन्युना ततोऽप्यधिका वा धनिकाध- मर्णभ्यां कतसवन्धकै वर्ते न वा तदा तामेव दिं विदुः| शरन्यच्र न्युनग्रहणे न दटोषः। भ्रधिकस्यातक्ततत्वेऽपि ग्रहणे न दोषः भशोतिभागं डिकशतंवा ख्ह्लानो न भवत्येव किल्ि- घौति वचनात्‌ तधा क्रतद्ठदिः । काल्यायनः,- क्रत्लोद्वारमदला यो याचितस्तु दिशं व्रजेत्‌ । ऊं मासतयात्‌ तस्य तदच हदिमा्रयात्‌ ॥

(१) खट्ितयान्नवक्वमखृतौ नं दृष्यत पष छोकाद्ग; | । 11.142 पष)

8011८. )

निल्यारप्रदोपः। ४२४

पथि गुहौल्रा यो मूल्यमदत्वेव दिशं व्रजत्‌ । द्धं मासत्रयात्‌ तस्य तदनं ठद्दिमाप्रुयात्‌ । निचेपं दिशेषच्च क्रयं विक्रयभेव च । याचमानो न चेत्‌ दाद्‌ वते पञ्चकं शतम्‌ ॥ यो याचितकमादाय तमदलला दिशं गतः । ऋतुत्रयस्योपरिष्टात्‌ धनं हदधिमवाप्रयात्‌ ॥

अधाग्राद्या वरदः !

यन्नवल्कयाः,-

टौयमानं न ग्ह्ाति प्रयुक्लं यः खकं धनम्‌ ।

"मध्यस्था पितस्यास्य वदेते न ततः परम्‌ ॥ नारदः,-

प्यनूल्यं हतिन्यासो दण्डो य्ाभिहारिकम्‌ ।

वयादानाच्तिकपणा वचन्ते नापि विला; ॥

आभिहारिकं छलेन । आकिकं द्युतोलम्‌ ।

काल्यायनः,-

धर्मशस्यासवयूतपणसूल्येन स्वेदा |

तिशुक्तेन च ठदिः स्यात्‌ प्रातिभाव्यागतेषु च ॥

0 क 1 णिग

(१) शद्ितयान्तवल्कये,- मध्यस्वस्थापितं तत्छात्‌ वधते न ततःपरम्‌ । 21.14६ ८५.९१, 86168 व्यवाय रा्चायः इयादानप्रञ्रणम्‌ |

९१९४ निव्याचारप्रदोपः। सम्बत्तः,- न तदहि: स्तोधने लाभे निक्तेपे च तधा सखिते । सन्दिग्धे प्रातिभाव्ये च यदिन स्यात्‌ खयं कतः॥ याज्ञवल्कयः, गोप्याधिभोगे नो छदिः सोपकारेऽथ हापिते ।

0 अथ गहिता बदिः । मनुः- + निं + 9 ¢ नातिसंवव्सरौं छदि न चादुष्टां पुनहरेत्‌ । चक्र ्ठदिन च ग्राह्या कारिका कायिकाचया॥ मासमारभ्य संवत्सरपययन्तं घदिनिणय उत्तमर्णेन क्तव्यः । अधिकमधमणं चेच्छया । संवत्सरादूद्मपि हिं दास्यति यदि मया ऋणं देयमिति समयो न कर्त्तव्य इत्यध । एवञ्च भूम्यादौ बन्धककरणे समयसमाचारो लाभमूनल एव । न चादृष्टां शस्तेणा- निरूपितामशोतिभागाधिकां स्तयं क्रतामपि न गणह्योयात्‌ । यान्नवल्कयः,- १ = € € { ॥ रि देवृ दिखतुवुद्धिः प्रतिमासं तु कालिका) इच्छछाकछषता किरिका स्यात्‌ काकिकाकायकश्रजा॥

नारदमते-अ्रशोतिभागस्य प्रतिदिनं व्यवस्थां कला दिने

-~-~~~----~-- -~- ~~ ~ -- ~= ~ -- == ~~~ ~~ ~~~ - ~~~ ~ ~= = ----- ~ ~~ ~---~-----~ --~ -- ~~ -~- -*~~ ~~~ ~~~ ----~ ~ ~~ --------- ~~ ~~~ ~~ ~~ = ~ ~

( ९) सु द्वित यान्नवस्क्ये म दग्र्यत् एप स्लोकः 6. 11214. | ५.1 {1111६ >] 14,

नित्याचारपदोपः। २३२१५

दिने ग्रहणं काथिकेत्यक्तम्‌ । एतेन मासहद्धिरपि पोडया प्रति- मासमवण्यं न ग्राद्या । किन्लघ्मखाच्छन्देनेत्यक्तं भवति । मनुः,- धर्मण व्यवद्ारेण छलेनाचरितेन च । धरण सत्यवलेन व्यवहारेण साच्याद्युपन्यासेन । छलेन उत्सवादिव्याजेन । अलङ्करणादिग्रहणात्‌। श्राचरितेन श्रभो- जननिगड़वन्धनादिना | यानज्ञवल्काः,-- हीनजातिं परित्तौणखणाधं कन कारयेत्‌) ब्राह्मणस्तु परिक्तौ णः एनेदीप्यो यथोदयम्‌ ॥ ्रधिकंं विज्ञानेश्वरनिवन्धादावनुसन्धयम्‌ ।

दति कुसोदद्त्निप्रकरणम्‌ ,

कुसौोददन्यसम्भषे पाश्पालखयम्‌ । मूल्यं ग्टरीला गोमदिपौ- जातिरन्षणम्‌ । गोषु विगेषः। णदलिखितो--गां रक्तेत्‌ । तासु पौतासु पिवेत्‌ । तिष्टन्तोषूपविशेत्‌ । न स्यमसुलयापयेत्‌ । शनं- रारटरशाखथा पृष्ठतोऽभिदन्यात्‌ । नातीर्थं न विषमे नाल्योटकष अवतारयेत्‌ । बालघ्वबरोगात्त खरान्तसुपासोत शक्तितः । प्रतिकारं कुर्यात्‌ । गवाभेषघर््मोऽन्यथाभिश्नवः । ब्रह्मपुराण उन्मार्गगां तजयेत्‌ तां चौरत्तोयविल्वजैः । द ग्रोमातमं पाहि वल्सायेति ब्रुवन्‌ वचः।

३५६ निव्याचारप्रदोपः,

गोब्राह्मणार्थे संग्रामे निहतः शङ्करं पदम्‌ । गोपकशेन्नरो याति किं पुनर््रह्मणादयः ॥

दति पाश्पाल्यम्‌ ।

अथालयन्तापदत्तयः ।

तत्र न हत्तिसङ्रं कुर्यादिति दत्तिसङ्करनिषेधातिक्रमेणणपि वत्तनम्‌। न च क्ष्य।दिपरघत्तिपरस्य प्रतिग्रहालामे योगा- नोचित्याद्‌ हत्तिसङ्करनिषेषः सदन्तिकाले न्यायप्राप्तङ्ुरत्ति- निषेधानुवाद्‌ इति वाचम्‌ । अतोऽन्यतमया ह्या वत्तेयनित्य- नुवादायो गात्‌ । किन्तु विपत्तौ नियमान्तरवदयमपि नियम स्याज्य एव । तथाच गोतमः, - सव्वधा हत्िरशक्तौ । सव्वधा प्रतिषिदह्तिसङ्रादिभिरिति लच््लोधरः। यच्छङ्लिखिती,- नान्तरितां नावि्शिष्टां नाध्कां नासमां नोनं न कुस्सितां नानथकररी वत्ति लिप्सेत्‌ । श्रन्तरिता व्यवहिता। यथा क्षति- यस्य शूद्रत्तिः । विश्द्ासमभभवेऽविशडा प्रतिग्रहरूपा । अधिका तूतकृष्टव णं सम्बन्धिनो । असमा श्रवश्यश्टत्यभरणासम्बन्धा । होना वणेसम्बन्धिनो । कुत्सिता गदिता चौयवज्िता। अ्रनर्धकरौ श्रडिता। हारोतः,- रपरे शवघ्रत्तिशिकिस्सितम्‌। उपपति- हषवेश्योपजौोवनम्‌ । वणिक्‌ किरटकवादंपिको । अरेता कितव- दत्तिः । विवादपरे यदत्तिस्ताकिकठत्तिः। राजपौरुषादिभिर्सीजो वनं वक्तिः परसखापदरणं स्तेयहत्तिः । वधबन्धोपरजोवनप्रथतय-

नि्याचारप्रटोषः। १२७

खता: किलिषघत्तयो भवन्ति । किख्िषदत्तयो निरयानुशिष्टाः पापयोनिषु जायन्ते । हषवैश्योपजौवनं गोषु तषदानेन मूल- ग्रहणम्‌ । वणिक्‌ पणयोपजीवनम्‌। किरटो छतादिविक्रयौ । निषिचहद्मपजोवो वाद्वैषौ । एतच्वदतहत्तिः । कलहेन जवनं विवादतत्तिः । सेवया प्रेयक्त्तिः । ईतुवादजौ वनं ताकिंकहत्तिः | राजभयदशेनेन उत्को चग्रहणं राजपौरुष्यम्‌ । देवलः,- चिकित्सां ज्योतिषं रूपं शकटं तिलपातनम्‌ | सुरातुला्च नाजोवेत्‌ पुताचायत्वमेव च ॥ रूपं श्रजना्धं शरौरशोभाकरणम्‌ । शकटं वाहनान्भृल- दानेन । सुरा विक्रयेण। परस्य द्रव्यस्य क्रयादिकालोत्तलनया जोवनं तुला। युत्राचाग्येलम्‌ श्रध्याप्य पुत्रान्‌ घनग्रहणम्‌ | मनुः,- नेहेताथं प्रसङ्गेन न विर्न कमणा) न कल्यमानेष्व्धघु नान््यामपि यतस्ततः ॥ प्रसङ्खेन गौतवाद्यादिना | यतस्ततोऽभिश्रप्तपतितादेः । श्रति- कष्टायामग्यापदि एतान्‌ न ङुर््यादिव्यर्थः । अरतिकष्टापदुभिक्लादरौ सामान्यानुन्नातं सव्वभेव कत्तव्यम्‌ । किन्तु विशेषेण यस्यानुन्ना तदसम्भवे पूर्व्वाकाः कुठत्तयः ।

(फण वण्र्यते

रट नित्याचारप्रदोपः।

अघ विशेषविहिताः। अत मनुः,-- विद्या शिल्पं तिः सेवा गौरच्छं विपणिः क्षिः) "छ ति्भेच्यं कुसोदश्च दश जोवनहेतवः ॥ विद्या गारुडादिविद्या । शिल्पं चित्रादिकग् । तिर्वतनम्‌ | कगमकरणार्म्‌ । सेवा प्रसिद्ा। तिर्धेषयेम्‌। गहितक्लधि- वाणिज्कुसोदानामत निदशः | बदस्मतिः,- सेवा गोशकटारामयाच्‌ जाघ्रत्तिवणिक क्षिः । अनृपं पव्यैतो राजा विपत्तौ जौवनानितु॥ अनुपं जलप्रायो देशः। शालुकाद्यादरणेन । राजा सव्वे- प्रकारच्यसम्धपे अशस्त्रच्यराजन्यप्रसूलोऽपि प्रतिग्रहेण जो वन- हेतुः । छागत्तेयः,- - शकटं शाकटो गावो जालमस्यन्दनं वनम्‌ । अनृपं पव्वेतो राजा विपत्तौ कृप ठत्तयः ॥ शाकटो श्णकटिकः। एतहयं धान्यादिबहनमूलखभावेन । जालं मव्छादिहरणन । अस्यन्द्नम्‌ एकत्रावस्थानम्‌ । व्ययाधिक- विरहात्‌ । ऋणादिलाभाच्च जोवनं फलमतूनाद्रणेन । यत्त हारोतस्म्तौ शएकटनिन्दनं तत्‌ सुख्विषयम्‌ । यथाह युक्तभार मयोगन्तेमपञ्चशून(?,मनो मन्यते । दगगूनं (?) रात्रौ । शतशूनं (९) वषसु। तस्मात्र रात्रौ चरन्न वर्षासु) मासेन किलानोतत्तिः पतति । धम्मविद्योऽग्निदेवातियिग्टहवन्नोपकरणेनानेनोभवतो

(१) मनु 1५६08 {गिरिभ्य ।

निल्याचारप्ररोपः। ३२६

त्याः । शतशून(?)नमित्ययन्तम्‌ । भारो ब्रोद्यादिसमूहः । अयोग्य- शाकटिकाधिष्ठितत्वेनायोगक्तेममनः शकटं रात्रौ दश्शूनम्‌ (?) । भ्रन्यादयुपकरणसमिदाहरणणदटनेनो निष्पापो भवतोव्यधंः । मोतमः,-सव्वघातुद्ठ्तिरशक्तावशूद्रेण तदप्येके प्राणसंशये | तद ण सङ्करोऽभच्यनियमसत प्राणसंशये ब्राह्मणोऽपि शस्व माददौत । अशततौ सव्वे्यसम्भवे अशूद्रेण सेवादि। शूद्रहत्तिव्यतिरेकेण सव्वधा वत्तिसङ्करादिनापि दत्तिः । शौद्रमपि प्राणसङ्रे तदणे- सङ्करः ¦ शूद्रवणसदहासनादिनियमछत्तिरित्य्थः । अद्गिराः,- व्याधितस्य कदय्य॑स्य कुटुम्बात्‌ प्रच्यावितस्य । श्रथानङ्गप्रचालस्य भिक्ताचया विधोयते ॥ मनुः, -- तथेव सप्तमं भकं भक्तानि षडनशखता । अश्वस्तनविधानेन हन्तव्यं री नकः ॥ खलात्‌ स्तेतादगारादु वा यतो वाऽप्युपलभ्यते । ख्या तव्यन्तु तदा तस्मे एच्छछते यदि प्रच्छति ॥ स्वामिनि प्रच्छति वक्तव्यसुपवासत्रयं क्तमलाभे नतेन नोयत इति। ददं चाब्राह्मणएत्‌। अव्राह्मणादरेदिति याज्नवल्कपरात्‌। ब्राद्यणएयोरपि नित्यकग्धहौनयोहत्तंव्यम्‌। दस्य॒निष्किययोख स्रमजौवन्‌ इन्तुमहति । दति मनुवचनात्‌ | श्रधिकारौ तुयो यस्य सदस्यस्तस्य कोत्तितः। तस्छापि योत्तमेनेतद काय्यं कर्गहितम्‌ ॥ (?) ४२

९९० नित्याचारप्रटोपः।

दति हारोतवचनं खस्थविषयम्‌ । अधिकारः परद्रव्यर्त- णाय व्ययादि करणेनोपजोवनम्‌ । याज्ञवल्कयः,-- ्रआपद्रतः सम्प्रग्टद्धान्‌ भुक्ञानीऽपि यतस्ततः ¦ न लिप्यतेनसा विप्रौ ज्वलनाकसमो हि सः॥ श्रत येषां निषिद्ानां कथ्िदनुज्ञातेऽप्यत्यन्तकष्टापदि दोषा- भावः। येषां विशेषानुह्ा नास्ति किन्त सामान्यानुज्ञा तत्र कियान्‌ दोषः। तदुक्तं भटेः- एकं विनाप्यनुज्नानात्‌ क्रियते न्यायसम्भवात्‌ | क्रियतेऽनुन्नया चान्यद्‌ विशेषश्च तयोमेहान्‌ ॥ सामान्येनाम्यनुज्ञानाद्‌ विशेषो हि विशिष्यते । विशेषोऽव्यन्तनिर्दीषस्तोकटोषेतरा क्रिया ॥ तथा,-- तत्रल्यपापशेषाणमन्तं शोचं विधौयते । कमणा येन केनेह खृदुना दारुणेन वा । उदइरेदोनमात्ानं समर्यं घ्ममाचरेत्‌ । धम्यञ प्रथमं ताववप्रायधित्तामको भवेत्‌ ॥ ततस्तेन विश्चदस्य फला्थोऽन्यो भविष्यति । इति निल्याचारप्रदौपै टतौयभागक्लत्ये ठत्तिनिण्यप्रकरणम्‌ ।

जित्याचारप्रटोपः। ६२१

अथ ठतोयभागे देवतायतनगुरुधाभ्िकत्राह्यण- रुहगमनम्‌ । योगक्नेमाथे मीप्वर- सच्निधिगमनच्च ।

अरलव्षलाभो योगः । लखपरिपालनं स्तेमः । मनुः,-- दैवतान्यधिगच्छेच घाथ्िकां्च दिजोत्तमान्‌ । देश्वरं चेव रन्त्यं गुरुखव च पव्वैसु ॥ अभिवादयेत दां दवयाचवासनं सख कम्‌ । कताच्ञलिरुपासोत गच्छतः पृष्ठतोऽन्वियात्‌ ॥ तथा- ऊहं प्राणा द्युत्क्रामन्ति युन: स्थविर श्रयति । प्रत्यलखयानाभिवादटाभ्या पुनस्तान्‌ प्रतिपद्यते ॥ अभिवादनशोलस्य नित्यं छद्लोपरेविनः । चत्वारस्तस्य वन्तं आयुः प्रज्ञा यशो वन्तम्‌ ॥ व्रहस्रतिः- सांख्यं सामोधिकः कुादुपैयारौण्वरं सदा । इं देवायतनादिगमनं मनुना सातकव्रतमध्ये गणितम्‌ । ततोऽन्यतमया हत्या वत्तयन्‌ स्नातको दिजः । सखर्गायुष्ययशस्यानि व्रताणोमानि धारयेत्‌ ॥ इत्युपक्रम्य वेदीदितं स्वकं क्च नित्यं कुयादिल्यादिना सातकधब्माख्क्गा अन्ते च पुच सबव्वं समासज्य ब्रह्मध्याननिष्टो

भवेटित्यक्ता--

२२२ नित्याचारप्रदोपः।

एषोदिता खहखस्य हत्तिधिप्रस्य शाश्वतो । स्रातकत्रतकल्यथ्च सव्वेठदिकरः शुभः ॥ दत्युपसंदहत्य -- एतेन विप्रो हत्तन वत्तयन्‌ वैद शास वित्‌ । व्यपेतकल्मषो नित्यं ब्रह्मलोके मरोयते ॥ एति फलमुक्तम्‌ । तचोपक्रमोपसंदहारेण सव्वषां फलोदशेन विधानप्रतोतैः। नैहेतार्थान्‌ प्रसङ्गेन इत्यादोनामपि निषेध- रूपाणां पर्ययदासरूपेण प्रसङ्गपदवाच्यगोतवादययकरणकधना्थेवेष्टा- प्रसङ्गं तदभावसङ्कल्यः काय्यं दत्येवं व्रतविधानरूपेण गम्यते । यद्यपि प्यंदासत्वेन नोपलचणादोषस्तथापि त्रतानोमानि धार- येदिति प्रथमं व्रतस्य विधेयत्वप्रतोतेः। तस्य सखरूपन्नयंव उत्तर- वाक्यानि लन्तरावाक्चेभ्यो शद्यन्ते। यथीचं ऋचा क्रियत इत्यादी प्रथमं व्रयोकेदा अ्रजायन्त इत्येवं वेदानां विधिसम्बन्ध- प्रतीत्या पश्चात्‌ प्रतत्य ऋगादिपदं लत्तणाघ्त्तं कल्यते । विधि- माचन्तु वाक्याद्‌ श्यते। तथेह व्रतसविध्चैयत्वनिषेषवाक्याना- मपि व्रतविधिरूपत्वम्‌ । नमु चेवं ब्राह्मणताडनादौ- शोणितं यावतः पांशून्‌ संग्टह्ाति दिजन्मनः । तावन्लब्दसदहस्राणि तत्कन्तं नरके वसेत्‌ ॥ तथा- यो रान्न: प्रतिखह्वाति लुबस्योच्छास्रवत्तिनः।

स पायेण यातोमान नरकानेक्विंशतिः॥

निग्यायचारप्ररोपः। ३२३

इत्यादिरूपेण निषेधापेकितनरकादिफलवणनम सङ्गतम्‌ ।

निहठत्तिसङ्कल्परूपत्रतस्य फलाथाभिध्रेयत्वेन निषिधाभावे तदतिक्रमे नरकपाताभावात्‌। तथाच संख्याधिकरणे,- यो ब्राद्मणायावगुरेत्‌ तं शतेन घातयेत्‌ । यः शोणितं कुयात्‌ यावतः पांशून्‌ ह्लोयात्‌ तावतः परिसंवत्सरान्‌ खरगीन्‌ लोकान्‌ न प्रजानोयात्‌ तस्मात्र ब्राह्मणायावगुरेत्र शोणितं क्यात्‌ इत्युदाहृत्य निषेधरूपतवेन निवन्तनापैक्तितानिष्टफलत्वेन नरकसाधनत्वं ब्राह्मणावगोरणादि- रूपनिषिदकम्मणो यदुक्तं तदविरुदयते । यच प्रजापतित्रते नेक्त- तोद्यन्तमादिव्यमिव्यायुटाहृत्य स्वरूपेणानोत्तणसङ्कल्पे विधेय उक्तः तत्र विपश्यये नरकपाताखवणाटेव ता रेनसा युक्तो भवतोति फलखवणादेव तथोक्तम्‌ । एवमिहापि यव निषेध श्रनिष्टफलखवणं नास्ति तत्रास नानोपक्रमोपसंहारयोत्रेतरूप- प्रतोतैः ।

स्रातकव्रतकल्यख सह तदिकरः परः|

श्रनेन विप्रो ठत्तेन वत्तयन्‌ वेद श्ास्तवित्‌ ॥

व्यपेतकल्मषो नित्यं ब्रह्मलोके महो यते ।

दूति फलग्रवणाच्च पथ्यृदासरूपैण निठत्तिसङ्कल्परूपस्य

व्रतस्य विधानम्‌ । नरकपातावनिष्टपातख्रवणख्यले कथं पयुदास इति चेत्‌ उयते यथाग्निहोत्रदर्भपौर्णमासपशटसोमादेः खुतौ तत्‌ तत्‌ फलावनिदहितस्य यजनारटेशच धनप्राभिरूपैष्टफलाथेस्य याव- उ्नोवमग्निहोचं जुद्टयादित्यादिविधानात्‌ प्रथगेव फलाथितवं याजनादौ तु निवमस्यैव न्नातकव्रतल्म्‌। किम्बहुना मेहनादौ

२४ नित्याचारप्दीषपः।

देणकालदिष्मखादिनियमस्यापि स्रातकत्रतत्वम्‌ । एवं निषधः नान्यत नरकपातादिफलत्वेऽपि ब्राह्मणावगोरणराजप्रतिग्रहा- दौनां संयोगान्तरे चेद सख्रातकव्रतरूपत्रमपि। यथा सत्यवदटन- स्याकतवदननिपषेधसङ्ल्यस्यापि स्रातकतव्रतत्म्‌ । दश्पीणेमासा- दिप्रकरणएपालाच्च ्रसत्यवदनप्रतिषेधस्य धन्माङ्गलम्‌ । तदुक्तं विधिवां संयोगान्तरादिति। अ्ररतबदने दोषखवणाच्च एृधगदतवदनस्य निषिद्वतवं विधिसंयोगमदादेव तत्र प्रायशित्तभेदवत्‌। इहापि ब्राह्मणावगोरणाभावसङ्ल्यातिक्रमेण नरकपातफलनिषेधातिक्रम प्रायथित्तम्‌ । गुरुः स्नातकतव्रतलोपप्रायचित्तौ च लघुद्रव्यकम्‌

स्नातकव्रतलोपे च प्रायशित्तमभोजनम्‌ । दति विधानात्‌ । श्रतएव

यत्क कव्य तोऽसख स्यात्‌ परितोषोऽन्तरात्नः ।

तद्रयन्ेन कुर्व्वीत विपरौतं विवजंयेत्‌ ।

दूत्यन्तमनुवचने ्रामतुटेः पुनर्वचनं सखरातकव्रतलक्नापनाधं-

निति लच्छोधरः । श्रत स्लातकव्रतलोपे प्रायथित्ता्नानादेवा वश्यकन्तव्यतालाभात्‌ श्रवश्यकन्तव्यस्य काम्यफलाधतवे विरोधात्‌ खभायुर्यैभो ब्रह्मलोकादौनामथवादोपस्ितल्वे ह्यपि न फलत्वं किन्त॒ सुतिमातोपयुक्तं नित्यकब्धरान्तरवत्‌ पापच्य एव फलं सत्वहद्धिपटेनाव्मपापच्तयस्य विवकितल्लादपेतकल्यमष इति च व्यक्तमभिधानात्‌ । तत्तद्‌विधिभेदाच्च प्रलयेकमेव व्रतल्म्‌ । त्रता- नोति बहुवचनाच न राजसूयवदटेकप्रयोगत्वम्‌ । ्रतएव क्रमादरः। यथाकालमेव विध्यन्तरानुसारादनुष्ठेयः ।

नित्याचारप्रदीपः। २९५

अधवा येषां बलवता प्रमाणेन निषधरूपतवं गम्यते सरातक- व्रतकाण्डान्तःपातिल्ऽपि तसां एथरीव निषेध्यत्वं यथा दशपौण- मासप्रकरण्पटितानामपि पूपानुमन्तणदोनासुत्कष इति । ्रतएव-- वारिदः कषिमाप्रोति सुखमक्तयमन्रदः | इत्यादेः यक्‌ फलां विहितस्य दानस्य स्रातकत्रतत्वम्‌ । तथासति सव्वेदा दानानां प्र्यहमकरणे दोषापत्तः किन्तु धनत्वेन किदेव दानं स्रातकधम््ः । एकस्मिन्नेव दत्ते सातक- व्रतमनुष्ितं भवति | तत्र मानसकाथिकदशेद्दरियद्ारकप्रवत्तोनां तदृदारकद्ादशविधप्रसङ्गनिहठत्तानां मेदा मानससङ्ल्यरूपं व्रतं दादशविधं भवति । तत्र मानसं यज्ञदानपृत्ततपोष्यानभेदात्‌ पञ्चविधम्‌ । निवासभोगस्रानसङ्करवजनमेदेन चतुव्विधम्‌ । कायिकं प्रतिग्रहगुरूशुखुषादिपाणिजं गमनागमनादिचष्टादिकं पादिकं मेहनसम्बन्ि पायुजं मूचोत्सगेत्रह्मचय्यादिसम्बदमौप- स्थकं घ्राणएमाघ्रेयात्‌ घ्राणं भच्याभच्यं पेयापेयं रासनिकं श्रवलोक- नोयावलोकनं चाक्तुषं स्एृश्यस्पथ स्वाचिकः खव्यखवणं ओरौ तिक- मिति । तधाच- एकादशेन्दियैः पापं यत्छतं वेष्यमानवैः । इति पद्मपुराणे । गौतायाम्‌- कायेन मनसा बुद्धवा केवलेरिन्दरियैरपि । ये जनाः क्म कुव्यैन्ति सङ्क त्यक्तामश्दये ॥

मनुः- तच्च मानसे यन्नादटि।

२६ नित्याचारप्रटोपः। व्यासः,- प्रधानं वेदिकं कड गुणभूतमघेतरत्‌ । गुणनिष्ठोऽतिप्रमाणं बाधयन्‌ याव्यघोगतिम्‌ ॥ गुणनिष्ठः सत्याचारनिष्ठः । श्रतिप्रमाणं वेदः । मनुः,- अगिदोत्रच्च जुहयादाद्यन्तेदय॒निशोः सदा । दर्शेन चा्मासान्ते पौणमासेन चेव दि । सस्यान्ते नवसस्येष्या तथत्वन्ते दिजोऽध्वरेः । पशना द्ययनस्यादौ समान्ते सौमिकेमखेः ॥ ऋत्वन्तेऽध्वरखातुमासेः । यान्नवल्काः-- कन्तव्याऽग्रयशे्टिश्च चातुमास्यानि चेव हि । एषामसम्भवे कुय्यादिषटि वैश्वानरीं दिजः ॥ चरैवापिकाधिकात्रो यः स हि सोमं पिषेद्‌ दिजः । प्राक्‌ सौमिकोः; क्रिया; काथा यस्यान्नं वाषिकं भवेत्‌ | वश्वानर प्रत्य मनुः,- कृप्तानां पश्सोमानां निष्डलत्यथमसम्भवे । वशिष्ठः, अवश्यं ब्राह्मणोऽर्नोनादधौत दशपी्णमासाग्रय- णिष्टिचातुमस्यपशमोमेख यजत्‌ । नेयमिकं दतां संसुतच्च नित्यमेकं नित्यं ऋणसंसतं जायमानो वे ब्राह्मण इति सोमा- करणे ऋणस्तुतिः । टेवलः,-- इतः ब्रहइतः प्राइतः शूलगवः वलि- हरणं प्रत्यवरोहणमषटकाद्ोमश्रेति प्राक्‌ संख्ाः सप्त श्रग्न्याधेय- मग्निदोतं दश्पौ णमासावाग्रयणमयनयन्नथातुमाीसानि सौता-

निन्यास्ारप्ररोपः। ९३७

मणिरिमा हवियन्नसंस्थाः सप्त अ्रग्निष्टोमोऽत्यग्निष्टोम उकथः षोडशो वाजपेयोऽतिरातो श्राप्नो्याम इति दमाः सोमसंस्थाः सप्त। एकविंशतिविधघो यन्नाध्वरो वेदोक्ता वाजिभमेधराजसूय- पोण्डरोकगोसवादयो महायन्नाः। एतावदिति कालसुद्ि्य यन्नानुष्टानं सतम्‌ । पक्रापक्चात्रेन पञ्चयन्नप्र्त्तिरंतम्‌ । देवेभ्यो होमः स्मार्तेऽग्नौ प्रइतो ब्राह्मणाय पक्रात्रदानमदलो बलिहरणं शूलगवः स्मात्ते एव । पएंगवः पशयागः । बलिहरणं सपंबलि- हरणम्‌ । प्रत्यवरोहणं मागशोषप्रत्यवरोदणमित्यादुक्तम्‌ । एला- वदिति दादशरात्रादिसदसर दिनपथन्तं कालमपेच्छ विदितं सत- मित्यथः । एवं प्रकारेण यन्नस्य त्तिः पञ्चपदा पञ्चप्रकारा प्राक्‌- संस्था हवियंन्नसंखथाः सोमसंस्था महायज्ञाः सौत्ामणौ चेति। हारोतेन यन्नप्रकारान्तरेण यज्नसंखथा दशदहोमः अरटकानुष्टानं पक्तादिकरणं श्रमावास्यादिश्रादं खवणाकब् आग्रयणक्रिया ्राश्वयुजोकन्ध । अरथमान्यजस्राणि भवन्तोल्युपक्रम्य बौधायनेन प्रतिवसन्तसोमपय्यन्तं दथिताः। तथा जावालेनाम्निहोत्रदशे- पौणमासाग्रयणचातुमस्यपश्वन्धसो मानुक्ता इच्चया युक्तो न संशय दत्युक्तम्‌ । विष्णुः

मास्त्ययन्नस्य लोको वे नायन्नो विन्दते सुखम्‌ ।

अनिष्टयन्नोऽपरूतात्ा त्रस्यते चलपणंवत्‌ ॥

यजमानस्य ये निन्दां प्रवदन्त्यवुघा जनाः ।

यन्नाषोट्न्तु ते तस्य पापं ग्टह्लन््यचेतसः ॥

यजन्नाषोढं पापं यज्नवेराग्यद्पम्‌ । तथा प्रायशित्तविषये ४२

३३८ नित्याचारप्ररोपः।

गौतमः, --पनस्तोभेनिष्टा चरति मृत्यं तरति पामानं तरति ्रह्महत्य ॒॑यऽण्वमेषेन यजन्तेऽग्निष्टताऽभिशस्यमानं याजयेदिति च | वशिष्ठः,- वरेखानरीं व्रतपतिं पवित्रेष्टिं तधैव च रुद्राठत्तौ प्रयुष्ानः पुनाति दश पूरुषम्‌ ॥ मनुः,- पख्यान्यश्वानि कुर्वीत खहधानो जितेन्द्रियः । न त्वल्यद लिरै्यन्नेयजतेद कदाचन ॥ प्राजापत्यमदत्वाश्वमग्न्याघेयस्य दक्षिणम्‌ । तचाहिताग्निभवति ब्राह्मणो विभवे सति ॥ तथा-- रथं हरेदथाप्वब्रह्माधाने च वाजिनम्‌ । द्ति। श्रतागन्याधाने-- अस्य ब्रह्मणे दानं केषाचिच्छाखिनामिति' व्याख्यातनान्यशखिनामण्वस्य विभाज्य नयनमेवच । हारौतः,--्रसदृव्यप्रणौतो यन्नः स्वति अनलिक्‌प्रणौतो व्यथते अविद्यप्रमीतो नावकः सङ्कौणप्रणौताऽसिदार्थोऽक्षतस्रोऽते- जस्कः विधिविदहौनो यातयाम; अध्रुवः सोपधोऽल्यफलोऽत्रद उपरस्यव्यदच्तिणोऽदतः एते यन्नस्येपसगाः । वंरुपरूटा यज्ञो- ऽनावुको भवति अरसदृदरव्यं असदुल्यजितं द्रव्यं तद्‌द्रव्यकततः सखवति न फलति त्रनत्ििजः यज्ञानुष्टानज्नानरदित - ऋलिक्‌ कतः

्रविद्ययजमानप्रष्ैतो नावकः। नास्ति श्रवको रत्तको यख्य ।

नित्याचारप्रदोीपः। २९१९.

सङ्गीणः पापक्लत्‌ तप्रणोतो निष्फलः। ब्रक्षत्‌सोऽङहोन अतेजस्कः फलातिश्यासमयः । विधिदहौनः इतिकर्तव्यतादौनः । अप्रुवः अ्रल्यकालफलदः । सोपधः टदृषटकोच्ययमनुष्ठितः । अन्नदः त्तेतात्रं दौयते स उपदस्यति चौणो भवति | अदक्तिणः अन्तः मिष्या भवति। मनुः,-

ये शृद्रादधिगम्याधम ग्निहो तमुपासते ।

ऋत्विजस्ते हि शूद्राणां ब्रह्मवादिषु गहिताः॥

छागलेयः,-

ये शृद्रादधिगम्याधेमगनिहोत्रसुपासते ।

दाता तत्‌फलमप्रोति कत्तं च नरके वसेत्‌ ॥ दरदं च यज्नानुष्ठानार्थमेव शूद्रात्‌ प्रार्थनात्‌ पूर्यीग्रहे ।

न यनज्ञायं घनं शूद्राद्‌ विप्रो भित्तेत- इति भिक्लानिषेघात्‌ । अथाचितस्य तु देवपित्रधे अन्यदित्यप्रल्या- ख्ये यत्वोकतेः। एवं प्रतिग्रहादिरूपेण ठच्यथं शूद्राधं शूद्राद्‌ ग्रहणे ततो यज्ञकरणेऽपि नायं दोष दति भाव्यम्‌ । अतरएव-

यज्ञाधं लब्षमटदद्भाष्षः काकोऽपि वा भकेत्‌।

दूति यन्नाधभेव खहौतस्य घनस्यानुपयोगं दोषः । हारौतः,--

योन्वय इत्युक्ता यजति महान्तं वाक्रान्तं संवोच्य खल्येन कतेच्या न सर्वमुपयुनक्ति तत्र तेघधातवौया प्रायञ्चित्तिः । तधा उत्मृज्चाग्निं प्रवसन्‌ प्रवव्छन्‌ बा वेश्वानया यजेत । श्रयाज्यं याजयिष्यन्‌ ञ्रप्रतिग्राद्यस्य प्रतिग्रदोष्यन्‌ वैष्वानया यजेत । तथा अरभिशस्तो- ऽभिटरोह अभ्नावाहणा यजेत । भ्रभिद्रोहो गुरुमितायपकारो

9० नित्याचारप्रदोपः।

श्ारणयन्नस्य तु देवाद्‌ दच्तिणायद्रव्यास्भवे दसिणाद्रव्यं यथा- निव्वादम्‌ । तच प्रकारमाह । मनुः,--

यन्ञशरेत्‌ प्रतिर: स्याटे कांगेनेव यज्वनः ।

बराह्मणस्य विशषण धार्मिके सति राजनि।

यो वा वेश्यो बहुपशुर्हीनक्रतुरसोमपः ।

कुटम्बात्‌ तस्य तद्‌ द्रव्यमाहरेद्‌ यज्ञ सिद्धये ॥

्राह्रेत्‌ तोणिवाद्वा कामं शूद्रस्य वेश्मनः ।

नहि शूद्रस्य यन्नषु कखिदस्ति परिग्रहः ॥

योऽनाहिताग्निः शतगुरयज्वाच सदसखगुः ।

तयोरपि कुटुम्वाभ्यामाहरेदविचारयन्‌ ॥

्रादाननिल्याच्चादातुराहरेदप्रयच्छतः।

तथा यणोऽस्य प्रधते धश्यश्चव विवईते।॥ प्रतिरुद्धः विलम्बितः | श्रादहरेत्‌ तेन दौयमानमपि तदङ्भरूतं दूव्यं तस्माद्‌ गह्लोयात्‌। वेश्यादलामे शूद्रादपि बलादाहरेत) तदौयधनस्य सव्यैया यन्नानुपयुक्तत्वनोक्तविधिना यन्नाथं इरगे- ऽप्यदोष इत्यः । शद्रादलामेऽन्योपि यः शतगुः सन्नाहिताग्निः सहस्रगुर्वा नासोमपस्तयो गंहादत्तव्यम्‌ । तयोरप्यलामे यः प्रत्यहमजनेन धनं सच्िनोति न कि्चिदहानादिना व्ययं करोति तद्गहादिकं साङ्गं कुर्यात्‌ । धाश्िके सति राजनोति सब्वेच सम्बद्धयते अ्धाश्िको राजा कदाचिदटेवग्बिधं शस्मन्नात्वा कदाचिद्‌ दण्डयेत्रिवारयेहा। गौतमः,--द्रव्यारानं विवाद-

नित्य।चारप्रदोषः। ९४१

सिदथं घञ्मान्ते प्रसङ्ग च । विवाहकालातिक्रमशङ्या धम्मान्त- स्याग्निहोत्रादेर्लोपप्रसङ्गः द्रव्यादानम्‌ । शद्रादिम्यो वलेन द्रव्य मादेयभित्यथे; । अङ्धिराः,--

खलच्तेचगतं धान्यं वापोकूपगतं पयः ।

्रभोज्यादपि तदुग्राद्यं यच्च गोष्ठगतं पयः ॥

विदितान्नेषु यज्नषु दविष्याग्रयणेषु च ।

दृष्टिं तत्र मतौ (९) कुयात्‌ सुद्तं न तु लोपयेत्‌ ॥

श्रभोज्यश द्रा देयं न्नविच्छेद शङ्कया प्रतिग्रहः कत्तव्य दत्यधेः |

णवं च यज्ञानुष्टानं षियद्व इत्यादिना मनुक्तम्‌ । तथा इद्द्रिय- तत्तिरोधरूपेण वाचि प्राण्दोमेन ज्नानेन वा पञ्चयन्नानुष्ठानं

० ॥ © एतानेव महायन्नानित्यादिना मनृक्तं कत्तव्यम्‌ ।

दति यकनरूपस्रातकप्रकरणम ।

अथ दानम्‌ । मनुः,- ्क्षितो यतमानेभ्यो दातव्यं ग्टदमेधिना । संविभागश्च भूतेभ्यः कत्तव्योऽनुपरोघतः ॥ तथा--दानधरं निषेवेत नित्यमेश्टिकपौणिकम्‌ । इति दानं स्रातकत्रतम्‌ । तथा--वारिदस्तुस्षिमाप्रोति सुखमक्षयमब्रदः। तिलप्रदः प्रजामिष्टां रोपद शन्तुरुत्तमम्‌ ॥

४९ नित्धयाचारप्रदोपः।

भूमिदो भूमिमाप्नोति दौघमायुर्दिरण्यदः।

ग्टहदोऽग्राणि वेश्मानि रूपदो रूपमुत्तमम्‌ ॥

वासोदशन्द्रसालोक्यमखिसालोक्यमश्वटः।

अनडहः चयं पुष्टां गोदो त्रन्नस्य पिष्टपम्‌ ॥

यानशय्याप्रदो भार्य्यामे्वय्यमभयप्रदः ।

धान्यदः शातं सोख्यं ब्रह्मदो ह्म शाश्वतम्‌ ॥

सर्वेषामेव दानानां ब्रह्मदानं विशिष्यते | यान्नवल्कयः,--

डमश्ङ्भे शपे रोप्येः सुभोला वस्व संयुता ।

सकांस्यटोदहा दातव्या लोरिणो गौः सदक्तिणाः ॥

दशसौवणिके खङ्ग खराः पञ्चपलानि तु।

इति स्त्यन्तरोके ग्राह्यं साकाड्ुन्तात्‌ । स्मृतिशास्तविकल्पः स्यादाकाह्गपूरणे सति । इति न्धायात्‌ कांस्यपात्रसुधःसमानं ततृस्ाने धार्यम्‌ | कांस्यदोहमिति स्मृत्यन्तरात्‌ । तास््रणृष्ठादिकं विकल्येन ।

तथा-

दातास्याः खगमाप्नोति वल्सरान्‌ रोमसम्मितान्‌ |

कपिला चेत्‌ तारयति भूयश्चासप्तमं कुलम्‌ । तथा-

सवत्सारोमतुख्यानि युगान्युभयतोसुखौ ।

() खुद्ितयान्नवर्क्ये,- सकांद्यपाल्रा ° 08749८पपा४ ४९1९8 आचारा ध्यायः टानप्रकरणम्‌।

नित्याचारप्रटोप | ३४१

दातास्याः खमगेम प्रीति पूर्वेण विधिना ददत्‌।

पूव्वेविधिः सुवणंगृद्गादिः। वस्षरोमसदहितगोरोमसमान-

युगमितख्गः फलम्‌ गोदानानुहत्तौ विष्णुः--अतप्रदो ब्रह्म लोकम्‌ । महाभारते-- गवां सद्स््रदः प्रेत्य नरकं न प्रपद्यते। ठदवशिष्टः,-- य्किद्ित्‌ कुरुते पापं जग्मप्रभति मानवः) श्रपि गोचस्ममातेण भूमिदानेन शडयति ॥ गवां शतं वषश्चको यत्र तिष्ठत्ययन्तितः। एतदो चरमाचं दि प्रारूर्व्वद विदो जनाः ॥ तघा--

दश्रदस्तेन दण्डेन दशवंशान्‌ समन्ततः । पच्च वाभ्यधिकं ददयादटेतद्नोचश्भसुचयते।

पद्ध वाभ्यधिकमेकस्मिन्‌ पाशं । ठदस्पतिः,- रपि गोचगमाजेण सम्यगदत्तेन मानवः। पौतपापो विश्द्धामा खगेलोके महोयते ॥ दशहस्तेन दण्डेन चरिंगदण्डा निवत्तेनम्‌ । ट्श तान्येव गोच ब्राह्मणेभ्यो ददातियः॥ राजाधिराजो भवति तदि दानमनुत्तमम्‌ । नगरञ्च तधा दल्ला राजा भवति भूतले । कर्पटं खेटकं वापि ग्रामं वा शस्यशालिनम्‌ ॥

{निवर्तन्तं वापि तदरदबादमधापिवा॥

३४४ नित्याचारप्रदोपः।

अपि गोचर्ममात्रं वा दलवोवी सवभाग्‌ भवेत्‌, योजनार्दाडविष्कग्चमष्टभागायतं पुरम्‌ ॥ तथा- वाञ्छन्ति पितरोऽप्येवं सवलो कव्यवस्थिताः । यदस्मत्‌कुलजः क्चिद्‌ भवेदवनिदः कचित्‌ ॥ दति वचनात्‌ पिढतारणाथं भूमिदानम्‌ । नामास्याः प्रियदत्तेति वचनात्‌ प्रियदन्तामितिदानवाक्यम्‌। यमः, रुक्रदः सवमाप्रोति। स्वेफलं पयायेण । नन्दिपुराण,-- कुद्यलाः पश्च मासासु मासे; षोडशभिः स्यतम्‌ । सुवणभेवां तदानाद्‌ दाता खगंमवाघ्रुयात्‌ ॥ विष्णुघमों तरे,- दला कुद्यलमाचन्तु नरः पापात्‌ प्रसुच्ते। दत्वातु मासक तम्य फलं पुण्यमवाभ्रयात्‌ ॥ तथा तरिस््यं सुवणेदानात्‌ सवेपापक्तयः । श्राग्नेयपुराणे,-- पुष्य वा जन्मनक्षत्रे विषुवे श्रयनेषु च । ग्रहणे च व्यतोपाते संक्रान्तौ च दिनक्षये ॥ यानमश्वमनङ्ाहं हेम रूपमणो तिलान्‌ । ये प्रयच्छन्ति पापेषु नियता; सवदा सुने ॥ न तषां मेरवः पुण्याहत्तेषां दानमुत्तमम्‌ । सम्बत्तः--रूप्यदो रूप्यसुत्तमम्‌ । रलाना्च प्रदानेन राजेबेद्द प्रजायते ।

नित्यावारप्रटोपः। १४५

तथा,-तिलपू णन्तु यो दद्यात्‌ तास्नपातं दिजातये ।

गुरो प्रदक्षिणं शक्या सवपापैः प्रसुखते ॥

तास्रपातं तिलः पूं प्रस्मातरं दिजातये !

सहिरखन्तु यो दयात्‌ खदा वित्तानुसारतः ॥

सव्वेपापविशुदामा लभकैऽत्र गतिं पराम्‌ ।

तास्रपां दशगुणं जघन्यं परि कोत्तितम्‌ ॥

दिगुणं मध्यमं प्रोक्तं विगुणं चोत्तमं स्मतम्‌ |

सखणमेकं जघन्ये तु दिगुणं मध्यमे चिपेत्‌ ॥

तिगुणं चोत्तमे तद्वत्‌ सुवणं दच्तिणेष्यते ।

माहात्ेय,-- वरेणा खौ-पौणंमासो-चन्द्रसूयधग्रहो माध्याषादढौ-

काल्तिकौ-उत्तरायणं दादौ च छष्णाजिनदानकालः। श्रादि- ताग्निः पात्रम्‌ । गोमयोपलिष्चे कम्बलास्तरणम्‌ । तत्र मग्णं सखरक्तष्णाजिनास्तरणम्‌ । दशसीवणिकं शङ्नदयं सुवर्णेन दन्त- पंक्तिदयं सुक्रानेत्रं विद्रमो लाङ्गलं छष्णाजिने तिलद्रोणेना- च्छादनं सुवणं नाभौ । पून्ेस्यां दिशि छतपूणं कांस्यपातं सुन्मय- पातवच्च। दक्तिणस्यां दिशि चोरपूणं तत्मात्रदयं पिमे दधिपूणं तत्पात्रदवम्‌ ।

यानि चान्यानि पापानि मया लोभात्‌ क्तानि तु)

लोदहपातप्रदानेन प्रणश्यन्तु ममाशवे॥

दूति मन्वेण तिलपूणलोहपाव्रस्य वामप सखापनम्‌ । यानि कानोद पापानि कर्मरोल्ानि कतानि वे!

कांस्यपात्रप्रदानेन तानि नश्यन्तुमे सदा ॥ ६8

द३४८य्द्‌ निव्याचारप्ररोपः ।

श्रनेन मन्तेण मधुपूणंकांस्यपातरं द्तिणपादे । परापवादपेश्न्यात्‌ पृष्ठमां सस्य भकत्तणात्‌ । तत्रोलितच्च पापं मे तास्रपातात्‌ प्रणश्यतु ॥ अनेनोत्क्ष्टसुवणेयुतं तास्रपातं श्रग्रवामपादे। कन्धानतं गवां चेव परदारप्रधषेणम्‌ । रौप्यपाचप्रदानाद्‌ वे च्िप्रं नाशं प्रयान्तु भे॥ अनेनोत्कछष्टसुक्तायुक्तं रुप्यपाचं श्रग्रर्तिण्पाद्‌ । यद्यज्ज सहस्रेषु कतं पापं कुबुदिना । सुवणपातरदानात्‌ तव्राश्मौयात्‌ जनादन ॥ भ्रनेन विदरमयुतसखणंपातं मध्ये। वामकं दाड्मिफलं दक्षिणे बोजपूरं खरचतुष्टयं ङ्गाटकसव्यैशणाकसव्वंफलयुतं नव- रन्नादुत्तमरल्रतयेण गन्धेश्चालङ्करणम्‌ । एवं छषणाजिनं प्रकल्पय दानस्थानाददिश्वम्मकणशाखया सहितजलकुम्धं गातसम््माजना्ें जोणपौ तवस्तञ्च स्थाप्यम्‌ । ब्राह्मणमग्निमन्तं वस्वहयेनाच्छाद्य गन्धावैरभ्य् दद्यात्‌ प्रौयतां वषध्वज इति पुच्छदेशे प्रतिग्रहः । दत्तिण्णं दत्वा ब्राह्मणं प्रेष्य मण्डलं कत्वा तम्बमध्ये पू््वेस्थापित- जलकुख्मेन चम्मकशाखान्तरितेन स्नानं जौणपौोतवस्ेण गात सम््राजनं श्रहतवस्हयधारणम्‌ । वस््रकुम्भयो घतुष्ये प्रकेपः । समग्रभरूमिदानफलम्‌। सव्वेलोकजयकामचारिविमानेनाकाश- गामित्वं पिदपुचमरणभारव्यावियोगञहाननुभूय कल्पान्तसखगे- लाभः । स्कन्दपुराणे, शालग्रामशिलाचक्रं यो दयादानमुत्तमम्‌।

नित्यारप्रदोषः। १४७

भूचक्रं तेन दत्तं स्यात्‌ सशेलवनकाननम्‌ ॥ महाभारते,-

न तं त्यजन्ति पशवः संग्रामे विजयत्यपि ।

पुतं सियच्च लभते यच्छन्तं सम्प्रयच्छति ॥

छहस्मत्य क्म्‌,-छतोपानदानमसिपच्रनर कसन्तरणफलम्‌ । विषमसन्तरणफलसुपानदानम्‌ । भारते नन्दिपुराणेऽपि गजदानं शक्रलो कमो गपूव्वैकराज्यदम्‌ । एवमखदानं रथदानच्च । विष्णु- धर्मोत्तरे महिषदानं यमलोकसुखदम्‌ । मददिषोदानं वारुण- लोकदम्‌। सम्बत्तः,--

भूताभयप्रदानेन सव्वैकामानवाप्रेयात्‌ ।

रामाय रे,--शरणागतरत्तणमग्वमेधतुल्यं त्यागे सव्बपुण्य-

त्यः ! विष्णुधर्मोत्तरे --चन्ञुरुत्पाटनभयत्रणे ब्रह्मलो कावा्िः। श्रङ्नच्छेटभयताणे रुद्रलोकावा्िः। बधवन्धनभयत्राणे शगु- लो कावािः।

पशूनाच्च सृगाणाच्च पकिणाच्च तथा दिजाः |

ठणदरूमलतानाच्ख त्ाणाद्‌ भवति नाकभाक्‌ ॥

तथा,--सर्जबोपकरणगुक्तग्य्ददानं कल्यान्तसखगभो गपूव्वं क-

राज्यदम्‌। विष्णुः,-शव्यादाने भायां प्राप्रोति। वि्णधर्म्- त्तरे--चन्दनदानं सब्मैपापत्तयदं कुङ्मदानं सौभाग्यदं कपूरदानं यशःप्रदं भ्रगुरुदानं यश्ःप्रदम्‌। ब्राह्म,--कपूरदानं ध्मपुर- प्राप्तये । विष्णुः,--पुष्यदाने सोमान्‌ भवति । मधुष्टततेलदाने- नासेग्यं प्राप्नोति । तेलामलकपादाभ्यङ्गदानं सम्बर्तोततं तेजखित्व-

४८ नित्याचारप्रदोपः।

सुखित्वाय। स्कान्दे--पौठासनकाषपादुकादानं यममागं- सुखदम्‌ । तेजसपात्रदानं विष्णृकतं सव्वकामदम्‌ । जलपातदानं सुखदम्‌ । आगनेये,- ्रह्महत्याक्लतं पापमन्रदस्य प्रणश्यति । परं यशस्य मायुष्यं तथा पुष्टि विवद्चैनम्‌ ॥ कोग्म,-- अ्रममन्रं गटहस्याय दत्वाप्रोति परां गतिम्‌ । नन्दिपुराणे,-- रपि कोटपतद्खानां शूनां चाण्डालयो निनाम्‌ । दत्वान्नं लोकमाप्रोति प्राजापत्यसमां गतिम्‌ ॥ अत्रात्रदानं सङ्कल्य तन्मुल्य कपदेकदानेऽपि तदहारा तस्यान्न- स्वोकारात्‌ दानसिद्दिभेवत्येव। कैवलं प्रतिग्रहोतरा जयकाले तदादाय कपदंकेन तण्डुलं ग्णह्वामौति वदः काय्या। तएव रामायशे,- श्वेतेन राक्ञाऽत्रदानरूपेण्णगसत्याय कङ्कणं समपितं तच्च तेन रामचन्द्राय समपितमिति प्रवादः तथाच यन्नपाश्वं,-- दा्िगशत्मरणिका गावश्चतु; काषपणो वरः; | (?) हषे षट्काषांपणिक अरष्टावनडडः स्मता: ॥ दशकाषापणा धरनुरश्वे पञ्चदओेव तु । हिरण्ये कार्षापणकाः पणा नव तथाऽधिकाः ॥ वस्र काषांपणम्कारीऽष्टौ पणा द्ादभाविके।

मू ध € । ॥ > दृष्टमूल्यमधमूल्यं काषापणणः स्मृताः ॥ (?)

नित्याचारप्रटोपः। २४०.

निष्के पञ्चाशदेव स्याद्‌ ध्वजे पञ्चशतानि तु ।

पञ्च काषापण्णः प्रोक्ता दोलायां षड़रथे रथाः ॥ (?)

ग्णहेऽष्टौ का्षापणिकास्तास््रकषं पणः स्मतः ।

कांस्यकर्षण च पण इति मूल्यप्रकल्पना ॥

भ्रधिकं कल्ययेग्मूल्यं नोनं वित्तानुसारतः ।

इत्यक्तम्‌ । यत्र यज्ञादौ सूल्यकल्यना इति भ्रादिशब्दादु ययपि दत्िणयामावश्यकप्रायचित्तादिदानान्तरप्रारव्धेनानेन मूलयकल्यना। ताम्बृलदटानं मेधाविलाय सम्बत्तोक्तम्‌ । विष्णधर््ात्तर,-- प्राणदः सव्वेमाप्रोति परमान्नेन शश्वत्‌ लठसिः। वाराहे,-- द धिक्तौरष्टलदानं परलोके गोरसप्रूणसत्पातप्राप्ये। विष्णु- धर्मोत्तरे, प्रपाणकदाने सव्वकामसस्दिः। वालक्रोडणक- दानेऽग्निष्टोमफलम्‌ । शिविकादानेऽग्निष्टोमफलम्‌ | दन्त- काष्ठदाने सौभाग्यम्‌ । सत्तिकादाने एविः। शक्तदाने टसिः। ्रारण्यपशटाने वायुलो कप्रा्िः । श्ल्िकभार्डदाने विद्यादान- फलम्‌ । विष्णः,--तालठन्तदानेनादुःखित्वम्‌ । वितानकदाने सव्वपापक्षयः । विष्णुधम्मोत्तरे,--

वेददानादवाप्रोति सब्वयन्नफलं नरः ।

उपवेदप्रदानेन गन्धर्वः सह मोदते ॥

वेदाङ्गानां प्रदानेन घर्मेण सदह मोदते।

सिदान्तानां प्रदानेन मोक्तमाप्रोत्यसंशयम्‌ ॥

३५० नित्याचारप्रदोपः।

सिदान्ताः पञ्चरात्रकापिल-सनत्कुमार-पाश्पतादयः। मोमा सादानं चन्दरपूरदम्‌। वेदयथासखदानमग्निलोकदम्‌। भक्ति- शास्तदानं वारुण्लोकदम्‌ । नन्दिपुराणे,--वियादानमध्यापनं पुस्कटानच्च । ग्रयनिग्याणन्तु न विद्यादानम्‌ । किन्तु एकः शब्दः सुप्रयुक्तः सम्यकन्नातः स्गलोके महीयते कामधुग भवे- दित्यादिफलकम्‌ ¦! परोपकारभूयस्त्ेन फलभ्ूयस्वम्‌ । नन्दि- सुराणे,--दोपदानादक्षयफलम्‌ ।

तथा दौपप्रदो निल्यं सन्तारयति वे पितुन्‌ ।

कार्तिके दौपदानं शाश्वतफलम्‌ | विष्णुधर्मोत्तरे,-- सम्बस्रतिलदानम्‌ । सम्बत्सरसंक्नके वषं तिलदानम्‌ । दारुदानच् महाफलम्‌ । परिसम्बत्सरे यवदानम्‌ | श्रनुसम्बत्सरे धान्ध- दानम्‌। उदावत्सरे रजतदानम्‌। उत्तरायणे वस्वदानम्‌। तिलदानं द्तिणायने | वस्वदानं शिशिरे इन्धनदानच्ख महा- फलम्‌ । वसन्ते स्नानाय विलेपनदानम्‌ । ग्रो प्रपाणकदानम्‌ | वासु कटुद्रव्यदानम्‌। शरदयनत्रदानम्‌ |

मेषसंक्रमणे भानोमषदानं महाफलम्‌ ।

षसं क्रमणे हषाणाम्‌ । मिथनसंक्रमण शएयनासनानाम्‌ । ककटसंक्रमणे शकरासक्घगुडफाणितखण्डदानम्‌ । उदङुन्भ- दानम्‌ । सिंदप्रवेशे तेजसपात्रदानम्‌। कन्याप्रवेमे धुपित- वस्वाम्‌ । तुल प्रवेशे धान्यानां सुद्रानाञ्च । वरथिकप्रवेशे खद्धादि- शस्वदानम्‌ । श्टहदानच्च | धनुःसंक्रमणे वस्तत्रयदानम्‌। नौकादियानदानच्च। मकरसंक्रमणे दइन्धनदानम्‌ । वद्धिदानच्च |

निव्याचारपरटोपः। १५१

कुम्भसंक्रमणे गोग्रासदानम्‌। मौनसंक्रमणे स्रानोयदानम्‌ । वामनपुराणे,--माषे माघवप्रीत्ये तिलधेनुद्ोमसाधनकाष्न्धन- कम्बलतुलघटोदानम्‌। फारगुमे गोविन्दप्रौल्ये त्रौहिमुदहवस््र- कष्णाजिनदानम्‌ । चेत्रै विष्णुप्रौत्ये चिचवस्तशयनासनदानम्‌। वेशाखे मधुसूदनप्रौलयै सुरभिगन्धमाल्यटानम्‌ । ज्येष्ठ लिविक्रम- प्रोत्ये उदकुम्मचन्दनतालन्तव्यजनदानम्‌ । श्राषाढठृ वामन- प्रोत्य छच्रोपानत्कम्बलदानम्‌ । खावणे खोधरप्रोत्ये तकुम- च्ोरष्टतधेनुफलानाम्‌ । भाद्रपदे ्टषोकेशपरत्यै पायसमधुसपिं- लवणगुोद नदानम्‌ । राखने प्द्मनाभप्रोत्यै तिलदहेमहच्तदधि- शस्तायसदानम्‌ । कार्तिके दामोदरपरौत्यै रजतकनकदौपमणि- सुक्ताप्रवालदानम्‌ । मागे्ोषें केशवप्रोत्ये खरोष्राखतरशकटरथा- जौविकदानम्‌ । पौषे नारायणप्रौल्ये प्रासादनगरग्रामखव्वटग्दह- प्राङ्णोत्तरोयदानम्‌ । तिथधिदानानि। विष्णुधम्मोत्तरे,-

प्रतिपद्यथ पुष्पाणां दितौयायां तस्य च ।

ठतौयायान्तु वस््राणां चतु्थां कनकस्य च ॥

पञ्चम्यान्तु फलानां वे षष्ठयां खन्रस्य मानवाः |

सप्म्याच्चाप्यपूपानामष्टम्यान्तु गुडस्य च ॥

कुल््राषस्य नवम्यान्तु दशम्यां रजतस्य च ।

कल्माषो राजमाषः। एकादश्यां सूवणेस्य हाटश्यां वसनस्य च । त्रयोदश्यां सुगन्धानां शितायास्तदनन्तरम्‌ ॥

९५२ नित्याचारप्रटोपः।

टानन्तु परमाव्रस्य पञ्चदश्यां महाफलम्‌ । यस्तु कष्णचतुरश्यां स्नाता टेवं पिणाकिनम्‌ ॥ आराधयेद्‌ विप्रसुख्यो न तस्य पुनरुडवः | शिवसुदिश्य ब्राह्मणाय गन्धपुष्पभच्यादिदानम्‌। स्कान्द, ्रमावास्यायां तिलपाततयदानं पिटलोके सुखप्रदम्‌ | नक्षतरदटानानि । विष्णुघर्म्मो त्तरे,-- छत्तिकासु सुवणेस्य दानं बहुफलं स्मृतम्‌ । रकतवस्तस्य रोहिण्यां सोम्ये च लवणस्य च ॥ कशरस्य तथाद्रौयामादित्ये लवणस्य च । तस्य च तथा पुष्ये चन्दनानां च सपमे ॥ गन्धानाञ्च मघायोगे प्रियज्गोभगदेवते | रायन चाप्यपूपानां सावि पायसख्यतु॥ चितायां चित्रवस्ताणां शक्तूनां वायुदेवते। रेन्दक्त चेव लोद्ानां मतरे माल्यफलस्य च ॥ पुरस्य च तथा शाक्रं मूले मूनफलस्य च । हिमस्य मघुयुक्तस्य दानमाप्ये महाफलम्‌ ॥ विश्वेश्वरेऽब्रदानस्य खवणं वसनस्य च । धान्यस्य वासवे विप्रा वाङ्णे चोषधघस्य च ॥ श्राजे पुराणवोजानां शय्यानां तदनन्तरे | गोरसानां तथा पौष्णे णाहनानां तथाखिने । तिलानाच्च तथा दानं भरणोषु महाफलम्‌ ॥ वारदानानि । विश्शुषर्म्रोत्तरे,- शुडाज्यलवणोपेतसहिरण्या

नि्याचारप्रदीपः। ९५१

पूपदानं सयप्रौत्यारोग्यफलम्‌। सोमवारे पूर्व्वोक्तापूण्दानं सौभाग्यदम्‌ । अभ्यङ्गसख्रानौयदटानं रोगघ्रम्‌ । भौमवारे काष्टठदाना- च्छतुनाशः । बुधवारे बालेभ्यः क्रोडणकदानं जोववारे वस्वदानं परमयपुष्टिदम्‌ । शुक्रवारे रत्य॒पयो गिगन्धमाल्यवस्ादिदानम्‌ | अभ्यङ्गः सौरदिवसे दत्वा जोवितमाप्रयात्‌ ।

विष्णुधन््,- खावणश्क्तपकत्ते गोविन्दं खापयित्वा सम्पूज्य व्राह्मणाय गां दयात्‌ । गोविन्दप्रीत्यथं पौषश्क्तदाटण्यां गोदानं गोलोकप्राप्तये। ्राशखिनश्ुक्तदादश्यां जलघेनुदानं जलश्ाधि- परीत्ये। विष्णुधर्मोत्तरे, चैत्रशक्तदादश्यां तुलघटैदानं घन- प्राये । मा्गशौषेहादश्यां लवणदानं महाफलम्‌ । माघशुक्त- दादश्यां दारुदानं फार्गुने सव्वेगन्धदानं महाफलम्‌ | एतासु दादशोषु क्रमेण पूव्वफर्गुनोहस्ताखखातोज्येष्ठाम्रूलाखवणापून्वे- भाद्रपदरेवतीक्त्तिकाख्गशिरःपुनवसुपुष्थाणां यथासंख्ययोग एता न्येव दानानि महाफनलानि। विष्णुधर्मोत्तरे, माध्यां छष्ण- तिलप्राघान्येन खादकरणे सव्धरपापच्यः। फाल्गुन्यां खास्तौण- शयनदाने रूपघनयुतङुटम्बिनोभाग्यालाभः । चचां पूव्वेसुपोष्य चिव्रवस््रहयं दत्वा ब्राह्मणान्‌ सन्तप्ये सौभाग्यं लभते। वशाख्यां करष्णाजिनदानं महाफलम्‌ । यमः,--वेशाख्यां सप्तभ्यः पञ्चभ्यो वा विप्रेभ्यो मधुसहितपायसदानं यावञ्जोवक्लतपापच्यदम्‌ । टानान्ते प्रौयतां घम्चराज इति वदतेल्युक्े प्रीयतां धमराज इति ब्राह्मणा ब्रूयुः । कौग्ब,--तात्रमुदङ्ष्भ ब्राह्मणेभ्यो देयं घम्- राज प्रीयतामिति वाचनं भयं न भवति । आदिव्यपुराे,-- ज्येष्टां

४५

१५8 निव्याचारप्रदीपः।

जलदानमशखमेधफलम्‌ । ्षाखयामवब्रदानेन वबहुघनलाभः। खावखयां जलघेनुदानं सखगेदम्‌ । प्रौष्ठपद्यां गोदानं महाफलम्‌ । आश्वयुज्यां तपू णसहिरणकांस्यपातचदानं दौप्राभ्नित्रदम्‌ । तथा प्रदोषसमये लच््मीं पूजयित्वा देवगटड दोपद्रक्तदानम्‌ । नदोपन्षैत- चतुष्पथग्मशानवेश्मसु विलद्ारेषु च दौपदानं महापुखयफलदम्‌ । काल्तिक्यां चन्द्रवणं रत्तं चतुदिगवखितदोपचतुष्टयं नवरतरसप्त- धान्यकापूरागुरुचन्दनकसुरोयुक्तं॑च चन्द्रोदयं दत्वा यममार्गे सव्येभोगसुखलाभः। नदौषु दोपदानं महाफलम्‌ । पौष्यां पूव्वै- सुपोष्यापरदिने प्रातः ्वेतसषपकल्वेन उद्य गव्यष्ठतकुम्भेन स्रातस्तस्डलचृ्णीदिभिविभूषणं लत्वा सव्यैष्ान्यमि सरलगन्धफल- युतजलेन खातः ससुवणष्टते सखे वोच्य तं छतं ब्राह्मणाय दत्वा विष्णं तेन संख्राप्य पूजयिता ब्राह्मणदारा होमं कारयिता होमकचं वस्वयुगं दचिणां दल्ला छतमचितमविताय विप्राय दद्यात्‌ । एवं कते महतो पुष्टिः । तथा,-

पौणमानोपषु चेतासु मामस्तेसद्ितासु च।

एतेषामेव दानानां फलं दशगुणं भवेत्‌ ॥

महत्पू्व्वासु चत्रासु फलमक्षय्यमभ्रते ।

मास्तणि च मागमौषरूगशिरःप्रभतोनि । मासक्तंगतौ यस्यां चन्द्रहवहस्यतो सा महतो । महामाघ्यादिश्रब्दवाया। तस्यां दत्तानि दानानि भ्रत्तय्य-

फलानि ।

नित्याखारप्ररौोपः। ३५५

ण्येते सहितौ यस्यां दिवि चन्द्रहदस्पतो । पौणमासो तु महती प्रोक्ता संवत्सरस्य तु ॥ विष्णुघर््रोत्तरे,- माघल्लष्णदादण्यां तिलदानं महाफलम्‌ । खषरणायोगे विशेषतः । विष्णुधर्मोत्तरे,- वेणखे शक्तपक्ते तु ठतौयायां दिजोत्तमाः | यद्दाति नरश्रेष्ठ तत्तदक्यमश्रते ॥ रामायणे,- आषाढौ कात्तिक मासौ तिथयः पुखखसंज्निताः । ्रप्रदानवतो यान्तु यस्यत्तोऽनुमते गतः ॥ मनुः,- यद्‌ यदिष्टतमं लोके यचास्य वितं ख्षे। तत्तद्‌ गुणवते दयं तदेवायाज्यनिच्छता ॥ तधा,-- यत्किंचिदपि दातव्यं याचितेनानस्यता । ष्च्छानुरूपो विभवः कदा कस्य भविष्यति ॥ सान्तानिकं यच्यमाणमध्व्गं सव्ववेदसम्‌ । गव्यं पिटमाचथं खाध्यायाध्युपतापिनौ ॥ नवैतान्‌ स्रातकान्‌ वियाद्‌ ब्राह्मणान्‌ घम्पभिसुकान्‌ । निःखेभ्यो देयमेतेभ्यो दानं विद्याविशेषतः ॥ एतेभ्योऽपि हिजाम्रेभ्यो देयमन्नं सदत्तिणम्‌ ।

दूतरेभ्यो वद्िवेदिक्षतान्रं देयमुच्यते ॥

३५६ नित्याचारप्रदोपः।

सान्तानिकं विवाहर्थिंनम्‌ । अध्वगमध्वनतं ती्घयात्रा्यथम्‌ । सव्वषेदसं विश्वजिदादौ दत्तसन्यखम्‌। खाध्याया्धीं अध्ययनकाल- निभित्तम्‌ । उपतापो रोमौ । एतेभ्योऽदाने दोषः । तथाच खो- छष्णदेदहत्यागेन निःयोकमन्जनं प्रति व्यासवाक्यम्‌-- सान्तानिकादयो वा ते याचमाना निरक्षताः। इति । एतेभ्योऽत्यन्ताशक्तौ न देयम्‌ । दह स्प्रतिः,- कुटम्बभक्ववसनाद्‌ देयं यदतिस्चते। मनुः,-- शक्तः परजने दाता सखजने दुःखजोविनि । मध्वाघातो विषाखादः स धञ्चप्रतिरूपकः ॥ दूति । शिवधस्म,-- तस्मादु विभागं वित्तस्य जोवनाय प्रकल्पयेत्‌ । भागहयन्तु ध्माथेमनिल्यं जौवितं यतः ॥ एतेभ्यो याचमानेभ्यः शक्तिसक्चऽदाने दोषः। स्नातक- त्रतलोापात्‌ । यत्त व्यासवचनं-- कुटुम्बं पौडयित्लापि ब्राह्मणाय महाकने। दति । तदावश्यकातिष्यादिविषयमिति हेमाद्धिः। तत्र दानविधिः । यान्नवल्कयः,- "दशे काले च पाच च दानं अद्वासमन्ितम्‌ । पाते प्रदोयते यत्‌ तत्‌ सकलं ध्मणक्तणम्‌ ॥

>, ~~~ ~ ~ ~~~ ~ न जि क

(1) खद्रितयान्नवस्क्ये ल्लोका एते न दृश्यन्त |

निव्याचारप्रटोपः। १५७

शूद्रे समगुणं दानं वैश्ये तु दिशुणं सप्तम्‌ । चत्रिये चिगुणं प्रोक्तं ब्राह्मणे षड्गुणं सतम्‌ ॥ खोतिये चेव साहसमा चार्यये दिगुणं ततः । श्रालके शतसादसखरमानन्तं चागिनिदह्ोतिणि ॥ अरतिः,-- श्राचाय्ये पञ्चरात्राणां सदृखगुणितं भषेत्‌ पञ्चरातं हयगोर्षादि । मनुः+- सममब्राह्मणे दानं दिगुणं ब्राद्मणत्नुे। सहस्रगुणमाचाय्य श्रनन्तं वेदपारगे ॥ श्रमनुष्य सव्वेदानं येषु देयं महाफलम्‌ । (?) दिगुणं वण शङ्करे । ्रोश्वष्टे चातिरोगात्तं दत्तमक्यमुचयते। इति पटन्ति। शातातपः,-भ्रव्राह्मणाः षट्‌ राजकेतन- ष्तः निषिद्वाणिज्यजौवो बहनां वरपनां याजकः ग्रामस्य वेतनपूव्धैकं याजकः ग्रामनगरयोभृतिजोवौ सन्ध्योपासनरौनघ | व्यासः,--उपनोतोऽपि यो नाध्यापयति नाधीते स ब्राह्मणब्रुवः । भरत मनुः,- न वापि प्रयच्छेत्तु वेडालत्रतिकै दिजे । न वकत्रतिके पापै नावेद विदिघग्भवित्‌ ॥ एवं सति पूर्ोक्तवचनेषु शूद्रवेश्यत्तत्तिवत्राह्यणतरुवादौनां पात्रत्ववचनं प्रौतिदानापेच्यं प्रोतिदायस्य सर्व्वेषां शदधनभाजि-

लात्‌

द५ नित्यायारप्रदीपः। तथाच वशिष्ठः,- मन्तरपूव्वेन्तु यदहानममन्त्राय प्रदोयते । दातुनिक्लत्य दस्तं तु भोक्त जिह्वां निछन्तति ॥ उपरुध्यति कान्तारं गो रण्वः काञ्चनं ल्ितिः । असख्रोतियस्य विप्रस्य स्तं दृद्ा निराक्ततः॥ इति | विष्णुषर्म्ोत्तरे,-

उपाध्यायलििजसेव गुरावपि च मानवैः । वर्णपेत्ता न कत्तेव्या मातरं पितरं प्रति ॥

व्यासः,- मातापिदषु यदत्तं ्राठस्वससूतेषु वा। जायापल्येषु यदत्तं सोऽनन््यः स्रगसंक्रमः ॥ पितुः शतगुणं दानं सहसरं मातुरुच्यते | अनन्तं दुदितणान्तु सोदर्ये टानमत्तयम्‌ ॥

विष्णु घर्म्मात्तरे,- माटठस्वसा स्वसा चैव तथैव च पिटठस्वसा। मातामही भागिनेयौ भागिनेयस्तद्ैव च ॥

दौहित्रो विट्पतिश्चेव तेषु दत्तमथात्तयम्‌ ।

< 1 न्द्‌, प्रथमन्तु गुरोदानं दद्यात्‌ ज्येछाननुक्रमात्‌ । ततोऽन्येषान्तु विप्राणां दद्यात्‌ पाचानुरूपतः ॥ तथा, पश्चयोजनमध्ये तु यूयते च गुरूयदि ।

तदा नातिक्रमेद्‌ानं दद्यात्‌ पाचान्तरेऽन्यथा ॥

नित्याचारप्रदोपः। ३५९.

गुरोरभावे तत्पुत्रं तद्भाय्या तसतं तधा ! पौ त्रदौहित्रमेवास्य यदि वा तत्कुलोद्धवम्‌ ॥ पात्रं कुग्यात्त तदभाकैऽन्यपातान्वेषणाश्यः । भविष्यपुराणे,- तस्मात्रातिक्रमेत्‌ प्रान्नो ब्राह्मणान्‌ प्रतिवेणकान्‌। सम्बसिनस्तथा सव्वान्‌ दौहित्रं विरपतिं तथा ॥ भागिनेयं गृहपतिं सुमुखानपि गोपते । एवच्च सति यन्नपा्ववचनम्‌,-- यस्य चेव डे मूर्खो दूरे चैव बद्शरुतः। वद््ुताय दातव्यं नास्ति मूख व्यतिक्रमः ॥ इति। एतदुक्तव्यतिरिक्मूखविषयम्‌ । तथाच विष्णुः,- पुरोहितस्त्वातमन एव पादम्‌ । खशदुहिटपुचजामातरघ | गुणदहोनापैत्तया । शातातपः,-- सत्रिक्षटमधोयानं ब्राह्मणं यो व्यतिक्रमेत्‌ । भोजने चेव दाने च दहत्यासप्तमं लम्‌ । स्वान्द्‌,-- त्यक्ता क्रमागतं विप्रं पूजितं प्रपितामहैः | न दश्यादित्यथेः । ब्रह्मवेवत्त,-- ये पूव्वपूजिता ये च पुरस्तात्‌ सुनमस्ताः | ताब्रिराक्षत्य चान्येषु यदत्तं तत्मतत्यघः ॥ शातातपःः,- श्रत्रदाने न कत्तव्यं पातान्वेषणमणपि । अरप(त्ाणि। विष्णुषम्मोत्तरे,--श्रारूट्पतितः पतिततस्करः

‰६० नित्धाचारप्रटोपः।

गुर्देषो क्त्रः यामयाजकः वेदविक्रयौ सोपपतिभायः स्रोजितः व्यालग्राहः ब्रह्मबन्धुः वषलोपतिः परिचारकव्राह्मणख । एतेभ्यो दत्तं निष्फलम्‌ । विष्णुः,--अरतगोनशालेभ्यः ! (१) यमेन तु,- अरणिमन्तुस्यजाग्निहोत्रिणः ।(?) शूद्राध्यापकाय न देयमिन्युक्ताम्‌ । शौ चदोनसन््याहो नयन्नोपवोतदहोनेभ्यो न देयमिति व्यासः। मनुः,- वेडालब्रतिकवकठत्तित्तमव्ययश्योलत्यागद1नेन (१) सद्धय- कारिणः श्रपातभूताः। यमेन च कपटलेखित्िपुरुषोत्सन्रवेद- विद्याम्यो म देयमिव्य॒कम्‌ । दत्तः, धृत्ते वन्दिनि मल्ले च कुवेद्ये कितवे शठे । चाटुचारण्चोरेभ्यो दत्तं भवति निष्फलम्‌ ॥ मदहाभारते,- पङ्न्धबधिरा मूका व्याधिनोपदिताच्ये। भत्तव्यास्ते महाराजनतु देयः प्रतिग्रहः| यमः,-- श्रव्रतानाममन्ताणां जातिमातरोपजोविनाम्‌ । नेषां प्रतिग्रहो देयो न शिला तारयेच्छिलाम्‌ ॥ तथा,-- दरिद्रान्‌ भर कौन्तेय मा प्रयच्छेश्वरे घनम्‌ । व्याधितस्यौषधं पथ्यं नोरुजसतु किमोषधः ॥ तथा,- किञ्चिद्‌ वेदमयं पातं किद्ित्पातन्तु गोमयम्‌ । पात्राणामपि तत्पात्रं शूद्रान्नं यस्य नोदरे॥

नित्याचारप्रदोपः। ९९१

शृद्रात्रं शूद्रेण भोजनां दौोयमानं यत्‌ तश्डलादि। भोजनकाले च शूद्रस्वाभिकत्वात्‌। न तु प्रतिग्रहलब्ं भोजन- काले शूदरसखरामिकलाभावात्‌। बअद्धिगः,- बद्भ्यो न प्रदेयानि गौगुहं शयनं स्वयः । विष्णुधर्म्मोत्तरे,-- ताञ्च विक्रोणोतं राजन्‌ वचसा कल्मषोकताम्‌ । तस्याधम्म प्रत्तस्य लुञ्स्यादरतवादिनः ॥ हव्य कव्यव्यपेतस्य न देया गौः कथञ्चन । विक्रे्यत्यथमिति सम्भावनायां मौस्तस्मै न देयेत्यथः । अग्नि पुराण,-- मनसा पात्रसुदिश्य तोयं भूमो समुत्सजेत्‌ । विद्यते सागरस्यान्तो दानस्यान्तो न विद्यते ॥ दानस्य प्रतिग्रह्ावसानत्वात्‌ पञ्ात्‌ प्रतिग्रहेऽपि दानसाद्‌- गण्यम्‌ । दातुः सव्धालिशायिफलोत्कषे इत्यथे; । श्रतएव तैर प्रतिग्रहाकरणेऽपि दातुस्तोधफलं स्यादेव । धौम्यः,- परोक्षेण च यदत्तं तौथदानेन सोदकम्‌ । तदानं सोदकं प्राइरनन्तफलदायकम्‌ ॥ परोत्ते पातराभावे। स्वगोचेभ्यस्तथा द दखादभावे गन्िबन्धुषु । नारदः,- यदाच न सकुल्याः स्थने च सम्बन्धिवान्धवा; । तदा ददयाद्विजेभ्यसु श्रभावे चाप निरिपेत्‌ ॥ ५६

१९२ नित्याचारप्रदोषः।

वदपराशरः,-

पातं मनसि संस्मल्य क्रियावन्तं गुणणन्वितम्‌ ।

अस्‌ त्राह्मणहस्ते वा भूमौ वापि जलं क्तिपैत्‌ ॥

अन्यविप्रकरे कत्वा दानं पात्राय दोयते।

अत॒ स्रातकत्रतत्वेन नित्यदानस्य कथनाद्‌ः दानदेश- कालाः) नारदटः,--देशकान्विगेषात्‌ फलविशेषः स्यादेव ¦! मल- मामादिवजनस्याप्यत्रा सम्भवः तस्य मादान विषयत्वात्‌ | वदद्ानें तस्मादेव देणकालापेक्ा । गोतायाम्‌,-

ॐ तत्सदिति निदेशो ब्रह्मणस्विविधः स्मृतः ।

तस्माटोमिव्यदाहत्य यज्गदानतप; क्रिया; ॥

प्रवत्तन्ते विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनाम्‌ |

रत समाचारात्‌ सङ्ल्यः।

केचित्त तस्माद्‌ यः पुरुषो मनसाभिगच्छति तदाचावदति कणा करोतोति स्मृति;ः। क्रियमाणस्य क्ण: पूवं वाचा- भिल्लापे प्रमाणमिति तदसत्‌ अनुवादकत्ेन लोकसाधारण्कम्भ- माते कदाचिदभिलापः कदाचिन्रव्येवं रूपस्यानुवादात्‌। एकान्ते नाभिलापै मानाभावात्‌। यत्त यन्नो प्रजापतिवीचि व्याक्षताया- मिति प्रायधित्ताश्नानं तदपि लौकिकजनसमक्षवचनपरमेव । तथाच कन्पतरौ,-यो यन्य इत्युक्ता न यजते तस्य तेघधालवौया प्राय्ित्तिरित्यच्र कलिक्सन्दापनसम्भारादि क्रला यच्छ इत्यभि- परायेति व्याख्यातम्‌ । यत्तु वात्तिके रूपादरायादिति सतै इह

खलु सव्वं क्रियमाणं मनस सङ्ल्या वाचाभिलप्य क्रियत इति

नित्याचारप्रटोपः। २६३

सोकिकसाघारणक्शरमात्रे वाद्मनसोयथाप्राप्तमेव व्धापारमनु- वदति । तस्मात्‌ समाचारादेव सङ्कल्पः । एवच्च सति यत काम्य- कश्मणि समाचारो नासि तत्राकरण्ऽप्यदोषः। योऽचितं प्रतिह्याति ददात्य्चितभेव वा | इति मनुः । श्रितं प्रतिग्ह्ाति इत्यनेन द्रव्याचनं टाल- © © + ल\ © कत्तुकमि्युक्ता ददात्यचचितं पानमुदिश्च ददातौति पात्रस्याच- नसुक्तम्‌। तेन सम्प्रदेयाचनं क्त्वा सम्प्रदानम्चयिवा दया- दिव्यथंः । “9 नामगोते ससुच्ाश्च सम्प्रदानस्य चात्नः। सम्प्रदेयं प्रयच्छन्ति कन्यादाने तु पुं्रयम्‌ ॥ स्मत्यन्तरे,-- [1 < ¢ ~ 9 न सङ्गत्य देशकालादि तुभ्यं सम्प्रददेति च। न ममेति खमसत्ताया निहत्तिमपि कारयेत्‌ ।

५ (चै * =2 (न पअरद्सोमाकम्रहणसंक्रान््यादो च कालकं । गङ्गगयाप्रयागादितोघं देशे मदहागुखे ॥ तथाचासुकगोत्राय तथाचासुकशम्ध्रणे । वेदवेदाङ्गयुक्राय विशिष्टाय मदातसने।

द्रव्यनाम ग्रहोतव्यं विष्णुसद्रादिरेवतम्‌ । सव्वपापोपश्रान््यधं सखर्गाथं सु किसिदये ॥ एतत्‌ तुभ्यं सम्प्रददे प्रोयतां मै हरिः शिवः।

रतत कानपरदटेन मासपकच्ततिधिवारनच्च्ाटोनामपि ग्रहणम्‌ ।

१६४ नित्याचारप्रटोपः।

देशविभेषणत्वेन तौ भारतवर्ष देरप्युपलक्षणम्‌ । हरिः शिवः प्रोयतामिति खयादेरप्यपलचणम्‌ । विग्णुधर्म्ोत्तरे,- द्रव्यस्य नाम शह्लोयाद्‌दानोति तथा वदेत्‌ । तोयं दद्यात्‌ तथा दाता दाने विधिरयं स्मतः ॥ एवञ्च दानवाक्ये ददानोति पदं प्रयोज्यं सम्प्रददे पदं वा प्रयोज्यमिति दइयोविकल्यः । स्मरतिः, - ्न्तजनु करं क्त्वा पुष्यः कुशतिलं तथा । फलच् प्रतिसन्धाय प्रदद्यात्‌ खदयान्वितः ॥ प्रमुकोक्तिमिति धम्मथास्वनामग्रहणं विश्वासाथं अडारूप- दानाङ्सम्मादनायावण्यकं द्रव्यम्‌ । खद्धासमन्वितिमिति यान्न- वल्कस्मर णात्‌ । एवं दत्त उक्तप्रतिग्रहविधिना प्रतिग्रहे कते पश्चाद्‌ दकिणादानम्‌। दचिणदानस्य दृष्टसखभवेऽदृषटकल्यना- नवकाशादधिकद्रव्यलामे सम्प्रदानावधिरेव प्रयोजनमिति नान्यस द्तिणादानप्रसङ्सम्भावनापि। तथा- देवद्रव्यतोयांशं दक्िणालन कल्पयेत्‌ | अनुक्तदक्तिणं दाने दशांशं वापि शक्तितः ॥ सर्व्वेषामेव दानानां सुवणं दकिणष्यते। सुवे होयमाने तु रजतं दिष्यते ॥ अत्र सर्वेषामिति सव्वनामपदस्य विगेषरूपेणेव सुवर्णदान- स्याप्यपखानात्‌ सुवणंदाने रजतसुवणयोविकल्यः । दयो विगेष- सेन सामान्यविशेषवाधाभावादिति न सुवणदामे दक्तिणात्वेन रजतनियम इति । दल्तिणाभावे फलानां मूलानां भ्च्याणं वा

निव्याचारप्रदोपः। १६५

दद्यादिति वचनादशक्तौ साङ्गल्वाय फलादि नेयम्‌ । भत्र श्नातक- व्रतमध्ये विष्णुसम्प्रदानकदानस्याग्रहणेऽपि शरुतिस्मुतयुदितं सम्यङ्निबद्ं येक कन्धसु । धश्ममरुलं निषेवेत सदाचारमतन्द्रितः ॥ इति सामान्यतो मनुना खकौयवणंखमानुगतसम्यक्‌सदा- चारस्य सख्रातकब्रततवेनामनानात्‌ सदाचारंमध्ये च वि्णुभक्तमूौ- भिषिक्तलवाविगेषतश् यत्क कुव्वेतोऽस्य स्यात्‌ परिलोषोऽन्तयामनः | तत्‌ प्रयन्नेन कुर्व्वीत विपरौतन्तु वज्ज येत्‌ । दूति स्वमनोविश्वासविषयकणः स्रातकत्रतल्लाभिधानात्‌ सव्पविषेकिनाञ्च विष्णुभक्तरेव मनो विश्वासविषयत्वाद्‌ विष्णुभक्ता रूपत्वेन विष्णुसम्प्रदानकदानस्यापि स्रातकनत्रतलम्‌ । किच्च- दानं घमं निषेवेत नित्यमेश्टिकपौ शिकम्‌ । दूत्ये्टिकपदेन देवताप्रतिष्ठादिकर्मण एव विवक्षितत्वम्‌ यन्नानां पृन्पसुक्तन पुनरुक्तिप्रसद्गात्‌। तेन प्रतिमाप्रतिष्ठा प्रति- छितप्रासादस्य प्रतिमायै दानं तदुपकरण्द्रव्यदानञ्च टेवताये सव्वं- मेशटिकपदटेन लच्यते। तत्र प्रासादविषये ददात्य्थीयवणेऽपि विष्णुधम्मोत्तरे- । यकिखखिदेव टेवाय ददयाद्‌ भक्तिसमन्ितः। तदेवाक्तयमाप्रोति खगलो कश्च गच्छति ॥

इलि सब्बद्रव्याणां दानम्‌ । तदेव द्रव्यं परतरानन्तं भोक्त

९९९ नित्याचारप्रदोपः।

स्वर्गश्च विधौयते प्रतिषठितप्रासादस्यापि दानं तैन प्रकारेण विहितमेव । ननु च प्रासादादिकरणस्य फलं यूयते न तु देवताये प्रासाद- दानस्य । हय गोष,-- प्रषटष्टकासमायुक्तं यः कुथाद्‌ वेष्णवं दम्‌ । न तस्य फलसम्प्तिवक्त शक्येत केनचित्‌ ॥ वामनपुराख,- पितामहस्य पुरतः कुलान्यष्टौ तु यानित, तारयेद्‌ वामनः साई विष्णोमन्दिरकल्पकः ॥ नर िंदपुराण,- यः कुय्धाच्छोभनं वेश्म नरसिंहस्य भक्तिमान्‌ | सव्वेपापविनिर्मक्तौ विष्णुलोकमवाप्ुयात्‌ ॥ प्रतिमां लक्तणोपेतां नरसिंहस्य कारयेत्‌ ॥ सव्यैपापानि सन्यज्य स तु विष्णुपुरे वसेत्‌ ॥ प्रतिष्ठां नरसिंहस्य यः करोति यधाविधि । निष्कामो नरशादूल देवन्धात्‌ प्रमुच्यते ॥ इयगोर्षे,-- यो विष्णं सखापयेद्‌ देवं सव्वेदेवनमस्छतम्‌ , स्थापितं तेन सव्वस्माज्जगत्‌स्थावरजङ्गमम्‌ ॥ अतोतान्‌ दश पून्बासु तथेवानागतान्‌ दश । आ्आतानं सपरोवारं विष्णुलोकं नयेत्ररः ॥

मित्याचारप्रहोपंः।

कोटिजन्मक्षतं पापं खल्यं वा यदिवा वद्ु। तत्सव्वं भस्मसात्‌ [भूतं] सापनान्नधुघातिनः ॥ तथा,- प्रासादविम्बद्रव्याणां यावन्तः परमाणवः । तावद्वषंसस््राणि तत्कत्ती विष्णुलोकभाक्‌ ॥ एतत्‌ पुष्यं कोटिगुणं भवेदारो पिते ध्वज । कुम्भारडवेदि विम्बानां घारण्णद्‌ वायुनानघ ॥ कपेऽस्य (१) वेष्टनात्‌ न्नयं फलं कोटिगुणं ध्वजात्‌ । विष्णुः,- यस्य टेवस्यालयं करोति तस्येव लोकमप्रोति। सुधासितं क्षलला यशसा विराजते। विचित्रं क्षत्रा ब्रह्मलोक- माप्रोति। यमः,- कत्वा देवकुलं शुभ्रं प्रतिष्ठाप्य च देवताम्‌ । विधाय विविधं चित्रं तल्लोकं विन्दति ध्रुवम्‌ ॥ भविष्यपुराणे,- प्रशस्तदटृवभ्ूभागे प्रशस्तभवनं रवेः । कारयथित्वाच्यान्‌ लोकान्‌ स नरः प्रतिपद्यत ॥ तघा,-- मार्देटकणैलं वा यः कुर्य्याद्‌ ब्रह्मणो गणम्‌ । तिःसप्तकुलसंयुक्तो ब्रह्मलोके महोयते ॥ तथा - ग्रेट कासमायुक्तं यः कुय्थाच्छद्ःरालयम्‌ । विधुध पापं सकलं स गच्छ च्छङ्रालयम्‌ ॥

+ 4 नित्धाचारप्रदौपः।

देवो पुराणे, -- देव्या ग्टदन्तु यः शक्र संस्कारयति शोभनम्‌ ¦ उदुघारयति खगस्य कवाटसर्मलान्वितम्‌ ॥ तस्मिन्‌ घण्टां ्वजं छतं वितानं दपणानि च | दत्वा सुरजवंशादिनरत्यगोतादिकानि च ॥ देवोणास्ता्थंवेत्तारं पूजकन्तु नियोजयेत्‌ । द णपूरव्वान्‌ परांस्तात श्रातानं चेकविंशकम्‌ ॥ उद्त्य स कुलं पापाद्‌ ब्रह्मलोके महोयते। भविष्यपुराण,-- खन्मयात्‌ कोटिगुणितं फलं स्याद्‌ दारुभिः कते । कोटिकोटिगुणं पुखं फलं स्यादिष्टकामये ॥ हिपरा्गुणं पस्य गेलजेतु विदुवं घाः | विष्णुधर्मोत्तरे, ततो दशगुणं पुरयं तारेण विगुणं ततः । सदहख्रगुखितरौप्ये तस्मात्‌ फलमु पाञ्रते ॥ ततः शतसदख्रं वे सौवण दिजसत्तमाः । प्रनन्तफलमाप्रोति रत चितरे क्ते नरः । एवं सव्वे्र प्रतिष्ठारूपं शिल्पादिपरहदारा प्रासादप्रतिमाघटना- पूत्तकमा यादा राख्यापनभेव फलार्थे विधोयते न तु प्रासाद- दानम्‌ सत्यं यथावचनभमैव फलावगतेः प्रतिष्टाकख्मश एव फलम्‌ । घटनादिकन्तु षोोमादिवत्‌ तदङ्गम्‌ । तथापि घटितस्य प्रासादादेनिठत्तौ यथ्टद्रव्यव्यबहारप्रसङ्गात्‌ पू््वोदाद्रतसामान्य-

नित्यारप्रदोपः। ९६९.

द्रव्यदानवाक्याच्च यक्ञावशधो यागद्रव्यायमर्डप्मित्यादियाग- समाष्यानाच् टेवतोद्‌ेगेन सोपकरणप्रतिष्ठितप्रतिमासदहितप्रासा- टोससगः शास्लोय उत्सगस्यापि च एश्रगेव फलं विधिसंयोगमेदा- टेव । तथा,-- स्रगीथस्यापि होमग्य दधिरे साधनं तदा, इन्द्रियफलकं विधिप्रामाखयादवगम्यते। युत्यादाभावाच। प्रासादयागतग्मतिष्ठयो नाङ्गङ्गोभावः दयोरपि फनसाघनादङ्गत्वेन निराकाङ्त्रात्‌ । तथाच लिङ्खं दृश्यते । हयभौषं ष्वजप्रतिष्टा- नन्तरम्‌- ध्वजदामेन चाप्रोति खर्लोकं गक्रदुलेभम्‌ । दलि । तथा दृवोपुराणे--देवोग्णहं व्यक्ता-- तस्मिन्‌ घण्टां ष्वजं छतं वितानं दपंणानि च । दत्वा सुरजवंश्णदिनरत्यगोतादिकानि च ॥ इत्युपकरणेषु दानमनुवदनं ग्रहस्यापि दानं सूचयति। विष्णुधर्त्तरे सष वचनम्‌-- कूटागारं तथा दल्वा नगराय पतिर्भवेत्‌ । दत्वा तु देवकम्माधं नवां देवीं टणं एभाम्‌ ॥ (?) पाथिवत्वमवाप्रोति देवो हि पएथिवोपतिः। वासः कूटो दयोः ग्रालेति कोषाद्‌ विष्णुप्रतिमानिवास- योग्यं श्छ दला नगराधिपतिरिल्युक्त प्रासादमर्डपग्टहेषु सव्व- प्रकारं प्रतिमाखितियोम्यग्हदाने विहितम्‌ । पूव्वोक्तवाक्याच-- खन्मयादारुषघटिते फलं कोटि गुणं भवेत्‌ ।

४9

७० नित्याचारप्ररोपः।

दूति । एवं रत्रपयथस्तग्हे फलविरेष ऊहनोयः । एवं

प्रतिमाद्रव्यविगेषात्‌ फलविशेषः; । तथा प्रतिमापरिमाणविशषेण फलविशेषः | यीगश्िवोये,- प्रासाद वाद्यप्रतिमा प्रासादप्रतिमा ग्टदहप्रतिमेति लिघा प्रतिमामाद ।

महाच्ोन्तःस्िता वाद्ये हस्तमानात्‌ सपिर्डिका ।

तथा,-

सर्व्वा ्तमेषुको रै; स्यात्‌ तिराममेध्यमोत्तमा ।

कन्यसाग्रा ्षमायुम्मैः करेवीद्ये समुच्छ्रिताः ॥

दयं दयमघोऽघोऽपि चतुष्करपरिचतेः ¦

सान्तरा हस्तदानेन रसरामेदंशान्तिकम्‌ ॥

प्रासादं विनेव वाद्य प्रशस्तस्थाने या प्रतिमा स्थाप्यते सा

महाप्रतिमा सा दस्तमानेन पञ्चचलारिंशदस्तमिता अष्टोत्तमा पिण्डिका तस्या तावदस्ता। एवं मध्यमोत्तमा व्रयस्तिशदस्ता। एवं कनिष्टोत्तमा एकविंश्तिहस्ता । चतुहेस्तहान्या दयं दयं वयोदश्दस्तन कनिष्टकनिषठिका। सप्दशदहस्तन मध्यम- कनिष्ठा । एवमूनतिंशदस्तेनं मध्यममध्यमा पञ्चविंशदस्तन कनिष्टमध्या । सप्चिंशदस्तन कनिष्टात्तमा। एकचत्वारिंश- स्तन मध्यमोत्तमा । एवं नवविधा । दशदस्तावधि एकंक- स्तदा पञ्चचत्वारिंशणदस्तपय्यन्तं वा षट्चिंशद्‌ । वाह्यप्रतिमा । लिङद्गमप्येवं रूपए । एतासां प्रतिष्ठादिविध्ना प्रतिष्टामाचं नात्र तदहं पूजादिनियमः। प्रतिष्ठामात्राद्ेव देवताङ्गपरमाख्- संख्य क काल्प सहस्रपय्यन्तं तदवलोकावािः फलम्‌ ।

निव्याचारप्रदोपः।

तदुक्तं तत्रैव--

दारुखदुग्रावतास््रादि तथा हमादिरूपिणाम्‌ ।

देवो प्रासादलिङ्गानां यावन्तः परमाणवः ॥

तावत्‌ कल्यसहस्राणि निजद्‌बालये वसेत्‌ ।

दान्मदिभिः क्रभेणेव दिगुणं दिगुणं भवेत्‌ ।

मणिरलषिरषे स्यात्‌ फलमूडं एथक्‌ एक्‌ ॥

लिङ्गपदमव्र लिङ्गप्रतिमासाघारणम्‌ । तथा प्रासादप्रतिमा ।

तत्रैव,--

कत्तव्या गभरूपेण प्रतिमेष्टा सुरालये ।

नवद्स्ता तिहस्तान्ता च्येष्ठमध्यकनोयसो ॥

हस्तदिनवहस्तान्ता पादव्दख सान्तरा 1

प्रस्याथः- प्रासादे प्रतिमाहस्तमानेन दारुमानेन गभमानेन

वा चिहस्ता कनिष्टोत्तमा । षडटस्ता मध्यमोत्तमा । नवहस्तो- तमोत्तमा । तथा कनिष्टकनिष्टा इस्तमिता। कनिष्ठमध्यमा दिषस्ता । कनिष्टोत्तमा विहस्ता । मध्यमकनिष्टा चतुह्ंस्ता । मध्यममध्या पञ्चरस्ता। मध्यमोत्तमा षडटस्था। सपषदस्ता कनिष्टोत्तमा । श्रष्टहस्ता मध्यमोत्तमा । नवदहस्ता उत्तमोत्तमा । एवं नव भवति । एकहस्तादिषर्षड्ङ्लहद्या सान्तरा प्रतिमाः सप्तविंशतिः । सन्भुय षटतरिंशद्मेदाः । णवं हारदेष्यं विधा विभज्य तद्भागदयेन प्रतिमा दारणं देष्यानुरूपेण भिदते। प्रासादगभस्य कोणात्‌ कोणं विभज्य तत्त॒तोयांशेन प्रतिमा गभ-

मेदाद्‌ भिन्पन्ते। एवमासां प्रतिमानां तद्भेदेन फलभदः ।

९७२ नित्याचारप्रदीपः।

शिलाख्दारुलोरोलया चिधरेकंक! पुनम्रता | लोहा श्रयःप्रतिसुवर्णन्तास्तेषां सारविरेषात्‌ फलविशेषः |

हयगोषं तु-

लेपजा ॐ ‰ # चान्या चित्रजा पुष्पजा तथा |

गेलजा वत्तजा चैव शस्वोत्कौणौ तथेव च ॥

स्फाटिको प्रतिमा शस्ता राजपद्यप्रवानजा।

मणिजिा रलजा गन्धा सव्व कामफलप्रदा ॥ सौर काण्ड,--

एकदस्तादिह्ारभ्य यावदस्ता नव हिज ।

कन्धसा मध्यमा ज्चेष्ठा प्रतिमा स्यात्‌ तिभिस्िभिः॥

एतासां प्रतिमानां प्रासादे प्रतिष्ठा विगिषटटफलदा।

प्रतिष्टाजन्तरं तच पूजादि नियमः । प्रूजोपयो गिद्रव्यस्य यावत्कालं दानम्‌ । तथाच नरसिंह पुराणे, -

नारिं प्रतिष्टाप्य यः पूजामारभद्‌ दिजः

तस्य काणाः प्रसिदधएन्ति एुत्रपौत्षदयो भुवि॥ हयभोषं, --

एका्गलात्‌ समारभ्य यावदस्तं ग्ट एभम्‌ । मव्छपुराणे, -

अ्रङ्ृटमात्ादारभ्य वितस्ति्रावदेव तु ।

स्ट्ेषु प्रतिमा काय्य नाधिका शस्यत द्धेः ॥

नित्याचारप्ररोपः। ३७९

यीगश्िवोधे,-- अर्गुलादिवितत्यन्ता क्रचित्‌ तिष्याङ्गलान्तिका । कचिच जिनपय्यन्ता कचिद्िन्दुयुगाङ्गला ॥ तिष्याङ्गला पञ्चदशाङ्ला | चतुविःणतिपय्यन्ताङ्गला जिन- पन्ता । विन्दद्भला तिंशदङ्गलपय्यन्ता वेत्यथ; । एतासां प्रति- मानां हे खापयित्वा पूजनम्‌ । तदुक्तं हयशेष,- प्रतिष्ठितापि न त्याज्या यावन्नोवं समचयेत्‌ ।

अथ प्रासादविशेषाः। हथशोष, - वैराजपुष्यकेलासा मणिकोऽथ चिपिष्टकः। पचेते मेरुशिखरे क्रभेरीव व्यवस्थिताः ॥ आद्यो वेदास्रकस्तत्र चिरे वखायतोऽपरः। वत्तठत्तायतो चादयावष्टाखः पञ्चमो मतः ॥ भियते नवधा भेदे शितचैकको न संशयः । एवं भवन्ति प्रासादाखलारिंगश्च पञ्च व ॥ तचाद्यः कथितो मेरुमन्दरसत दितोयकः । विमानो भद्रकश्चेव सव्वतोभद्रकस्तथा ॥ र्चिको नन्दकध्रैव नन्दिवद्चन एव च | मौवत्सश्च नव्रेते ये वेराजे तु समुल्िताः॥

१७४ नित्याथारप्रदोपः। ्रयमधंः- चतुरखाः प्रासादा वैराजसंन्नका भवन्ति। तत चोत्तमादिक्रमेण मेरप्र्तयो नव। तथा.-- वडभोग्टदहराजौ तु तथा शालाग्डहोऽपरः । मन्द्रश्च विशालश्च ब्रद्ममन्दिरि णव च॥ भवनः प्रभवश्च॑व शिविका ३श्मएव च! नवते सुरशाद ल कौत्तितः पुष्यकोड्वाः ॥ ्रयमथंः- चतुरसखायताः प्रासादाः पष्पसंन्नकाः। तत्र चोत्तमादिक्रमेण वडभो प्रतयो नव । वलयः प्रथमो नाम दितोयो दुन्दुभिः स्मतः । तधा पद्यमहहापद्य सुषटिकसखस्तिको तथा ॥ शह कलश्येव यरौघक्तश्च तथा परः । तत्ता नवैते कौलाससम्भवाः परिकौत्तिताः ॥ एतेषां छत्तानां नवानां केलासर्स॑न्ना | गजो षो इहंसनामा गरुडो सिंह एष च | भूषणो भूधरे ग्रौजयः पएथिवोधरः ॥ वत्तायता नत्ैतेऽपि कौतिता मरणिकोडइवाः । नवानां मणिकसंन्नाविगशेषसंकन्ना चोत्तमादिक्रभमेण गजा- दयः। तथा,-- वक्रचक्रौ खस्तिकश्च वखसखरस्तिक एव च । चक्रखस्तिकनामा च गर्डो गद एव च॥

नित्धाचारप्रदोपः। ३७५

करटो विजयद्ैव ति पिषटपसमुहवाः | अरयञ्यः,-अ्रष्टासप्रासादान च तेषां चिपिष्टपसंन्ना विशेष- सन्ना चोत्तमादिक्रभमेण गजादयः। पञ्चविधेषु उत्तमा भेव्वां- दयः । पञ्चाशदस्तविस्त॒ताः यतहस्तोच्छिताः। अन्ये पञ्च पञ्च ऋासक्रमेण । लिङ्ग काण्डे,-- तयस्विंशत्‌ समारभ्य यावत्‌ पञ्चायमंख्यया । ज्येष्ठमेतत्‌ तम्प्रासादं ज्यष्ठं लिङ्ग निवे शयेत्‌ ॥ करषोडश्मारम्य यावद्‌ दाविंशदस्तकम्‌ ॥ मध्यमं कथितं धाम तत्र लिङ्कन्तु मध्यमम्‌ । चतुदस्तात्‌ समारभ्य यावत्‌ पञ्चदश दिज ॥ प्रासादं कन्यसस्तत्र कन्यसं स्थापयेच्छदम्‌ ¦ मध्यमेषु भवेदु ज्येष्ठं कन्यसं मध्यमेषु च । एवं विस्तारमुक्रा उचतामाह,- सुरधामान्तु सरव्वषां विस्ताराद्‌ दिगुणोच्छयः। अर्ाडद्िगुणो वापि सपाददिगुणोऽपि वा॥ एवं भेरुप्राप्ादः पञ्चाशदस्तविस्ततः। शतहस्तोच्छित बरूत्युक्तं भवति । शतग्रङ्गः स्मतो मेरुघतुदहारो मनोहरः । भूभिको षौड़गे्य॑को विचित्रिखरोच््वलः ॥ दिषट्कभौमो बडुभिः शिरोभिमन्दरः स्मृतः । सतुश्पखत्रिभोमसु अरनेकरिख रोज््चलः ॥

७६ नित्याचारप्रदोपः।

नन्दिविडनसंकज्ञोऽयं विश्णलच्छन्द्कं शरु । चतुद्दारोऽषटभौमख श्रिखरानेकसंयुतः ॥ एवमादिलक्षणानि विस्तरभयान्न लिख्यन्ते ।

तधा प्रासाद विशेषे देवताविश्ेषाः ।

चतुष्कोणात्मकञखव चतुः प्राक्‌ शिवमर्डपः | चतु खस्य लिङ्गस्य तथा पद्मासनस्य च ॥ च्रिसुखस्य तु लिङ्गस्य तथा विशिरसो इरेः) एकद्ारः समाख्यातस्तथान्येषां दिवौकसाम्‌ ॥ व्त्तो रुद्रप्रियो नित्यमाव्मनख मघुददिषः। विष्णोभवति चष्टा सा दष्टास्तलसुखस्तु यः ॥ (?) वत्तायतास्तयाये च चतुरस््राक्तास्त ये। भयितस्य हरे स्ततु भैरवस्य ठषाकपेः॥ एकदारास्त॒ ते सव्वं चरख्डिकायास्तुये प्रियाः । से प्रजापतिः स्थाप्यो वष देवो महेश्वरः ॥ गरुत्मति तथा क्ष्णः सव्वेकख्याणमिच्छता । गज सुरेण्वरः खाप्यो घटे नित्यं जलेखरः ॥ वराहयापि कलशे वड़भ्याच्च दछके्रो |

मन्द्रे घनटदस्तदन्मन्द्रे कुसुमायुधः ॥ खोभवान्यो सदा विप्र वडभ्यां स्थापिते शभ! सव्वेतर स्थापयेलिङ्गमव्यक्तं लिङ्गमेव च ॥

निलयाचारप्रदोपः। ९७७

सव्यैत स्थापयेद्‌ विष्णं सितं चक्रगदाधरम्‌ । सर्व्वं सव्व वा देवा स्थापनोया यथाविधि ॥ प्रासाटेषु च स्वेषु बाणलिङ्गः नि देशयेत्‌ | इयशोर्षे,-- यो लिङ्ग स्थापयेटेकं सम्यक्‌ खडासमन्ितः। न तस्य फलसम्परसिवक्त शक्येत केनचित्‌ ॥ यदि वक्तसदस्राणां सहस्राणि भवन्ति हि । श्रायुख ब्रह्मणस्ुल्यं वक्तं शक्ये न विस्तरम्‌ ॥ किं तदठोदह्‌गतो वत्स यद्च्छयामि च तत्‌ खर । सवयज्ञफलं प्राप्य सन्धतौधतपःफलम्‌ ॥ शिवलोक वसेचो मान्‌ यावदाभूतसंप्रवम्‌ । भिन्रे टेहे स तत्रैव लोयते परमातमनि॥ दति सामान्यलिङ्गस्यापनफलम्‌ । तस्य च महत्वेन दव्यवियषे फलविशेष उक्तः । बाणलिद्ः विशेषः । दयशोषं,-- वदिकेन विधानेन यथावत्‌ खापयेत्त यः । सहस्रमेकं सिद्धानां प्रासादे चात्तसोत्तमे ॥ तत्‌फलं कोटिगुणितं बाण लिङ्क निवेशिते । मयसङ्हे,--लिङ्गप्रतिष्ठानन्तरम्‌-- एवसुक्तक्रियायोगं साधको लिङ्गमाययन्‌ । प्राप्रोत्यभिमतान्‌ लोकान्‌ मोन्तार्थी मोक्तमाप्रयात्‌ ॥ भवत्ःगरसंहितायां प्रतिष्ठानन्तरम्‌,--

४८

१७८ नित्याचारप्रटोपः।

याया प्रतिष्ठिता मूर्तिस्िकालच्च तदस्तंनम्‌ । कनत्तव्यमिति यतेन प्राहरागमरःश्यः । प्रतिष्टाङ्गत्वेन पूजायामवधिः- अवधि्वघकः प्रोकस्तधा षान्ासिकोऽवधिः) मासिकः पा्तिकश्चेति निव्यपूजाविधिक्रमः ॥ तधा,-

अथातः सम्प्रवच्यामि प्रतिष्टापितमूर्तिषु ।

यथायथा प्रकर्तव्या पूजा साधकसत्तमे; ॥

देवस्याग्नेयदिग्भागी नवेदयं स्थापयेच्छभम्‌ ।

भव्यं भोज्यं तथा लद्धं पेयञ्चेव चतुविधम्‌ ॥

ततर प्रस्थानां सहस्रं ने ेदयसुत्तमार्चासु ।

चिंशतं मध्यमोत्तमे क निष्ठोत्तमे शएतप्रस्थम्‌ ॥

मध्यमप्रतिमात्ये उत्तमे शतन्युनं मध्यमे चतुःषष्टिः कनिषटे हा तिंशत्‌ प्रं कनिष्ठप्रतिमातये षोडशप्रखयं ब्रादशप्रखं चतुःप्रखं एवं यथा भवति तथा पाकं देवालये कारयित्वा तत्र वेश्वदेवं तदुकविधिना कल्ला नेवेदयवबलिदानादिकं कायभिव्यक्तम्‌ । प्रखः पोडशपलम्‌ । एवं देवालयं क्त्वा ततृफलाधं विष्णुसम्प्रदानकदान-

मिति। नरसिंहपुराण,--गरुडम हि तध्यजदानेन विष्णुलो कप्रासिः । कपिनलागोदाने गोसदस्रदानफनलम्‌ । वामनपुणणे,-बदविध- मोगाथं फनान्विताग्रमदानम्‌। विष्णुषर्म्रोत्तरे,-- विष्णुलोक-

प्राप्तये विष्णुकथापुस्तकदानम्‌ । त्रद्मलोकमहिलकामनया पुराण-

नित्याचारप्ररोषः। ९७९.

वाचकद्ठत्तिदानपूव्वकं पुराणपुस्तकदानम्‌ । पाथिवत्वकामनया पूजाद्रव्यसखापनाधं वेदिकादानम्‌ । खगेदाराधिकरणणय तोरण- दानम्‌ । मणशत्कामनया नानाविधञिल्यभाण्डदानम्‌ । वारुण- लोकाय कुम्दानम्‌। चतुःकलशसागरदानम्‌। चतुःसागरान्तः णरष्वोदानफलम्‌ । वारिघानोदानं वासुणलो कदम्‌ । कमण्डलु दानं गोदानफलदम्‌ । पूजोपयोगिनानाविघपानादिटानं यन्न- फलाय । माल्याधारपुष्पाघारधृपाधारगन्धाधारपातदानं काम- पाततायै। शक्तिणङ्तेजसपातदानं पूव्वेवत्‌ । पापत्तयाधं पतद्‌- ग्रहदानम्‌ । पतदुग्रहः परिचा इति प्रसिद्वः । सषप्दानं रूप- सलाभार्धम्‌ । देवाङ्गमाज्जनाय विचकूचदानं सन्तापशान्तये । खी कामस्य चामरकूचदानम्‌ । ब्रासनपादपौठदानम्‌। स्मैव सयानलाभः फलम्‌ । खद्रादानं शाखतख्ितिफलम। उत्तर- च्छदादि दानं सव्वैकामावाक्तये । सब्बपापक्तयाधं वितानदानम्‌ । सूत्रसमसंख्पवषसदखमि तखर्गाय कार्पासवग्बयुग्मदट्‌ानम्‌ । महा- रजनरक्वस्तदानं सौभाग्बफलम्‌ । कुसुम्भरकवस्दानं ओोभव- लाय । नोलोव्यतिरिक्तवस्दानं व्याथिनाशाय । टूङूलदानमग्नि- छोमफलदम्‌ । अ्रश्वमेघफनाय कौषयशदुवस्तदानम्‌ । तूलघटो- दानं प्ूव्वेफलाय। नानाविधविचित्रदानं राजखूयफलदम्‌ । आभरणदानमग्निष्टोमफलदम्‌ । सुङ्गटदानं खेष्ठतल्फलम्‌ । किरोट- दानं राजसूयफलम्‌ । सव्वं स्मृतिलाभाय कर्णपूरदानम्‌। कर्णा- भरणदानं सौ धरत्वफलम्‌ । ग्रेषयकदानं सन्बयास्न्नानाय | वीयर

दानं गतुक्तयाय। सौभाग्वायाङ्लोयकदानम्‌। अङ्गट्‌दानं

९८० नित्याचारप्रटोपः।

राज्यटम्‌। नुपुरदानं सव्व स्थानदम्‌ । पादाक्गलोयकदाने गुद काधिपत्यम्‌ । कच चामराद्यस्ाधारणराजलिद्दानं राज्यदम्‌। पादुकाटानमुनमगतये । उपानटहानं विमानाधिरोदणदम्‌ । पादयय- दानं गोटानफलम्‌ । आचमनोयदानाननिश्चनत्वम्‌ । मधुपकंदानं मघुक्तौरष्ठताप्तये । गोदानं विशिष्टसखगदम्‌ । गन्धतेनादिस्रानोय- दानं गन्धव्यैलोकलाभाय। वस्वटानं पूव्वैसुक्तम्‌। यज्ञोपवोत- दानं ब्रह्मदानफलदम्‌ । कुङ्कमचन्दनादिलेपनदानं रूपलाभाय । विष्णुधश्य.--सुगन्धिमनोनज्नपुष्यदटानं उत्तमभागवतत्वाय। विष्णु धर्म्रात्तरे,-ग्रामप्राप्तये पुष्पत्कछदानम । नगरप्राप्तये फल्रक्त- दानम्‌ । सगुखगुलगकरधुपटानं सव्वेपापकत्तयफनलं नरसिंहपुरा- गोयम्‌ । विष्णुधर््ौ त्तर, -कपृरदटोपदानं कुलोदधरणमश्वमेध- फालदम्‌ । पट्रस्‌वरगन्धतेनदोपदानं नोरोगत्वसुभगत्वटम्‌ । विष्णा- लये दौपमानलादानं चन्द्रास्द्दम्‌ । दौपश्नन्नटानं स्वगं लच्छय- वास्िदम्‌ | टदोपागारदानं शक्रास्यदटम्‌ । एकाटगश्हादट्श्रात्र- मभिव्याप्य टौपदानं सुवणमणिसुक्ताच्नटोपान्वितविमानदम्‌। तथा,--मदावत्तिटानं कष्णपन्ने कात्तिके विरेषतः। तघाप्य- मावास्यायां दादश्यां वा पून््दिने गशेघऽपि महावत्तिटानं वासु- देवस्य पा््बयोदन्निणपा्वषटोत्तरणततेलपनपूषपात्रे समग्रं महा- रजनरक्तं वस्तं प्रवेश्य ्वान्तयेत्‌ । वामपाश्ं तावद्ुतपातरे तादशं वस्तं प्रतिप्य उ्वालयेत्‌। सखरगक्चिरस्रगभोगोत्तगदम्‌। एक- वत्तिदाने तददवेफनम्‌ । स्मल्यन्तरे.-भच्यमोज्यनेद्यपेयचतुविविध-

नवे्यदानं विश्ि्टसखगेदम्‌। स्कन्दपुराणीयं ताग्बलदानं परि

नि्याचारप्रदोपः। ६८१

तुष्टिफलम्‌ । पुनविष्णुधर््मोत्तरे, छत्रदानं राज्यदम्‌ । ताल- हन्तदानं सुखदम्‌ । चामरदानं यौप्रदम्‌। पताकादानं वायु- लोकप्रदम्‌ । नोलपताकायुततालष्वजदटानं राज्यदम्‌। मकर ध्वजयुतशधेतपताकाटानं वरुणलोकदम्‌ । रक्तपताकायुतदरिण- ष्वजटानं पापक्षयदम्‌ । शिविकादानममरावतोप्रदम्‌ । ब्रश्वदानं सखगलोकदम्‌ । दस्तिदानं खगभोगपूव्कभूराज्यदम्‌ । अ्रनड्द्ानं दशघेनुटानफलाय। अ्रजाविमहििषोखरोष्टाखवतरदानं वर्ण लोकप्रा्षिसहस्रगुणितफलम्‌ | श्रारण्यसगपक्िदानमम्नि्टोम- फलदम्‌। दासौदानं खगमोगफलपूव्मैकसुखस्रानदम्‌ । नृत्यः मोतविशारदगणिकादानममरावतोप्रदम्‌। नरत्यसङ्कल्ं टेवाय- तने कारयित्वा सुद्रलोकप्रासिः। शौटृत्यकरणं शक्रलोकमदहिल- दम्‌ । गौलकरणाय द्रव्यं दत्वा कारयित्वा वा गन्धव्वंलोका- वाक्तिः। ` वाद्यदानं खगन्ोकावाप्षये। दुन्दुभिदानं कीत्तये। धान्यशस्यनोजदानं तस्य तस्यायुषः प्राप्ये। रम्यशाकानत्रदानं विगशोकत्वाय। तधा व्यज्ननोपकरणसुद्‌ गादिदानं फलवच्दान् गणाधिपत्यदम्‌ । प्रतिमाचिव्राद्या्करगप्रेत्तणोयवस्वदटानं सुख- लाभाय । रूप्यदानं रूपदम्‌ । सुवणदानं सव्यैकामाप्तये। अत्र च दानमारफलाय देवतोदेयेन विधौयते टदातिश्च यद्यपि स्लोकारान्तस्तयापि देवतायाः प्रतिग्रहोढत्वाभाकैऽपि तदुहेण- यागमात्रे मौणलवं ददातेः कल्प्यते । विधिवाक्ययेषवलाच दौय- मानद्रव्यस्य प्रतिमायां विनियोगः क्रियते।

गन्धस्य लेपनं पुष्पस्य शिरसि दानं अलङ्कर णस्याद्धषु धारणभेव॑-

टश नित्यावारप्रदोपः|

क्रमेण तेनात्र दानक्रिया। विष्णुलोकावाप्तये नरसिंहपुराणोय ध्वजदानमहं करिष्य इति सङ्कल्पः । ध्वजपूजनं विष्णुमुद्दिश्य पूजनं विष्णवे ददानोति व्यागः। कतेतदानप्रतिष्टा्॑ हिरण्यं दक्षिणां विष्णवे ददानोति सुवण्दानम्‌ । एषं दानं क्षत्रा ध्वजस्य दैवालयोपरि धारणम्‌ । दक्तिणा सुवणेस्य । देवागारे कोणदेशे ख्यापनम्‌ । देवद्रव्यं त्वया रच्यमिति विष्वक्सेनस्य प्रतिष्टा- काले प्रानात्‌! एवं भरूषणदानादौ । दानोत्तरं भूषणस्य प्रति- माङ्ग धारणम्‌ । एवमन्यदूह्यम्‌ । पूजो पयो गिनाञ् पूजाकाले विनियोगः। नैबेयपाकस्य देवालये विहितल्वात्तदुपयोगि धान्यादि दत्वा तत्पाकादौ विनियोज्यम्‌ । यत्त॒ नरसिंहपुराणे- चन्दनागुरु ग्रो खर्डचन्दनेरच्युलाक्ततिम्‌ । विलिप्य भक्तया राजेन्द्र कल्पकोटि वसेद्‌ दिवि ॥ यच्च

ईटशेनापि चैकेन पद्येन मधुसूदनम्‌ ।

यदा कंदाचिदभ्यच्यं नरो विष्णुपुरं व्रजेत्‌ ॥ दति तत्‌ पूजाप्रकरणाद्‌ वहियव्यपि खुयते तथापि वाक्येन पूजा सम्बन्धे जुहू पशेमयी न्यायेन फलगरुतेरघ्वादत्वम्‌ । यदा पूजा- प्रकरणे पूजाङ्गत्रन विहितानां पद्यादौनां पुनरनारब्यवादे फल- खवणपून्येकं विधानम्‌। न दानरूपमचेयति खवणात्‌ । नचा- प्रकरणतो गुणफलसम्बन्धे वाक्येनेव पूजासम्बन्धे वाक्यभेदापत्तेः । किञ्च फलच्च कर््मसद्रिधाविति न्यायेन प्रद्माश्वेनं गन्धानुलेपनं वा

मिव्याचारप्रदीपः| ८१

क्रियारूपभेव फलाय विधोयते । तत्र च दानलत्व(भावाब्र दच्तिणा- दानादिरूपा दानेतिकत्तव्यता । नच पूजायां पञ्चोपचार नियमः । केवलगन्धादिसमपणस्य पूजात्वात्‌ प्रोतिहेतुक्रियामात्र पूजाशब्दप्रयो गात्‌ । तदुक्त--

सुतेरपिहि परूजात्राञजायेत यदि वाता । इति । यस्य प्रकरणात्‌ ल्नानं नास्ति तस्यारभ्य विधानादपि पूजा- सम्बन्धे फलगुतेरथवादत्वम्‌ । फलाश्चवरे स्यष्टपूजाङ्गत्वम्‌ । यत्र तु प्रूजाप्रकरणाद्‌ वदहिरेव कैतकोपुष्यं यो ददातोत्यादिरूपैण पुष्यदानं तत्र दानेतिकत्तेव्यतया दानम्‌ ।

प्रतिष्ठा च देवानां संक्तेपात्ररसिंहपुराणोक्ता । तादी मव्छ-

पुराणोक्विधिनाऽष्यः । प्रधमं भूमिसमकरणम्‌ । मातेव पु मिति बलौवदेपूजा । युच्ञान इति बलोवदेयोजनम्‌ । फालसामरा फालयोजनम्‌ । शनंसु फाला इति लाङ्गलपूजा। युनक्ति सोरेति हलवाहनम्‌ । इने दावेति पौड़नम्‌ । इदं भूमिं यां विद्या महोस्याम भूरसि या भ्रोषधीः एतर्बींजावापः। धान्ये प्ररूढ गोभिः खादनम्‌ । तत्र शभदिने बालुपूजा । एकाभोतिपदवासु- लिखनम्‌ । मध्ये नव प्दम्‌। प्रान्तपंक्तिचतुष्टयमध्यमपञ्च- कोषछानां खस्यान्तरालकोष्ठन एकीकरणम्‌ । दशानादिवद्िर्दा- विंश्त्‌कोष्टषु दातिंशदवता ।

शिखी चैवाथ पजन्यो जयन्तः कुलिशायुधः ।

सूख्सत्य्टगाकाश दिशि प्रायां व्यवख्िताः ॥

नित्याचारप्रदोपः।

अग्निः पूषाथ वितथो रखटृहक्ेत्रयमावपि।

गन्धव्वभरङ्गराजौ च खेगरएतेतु द्तिखे।

प्रतोच्यां प्रथमं पिटगणा दौवारिकस्ततः।

सुग्रोवः पुष्यदन्तख पञ्चमस॒ जलाधिपः।॥

श्रसुरश्च तथा शेषो वागुरेते प्रकौर्तिताः ।

रोगाददिसुखभल्ञाटाः सोमसूर््योऽदितिस्तथा ॥

दितिश्ेतासु विक्नेया दिश्यदोचां व्यस्ताः ।

अन्तःकोष्टसतु ईशानो दितोयकोणकोष् आपः । अ्रन्तराग्नेय-

कोणकोष्ठं सावितिः। नेक तकोरणकोाह जयः । वायव्यकोणकोष्ट रुद्रः । मध्यनवपदस्य पूर्वतिपदे अथ्थमा। आआग्नेयटतोयकोण- कोषे साविति;। नवपददक्निणतिपदे विवस्वान्‌ । नकऋत- ठतीयकोणकोष्ठ॒विवधाध्पः। नवपदपञ्चिमतिपदे मित्रः । वायव्यठतौयकोणशकोषे राजयच्छा । नवपदोत्तरत्रिपदटे एखो- धरः । ईशानटठतौयकोणकोष्ठं आपवत्सः। मध्ये नवपद ब्रह्मा । एषां गन्धादिभिः पदाथानुसम्येन पूजा । ततः पायस्वलिः। एष पायसषबलिः शिखिने नम इति मन््ेण ग्द्योक्तविधिनाम्नि- सुपस्माघाय श्ख्यादिभ्यो दश दय ब्रह्मणे शतं हामः| तत ्राग्नेये उक्करोत्या ब्रह्मान विष्णुपूजनम्‌ । योपूजनम्‌ | गणेश पूजा। वास्तुपुरुषपरूजा । मध्ये वस्वयुग्मच्छत्रपञ्चरलपच्चपल्लव- शोभिततोधेजलपूर्णाव्यकुन्रखापनम्‌ । तदुत्तरे तादृणककरी । तत्र ब्रह्मपूजा । दिच्छिन्द्रादिपरूजा। कर्करीं ग्टहोत्रा प्रासाद- सोमाप्रादचिखयेन जलधाराश्रामणम्‌ | जलधारायां सप्तवौज-

निद्याचारप्रदोपः। ३८५

वपनम्‌ । वास्तुमध्ये ₹दस्तमाजणाते चतुर ङरुलगत्तं ॒चन्दनाद्येलिभे विष्ण ध्यात्वाघेदानम्‌ | भ्रूतानि राकरसाश्चैव येऽच तिष्ठन्ति केचन । सव्वं ते व्यपगच्छन्त्‌ ("चास्तं गटहाम्यदं इरेः ॥ दरति मन्ते ककंरौोजकेन गत्तपूरणम्‌ । तच(*' रक्रपुष्याचत- न्याः ¦ द्किणवत्तं शभम्‌ । बौजेग्टद्धिर्गत्तपूरणम्‌ । ततः पादमसकारः स्मात्तंन विधिना । ग्िलाचतुष्टयस्येष्टकाचत्‌ष्टयस्य वास्तेण च्तालनम्‌ । पुनव॑च्यमाणनन्दादिमन्त्ेः चालनम्‌ । गशित- नण्डलेषु सखापनम्‌ । नन्दाये नमः । मभद्राये नमः । जयाये नमः पर्णाय नमः । इत्येतेमेन्तरेगन्धादयः प्रजा । कोणेषु खाततचतुष्टयम्‌ तत्र स्याने मन्तः । नन्द नन्दिनि पुष्यं रच स्यापयाम्यहम्‌ । अस्मिन्‌ सन्तिष्ठ यावद्‌ चन्द्रतारकम्‌ ॥ त्रायुम्कामं भियं मन्ये ददासि सब्वेदा नृणाम्‌ । श्रस्मिन्‌ रचा मदा का््यां (र परस्तात रच्च सव्वेदा ॥ दतो ग्राने भद्रे त्वं सव्वेद्‌ा भद्र पुसां कुर्‌ प्रभावाः । ्रायुष्कामप्रदे देवि शोघ्रदा स्वेदा भव ॥ दत्याग्म य्याम्‌ ।

(१) वा्तुपूजामदं ! (२) गुक्त (इ) प्रासादे । षै ८

३८६ निल्याचारप्रदौपः।

जये त्वं सव्वेदा भद्र! सुन्तिष्ट स्थापिता मया । (रनित्यं जया-व्हा देवि स्थास्यामि शोचतो भव ॥ दति नेच्छेत्याम्‌ । प्रतं लं हि महावोयं सव्वै(र)समश्मोहलचण सव्वं सम्धणंमेवाच प्रासादे कुर सन्बेदा ॥ दति वायब्ये । एवं पाद्यं संछ्त्य तदुपरि प्रामाटघटनामच्यपुराण्णद्नयाद्यनु- सारेण । ततो यथयोक्रदिने नरसिदपुराणोक्रविधिना प्रतिष्ठा | स्व स्तिवा चनसद्ःल्पः । पुचपौादिकामो मोचकामो वा नरमिहप्रासादप्रतिष्ठामदं करिष्य श्राचाध्येकमं इति। श्राचाय्येन्रह्यावरणम्‌ | पुरुषद्धक्रपू जाजाप- ककरण, प्रसादाय चतु्दारमण्डपकरण, मध्ये श्रष्टद लपद्मल्लिखनम्‌ । घटोद्‌केः प्रतिमास्ञापनम्‌ । मण्डपे प्रवेशन तचोत्तरभागे पञ्च गव्येन क्लाप्य उश्रोद्‌केन क्रपनं। ततः णोतोद्केन दरिद्राङ्ङमादि- युक्चन्दनेरपलेपनम्‌ । वस््माच्येरलङ्त्य वेष्णवग्मिः प्राथेनम्‌ नद्यां इदे वा नोता प्रवेश्य चिराच्रमधिवासनम्‌ | मद्योऽधिवासो वा । तच उत्थाप्य पव्वेवत्‌ स्लापयिला मण्डपे नयनम्‌ । विष्ण- मन्तः खपनम्‌ । वस्तमाल्यरल्नादयेर लङःरणम्‌ । ब्राह्मणभोजनम्‌ । एुष्याचतमिश्रान्नेन दश्दिचु वलिरिद्धः प्रौयतामित्यादिमन्तेः | एव मध्यरात्रे तथोषसि । उदिते वा मादभ्यो नमः ¦ विच्रेशराय

(१) नित्यं जया जयदेवे । (र) सन्दष्ट ।

निद्याचारप्ररौपः। २८७

नमः ¦ इति उदिते वलिः प्रभाते पुरूषसूक्रजापकस्य पुरूषसक- जपः। श्रावचाय्येकम्मे । ततः पुष्पोदकेन प्रासाद्‌प्रोचचणम्‌ । पञ्च- गव्यकषायोद काभ्यां श्रौमन््ेण पिण्डिकाच्तालनम्‌ ! प्रासादे प्रवेश्य देवमानुषभागयोः किञ्चिदौश्राजिमाश्रित्य पिण्डिकास्थापनम्‌ । उपोषितो यजमानो दिजः मद ““ उन्तिष्ठ ब्राद्धाणएस्य त” दति प्रतिमासुत्थाप्य प्रामाददरारेण प्रवेपाते स्थापयिलाघ-पाद्य-मध्‌- पका दि भिरभ्यच्ये मन्ल्ेणाच्छादयेत्‌ । श्राचाय्येः पिण्डिकागन्तं सुवण किञ्चित्‌ द्वा वम्वेषण गन्तमाच्छाद्य पञ्चघोषवाद्यन्रद्धाघोषादिषु क्रियमाणेषु प्रवषकरन पिण्डिका गन्तं देवं स्थापयेत्‌ । “ परुवाद्यौ प्रवा एथिवो भ्रुव विश्वमिद्‌ जगत्‌ "” । इति मन्तः । विष्ण्ूनेन कुश्र- वारिणा प्रतिमाप्रोचणम्‌ । तदगेऽग्निसुपममाधाय परिम्तोय्यं देवस्य जातकर्मराद्यथं चतस्रः चतस्र श्रातो विष्णगायच्चा वा र्ेष्डयां चातारभिन्द्रभिति याम्यां परेऽपि वामिति वायव्याभिमं मे वरुण दति यत्ते सोमेति मौम्यां श्राज्यं चर च त्वा परो माता तक्ेति खुक्ताभ्यां सव्व॑चराह्तौङ्कला जप च क्यात्‌ । यद्यस्य कम्माष्छन्तरिते यत्‌ वा नूनमिदाकरम्‌ श्रभ्निः खिष्टकृत्‌ दिबाम्‌ । भ्रचे स्तिष्टन्‌ सुद्धतं करोतु । इति खिष्टटत्‌ । वस्त्रे दं कुण्डले दे श्रङ्गुःरोधक गां काञ्चनं दचचिणां दयात्‌ । दर्येवाद्यवेदध्वनिदौपपताकाक्षचचामरादिषु समस कलग्राष्टसरखेणाष्टग्तेनेकविंग्रेन वा देवस्य खपनम्‌ । ब्राद्यण- भोजन ब्रद्मजापकदचिणा च मच्छपुराणेक्रविधिना प्रतिष्ठा । पराखादस्य प्राच्यासुदौच्यां वा द गश्ररस्तचतुरस्तावरवेदिकमण्डप-

मः निद्याचार्प्ररोपः।

करणम्‌ । पूर्वादि द्वारेषु सो दुम्बराश्वत्यवटहृतानि भूपत्रकर्स्तानि चतुरस्तो च्छ्रितानि दाराणि। उपरि पताकादिपुष्यमालाग्रोभा। दारेष्वष्टौकलप्रा वस्त्रयुग्माच्छन्नाञचन्दनोद कपूरणणः काञ्चनचूत- पल्लवादिग्भाः श्रष्टदिच्‌ श्रष्टौ ्वजाः। चातारमिन्ं। लक्नोऽप्र ) सुयावोदेवाः। श्रसुन्वन्त तत्या । श्रानोनियुभिः। वय मोम। तमो शानम्‌ । श्रान्रद्भन्‌ नमोऽस्तु सर्पेभ्य इति मन्त्रस्तच लोक- पालप्रजा ¦ तेभ्यो मासभक्रवलि च दद्यात्‌) मण्डपोन्तरे चत्‌भांगेन- स्तानमण्डपः तच कुशास्तरणे प्रतिमास्थापनम्‌ | खाभिनः गिन्पि- पूजा चमध्वमिति वचनम्‌ । श्राचार्स्याय गोद्चिणादानम्‌ । “ नमो भगवते तुभ्यं शिवाय दरये नमः| दिर ण्छरेतसो विष्णो विश्रूपाय ते नमः " ॥

रत्यामन्त्य काञ्चनेन नेचज्योतिःप्रकल्यनम्‌ ।

मसुद्रज्येष्टेति पञ्चगव्येन स्नानम्‌ ¦ याश्रापोदेव्या दति कषायेण "यासा त्यज्येति खन्तिकोदकेन। श्रापो दष्ठेति भस््मोद्‌केन एवं पररद्धि छवा संस्थापय गन्ादिभिः पूजा । वस्तरयुग््रदानम्‌ तेषु ब्राह्मणस्य त दन्यपस्याप्य रये तिष्ठति भिन्िभिः सद रथं करणम्‌ । शराशष्णेनेति मण्डपे प्रवेशः । गय्यायां कुशपुव्या्ालोयय प्र दख स्थापनम्‌ ¦ श्रापो देवा श्राषो ्रस्मानिति मन्त्राभ्यां वस्तरकाञ्चनाटि- युते निद्राकलश्रस्य भरिरःप्रदेशे स्थापनम्‌ । दुकरुलपड़ाच्छन्ननेचो- पधानस्य शिरसि दानम्‌ । मधुसपिभ्यामच्ननम्‌ । सिद्धायं प्रयुज्य

(९) असुन्वन्तं तत्वायामि । (र्‌) यासां साजे।

नि्याचास्प्रदोपः। ३८९

याते श्राणायसत याते शद्रेति मन््राभ्यामालम्भः। गन्धयुष्पेः पूजा । वा दस्पत्यन प्रतिसरबन्धनम्‌ । चिचवस्तेराच्छादनम्‌ । कचरवामर दपेषपुष्परन्नौषधिविविचश्रयनास(\ ना दिभाजनानि अ्रभिक्ला शूरे दृति पाश्चतः कार्य्याणि, क्तारक्तौद्रएतपायसभच्छभोज्यषड विध- रमानां समन्ततः स्थापनम्‌ । अम्बकमिति सव्वेतो बलिदानम्‌ । म्तिपानां दिचु निविश्रनम्‌ । ग्द्योक्तविधिना श्राज्यभागान्ते पालागरोदुम्बराश्वत्यापामागेशमोनां प्रत्येकं शतदयेन सदह होमः । दरगद्रादित्यादिग्रान्तिकैः अम्बकमित्यादि पौ ष्टिकै्त्वा देवस्य पादस्पशरनम्‌ ¦ पुनङ्खवा नाभिम्पग्रंनं पुनङ्के्ा वह्वस्पभेनम्‌ । पनड्ता शिरःस्पश्रेनम्‌ । होमकाले च ओरोसूक्र यावमानोँ च मो मसूरं सुमङ्गलम्‌ । शान्तिकया न खक च रचोप्रच प्राख्यां व्यादइतिः । रौद्र पुरुषष्ुक्न च श्रोकाध्याय र) च सुक्रियम्‌ । ("मण्डलाध्यायं च दक्विणे श्र्वय्युः ।

वामदेव्यं इरत्साम च्येष्ठसामरयान्तरम्‌ । पुरुषद्धक्न शान्तिक भारण्डानि च सामानि ठन्दोगः पञचिमे॥

त्रथवेणं श्र्गिरसं नोलसद्रमपराजिताम्‌ । मधुष्धक्त ्रान्तिका- ष्मायं चोत्तरे श्रायवेणो जपेत्‌ । लोकपालेभ्यः ।

“ वसुधा वसुरेतांश्च यजमानो दिवाकरः, जलं वायुस्तथा सोम श्राकाग्रं चेति मून्तयः ” ॥

(१९) विचिचभोजनानि । (र) प्रलो काध्ययनं (३) मण्डना ।

२९० नत्धाचारप्रदोपः |

श्रवः पष्रपति-खग्र र्द्रभव-्श्रानमहादेव षति मून्तिग्यो वेदिकेमन््ेयेथाखं होममाचरेत्‌ । रस्तमाच्षु कुण्डषु मूत्तिगाः सब्देतो दिग्रः। तया शान्तिघटान्‌ कुर्य्यात्‌ । सव्वङ्कुण्डषु तेषु होमसंपातानयनम्‌ । शलान्ते वा सरस्रान्ते सचा प्ूर्णा्ति- भवेत्‌ ।

“" समपा द स्तयो न्यस्तः समाद्धमभिनिकिपेत्‌ ।

मृलमध्योत्तमाङ्गघु देवस्य च शिरःस्थिते "॥

परजा च मम्यक्‌ कार्थ्यां। सव्वभ्यो वस््ञादिदानम्‌ ! हमांग॒रौो- यकदानं ब्राह्मणभोजनं नुत्यगोतादि । एवं प्रतिमाया; जिराचमेकराच वाधिवासं क्तचित्‌ सद्योऽधिवामनम्‌ । पुष्पोदकेन प्रासादप्रो्तणम्‌ । मन््ेण तेन प्रामाद्‌मष्ये किञ्चिद ग्रा. नमाभिन्य कशो श्िला । तदुपरि तदुपमाना' ब्रह्मश्लि सखाणा । ततो देवता-भार्य्याश्रयमन््ेण पञ्चगव्यन पिषश्ड़काच्वालनम्‌ । ततः कषायोद्‌केन प्रामाद्म्य मध्ये न्रद्धयभागः। तत्परितः दैवभागः तत्परितो मनुख्भागः तत्परितः रदैशानभागः ए ज्ञात्वा ब्रद्यभागात्‌ किञ्चिदाित्य देवमानुषभागयोः पिण्डिका स्थाप्या । मध्यात्‌ किञ्चिद ग्रान दिश्माश्चित्य । उन्तिष्ठ ब्राह्मणस्य त दति देवोत्यापनं प्रासाद्‌ मध्ये नयनम्‌ । पौठ श्थापयिला पाद्यमधपकादिदानं सव्वेबोजानि मव्वधात्रूनि सव्वेरन्नानि मर्रोषधौः सखर्लतीकपालानामोकारपव्वं न्यासः। सर्ववबौनाभावे

(९) किञ्चिद शानौ | (२) तदुनमाना।

निव्याचारप्रदेपः। २५९

4 £ 24 यवाः सन्वरन्ाभावे मुक्ताः हरितालम्‌ । सन्वधालभावे सुवणा । स््योषध्यभावे सदेवाः एषामष्टदिचु प्रत्यावरणे न्यासः ततः खस्वदि शि तन्नोकंपालमन्लः |

^“ दृन्द्रस्तु मवेदा दोप्नः सवंदेवाधिपो महान्‌ ।

वज्जहश्तो मदामतवस्तस््ने नित्यं नमो नमः ॥

श्ररुणः पुरुषो दोप्नः सवदेवमयोऽवययः ।

धूमकेतुर नाध्यचस्तस्पे नित्यं नमो नमः ॥

यमखोत्पवर्णाभः किरोरो दण्डष्टक्‌ सद्‌ा ।

सवंमात्तौ विग्एद्धात्मा तस्मे नित्यं नमो नमः ॥

नेच्छ तस्तु महान्‌ छच्णः सवेरच्तोऽधिपो महान्‌ ।

(इ ४

खद्धदस्तो मदहाभत्वस्तस्मे नित्यं नमो नमः ॥

वरुणः पुरुषो दो प्तः सवेदवमयो ऽव्ययः ।

वलो विष्णपुरुषौ वरुणौ निन्नगाधिपः ।

श ह * पश्रदम्तो मदावाङ्कम्तस्सं नित्यं नमो नमः ॥ एतयष्टिसिमायुक्रः पवनो श्डगवाइनः । € (द्‌ ५

दाध्यचश्च* चत्‌वक्रस्तस्मे नित्यं नमो नमः ॥

गौरो यस्तु पुमान्‌ सौम्यः सर्वोषधिसमन्वितः ।

कुवेरोऽय महा वाङ्गस्तस्मे नित्यं नमो नमः ॥

$शानः पुरुषः शक्तः सवविद्याधरो महान्‌ ।

एएक्तदस्तो विरू पाचस्तस्मे नित्यं नमो नमः ॥

(१) हो माध्यत्त ।

३९२ नित्याचारप्रदौपः।

पद्मयोनिश्चतुमू त्तिदेवानाश्च पितामहः ।

यन्नाध्यच्चश्चत्‌वेक्रम्तस्मे नित्यं नमो नमः ।

यो ऽभावनन्तशूपेण न्द्याण्ड मचराचरम्‌ ।

पुष्यवत्‌ धारयेत्‌ मू्धिं तरौ नित्यं नमो नमः" ॥

रनन्यासानन्तरं श्रक्तवस््ण गर्ताच्छादनं तत्र प्एभचणे भवा द्यौरिति मन्त्रेण गर््ताोपरि स्थापनम्‌ । स्थिरीकरणं देवस्य मस्तके रस्तं दत्वा निरश्ननानन्यन्रह्यमवेन देवस्य मूत्येभिन्नवेन ध्याला सरस्य देवेनेक्य चिन्तनम्‌ । टदेवव्रतसामर्‌द्र सुक्तपठनम्‌ , “ ज्रतमो पुव्यसद्धाग्र शङ्खचक्रगदाधरम्‌ ।

सस्थापयामि देवेणं देवो श्रूत्वा जनाद्‌नम्‌ ' ॥

रत्युक्ता वेष्णववेद मतता न्तिकसमान्ेमन्त्ाणां च जपः। स्थापि- तस्य देवस्य पाश्भ्यितानां परिचराणणं समरणम्‌(९)। ततः पूजा ।

आगच्छ भवन्ननुग्रहाय शिवो भव शाश्वतो भव प्रजां ("ग्टहाण ।

ॐ नम दृत्यावाइनं । खागतं भगवतः सोमाय (°सप्रोलाय सपरिवाराय प्रतिशह्णातु भगवन्‌ मन्त्पूलेमिममधे पाद्य माचमनोयमासन ब्रद्मणा५ विहितं नमो नमः खाहा यज्ञोप- वौत।दौनामु पलक्छणात्‌ गन्धादिताग्बूलान्तसमपेणं च । दण हि ब्ह्मदोषेदे धिच्छोरमध्‌५गरकंरापुष्यगन्धोद कैः । यत्‌ जायतः । ततो विराट्‌ सदस्रशोरषां श्रभिलला शूरपुरुष एवेदम्‌ । चिपादृद्धं येनेदं

(१) खौकरगां । (२) प्रतिग्रहा । (2) सगणाय (४) ब्रद्मणाभिषश्ित | (५) छत |

निद्याचारप्रदोपः। २९ द्‌

शतम्‌ दयेतेः खपनं । ततः त्वा स्यशरदूभमूले मध्ये शिरस्यपि । प्रा्ादोपरि घ्वजारोपणम्‌ । ययोक्तफलकामनया प्रासादोत्सगेः। विष्णवे ("दद्‌ ेलमयमिष्टकामयं वा मेरुनामानं मन्दरनामानं प्रासादं ददानौति। ततो यजमानस्य सर््वालद्धारायैराचाय्य- नद्धमृत्तिपानां पूजनम्‌ । अन्येषां च ततस्तु मधुना प्रयमे- ऽहनि लेपयेत्‌ । हरि द्रासिद्धारयेन दितौये । चन्दनयवेस्ततोये । मनःशरिलाप्रियङ्खग्यां चतु । छष्ण(^ 'तिलेः पञ्चमे ¦ “ एतचन्दन- केश्ररे रोचनानागपुष्येः। यच मद्योऽधिवासः स्यात्‌ तच से निवेदयेत्‌ " । सिकतासज्जंर-मतेलादिभिः खणेसन्धाने देवस्य निख्लोकरणम्‌ । चलने महान्‌ दोषः । (` 'पुण्घादजयमङ्गल- करणं, चिपञ्चसप्न वा दिनानि स्यात्‌ महोत्सवः । चतुय हि मडहाल्लानम्‌ | ^“ द्ध्यच्तकुशाय्राणि चौर दृवांस्तया मघु | यवाः सिद्धायेकाम्तचवेदष्टांगे यो षितेः सह" ।

दत्यघेदानं कुम्भत्रये । गजाश्वरयवष्मो कवर दोद्धृतवेश्यागार - नो यद्दण्ठदां उद्धूतासोति मन्त्ेण प्रेयः । शन्नोदेषौः श्रापो दिशेति मन्त्रेण जलपूरणं । तैः खपनम्‌ । गायल्या,* गोमूच, गन्धदारेति गोमयम्‌, श्राष्यायस्वेति पयः । तेजोऽसि दति टतम्‌ ।

देवस्य वेति कुशोदकं गोला सव्व॑षां पाच करणं । तेन

(१) इमं । (२) छष्णाजिन तिः (३) अन्नरसचदान । (8) साविव्या |

©

२९४ निल्याचारप्रदौपः।

खपनं। दधिक्रावणो इति द्ना.९। श्राणायखेति चौरेण, तेजोऽसि दति तेन । मधुवातेति मधुना । सर खल्ये भेषनज्येति पुष्योद्‌केन । दिर ्छगभे(* दति रन्ोद्केन । देवस्यल्ेति कुशोदकेन । (रश्रङ्कु टाया तिफलोद्केन । सावित्या गन्धोदकेन स्लापयिला सहदेवा व्याप्रवला श्रतिवला गशरह्कपुष्या वचासिहखुवच॑ला दति मौ षध्य- टकम्‌ । यवगोधूमनौवार तिलग्रामाकग्रा लिप्रियङ्गन्रौ दत्यष्टकम्‌ द््ला सुवणेरप्यकांस्यानाम्‌ भ्रभावे मू्तिकेः कुग्भैः सरसे: (*पञ्च- गतेर्वा षष्टिभिः पञ्चाग्रङ्धिः"' पञ्चद्‌ प्र भिर्वा स्पनम्‌ । क्रचित्पातर गो मयेन श्छद्‌ा वा खस्तिकश्खोत्पलभ्रो ्रत्सद पं एनन्दा वत्तानि कला पञ्चवर्णोदकपञ्चवणेर जतदूर्व्वाचततिलेः छृला तेन नोराजनम्‌(*) । “ देव खूजसमायुक्तं यवदानममन्िते | सवेवणेप्रभेदे च वामसौ तव निमिते" ॥ वस््रयुग्य् मिदम्‌ । “शरोर तेन जानामि चेष्टां नेव च नेव च। मया निवेदितान्‌ गन्धान्‌ प्रतिग्रद्य विलिप्यताम्‌ ” ॥ दति कपूरक्ुद्धमगन्धदानम्‌ । “ लं चन्र ्येज्यो तिश्च विद्युद भ्िस्तथेव च । वं सवंज्यो तिषां ज्यो तिर्दौपोऽयं प्रतिग्णद्यताम्‌ ॥

(१) कवल दभ्रा (२) हिरण्येति । (२३) अभ्रयाद्ो । (४) अद्श्तेर्वा । (५) चिग्रद्धिर्वा। (६) श्रङ्ोदकेनाचमनदानं |

(७) वेद--

नित्याचारप्रदयोषः | ३२९५

दति दोपदानम्‌ । मदाश्रषायते नम दति श्राभरणदानं। सपञ्चर नकर क्रवस्पे॒तुभिः कलररष्टभिर्वां देवस्य वेति खपने,१) नवयदाभिषेकमन्ते.ः यजमाना मिषेचनम्‌ । यजमानस्य मदो पचारेणा दे वप्रजनम्‌। वस्तालङ्कार यन्ञभाण्डमण्डपादोनि श्राचार्स्याय द्‌ानम्‌। सर्व्वापायेन श्राचाय्येस्य प्रसादनं ग्टदस्थविप्र एव आराचाय्येः । पाषण्डिनि कृते कुरच्यम्‌ | स्मात्तमते प्रासाद ष्वजप्रतिष्ठारे- रभावाद्धजारोपस छवा प्रामादोत्सगं एव तत्‌ फलाय: । प्रासाद - प्रासादद्णाधिक्यादुत्छगं एव विग्रेषः। दति समात्तेदेवप्रतिष्टा, पंचराचानुसारेण प्रतिष्ठा प्रतिष्ठादोपेऽस्सत्कते विस्तरेणणेक्ता । देवग्यदप्रसङ्गात्‌ मनुख्यण्टहकर विधिरुच्यते । पुण्याहे माटका- पूवकमाभ्यदयिकं श्राद्धं हता पर्णाह्नतिवदाज्यं स्त्य स्तम्भस्थाप- नाटेषु चतुषै प्रतयेकमाग्नेयको णा द्‌ारभ्यमच्युताय भौमाय खाहे- त्येका(२ छइतिहामः। होमक्रमेण प्रत्यवट गश्िलास्थापनम्‌ । तेद्‌. परि स्तमभोद्रयणमाद्र यादिक्रमेण । तच मन्त्रः | ““ इमासुक्रयामि भुवनस्य नाभिः वमोद्धारां प्रतरणं वद्लूनाम्‌ दरहेव ध्रुवां निमिलोमिशालां, सेमे तिष्ठत्‌ एतसुच्माणः ॥ श्रश्यामतोगोमतोषुनुताव, तयच्छरयसख महते मौभगाय "' ॥

(१९) अ यवंगोनेवग्रहेदामः । । १ 9 ॐ २) अभिषेकमन्तेयंजमानाभिषेचनं । (द) एकंकाङ्ति ।

३९६ निव्याचारप्रदौपः।

श्राला शिग्ररराक्रन्दला गावो घेनवो वास्यमानाः।

राला कुमारस्तरुण (रश्राच्छोजपदेः मड । (रश्रात्माप्रष्टतः कुम्भ श्रादध्रः कलगेरुपक्तमस्य पत्नौ इृद्तौसु वासारयिनो धि सुभगेसुवोय्ये श्रश्वावत्‌ गोमद्यजस्लराणं दव । श्रभिन्नः प्ूजितार यिरिदमनश्रयोऽवसानः। दति चतुषु (रस्तेषु मन्त्राठन्तिधेवल- ग्रहेष्वनेनेव मन्लेण शिलाचतुषटयम्थापनम्‌ । श्रयाद्धनिष्यन्न- श्रालाकमं। गहमध्ये श्रावसश्ा द्विख्ापनम्‌ । (*ब्रह्मवरम्‌ । ब्रह्मो प- वेशनम्‌ । श्र्ररुत्तरे जलपरणतासपाचम्धा पनम्‌ ¦ (५ परिस्तरणम्‌ । पाच्रामाद्नम्‌ । "^ प्रोचणासस्कारपाचप्रोचणणज्यनिवेज्याधिश्रयणं च ऋधिश्रयणं श्रवसम्माजेनाज्यो दासनप्रोचश्यत्यवनान्ते ग्रहात्‌ (° वद्दिगंमनम्‌ । ब्रद्धान्‌ प्रवेप्रामोति प्रश्नः । प्रविशेति ब्रह्मानु- ज्ञातस्य प्रवेशः) र्त प्रपद्य शिवं प्रपद्य । इति मन्लेण प्रवेशः, उपविश्य श्रौ पयमनक्घुश्रादानसमिधादानं पथ्ुच्णानि ।

श्रय होमः । श्राज्येन षड्ाङतयः। दर्‌ रति विदरमर्ध्यामिर एटतिरिह खष्टतिः सखादा | दृद श्रगनये। उपष्टजं धरुणमाचर धरूणो मन्तरं घयताराय स्फोषमस्मासु दधरत्‌ खादहा। द्दमप्रये।

वास्तोष्यते प्रतिजानाग्यस्लांत्छां वेशो श्रनमोवो भवानः। मत्त महे प्रतितन्नो जषख शन्नोभव दिपदसं चत्ष्यदे खाहा।

(९) अवत्सोजपदेः सद्र । (र) आत्वा । (द) स्तम्भेषु । (४) निरप्नेलौौकिकामि्यापनं । (५) ततः प्रणिताप्रणयनं । (६) प्रोच्तगाज्यच्रर्वाज्याधिश्चयणं । (ॐ) ग्ररहाभिमुखस्य प्रश्नः |

निल्याचार्प्रदोपः। २९७

दद वास्तोष्यतये। वास्तोष्यते प्रतिरणप्छेन एधि त्ायस्फा नोगोभि- रश्वभिरेधि(*। श्रजसस्ते राम पितेव पुत्रान्‌ जघस गक्लो भव दिपदेसं चतुष्यदे स्वाहा । इदं वाम्तोष्यतये वास्तोष्यतेश्श्वययट्‌ संसजाते महामदहिरण्मसयाणातु मया । पादि केडपयोगे च रन्नो यूयं पातखस्तिभिः। सदानः खादा । ददं वास्तोष्यतये। श्रमोवहा वास्तोष्पते विशरूपाश्छा विश्रत्‌ मखासुक्तव एधिनः खाद ¦! ददं वास्तोष्पतये । तच ्राचारावाच्यभाभो तच श्यालपाकाङ््‌तयः) श्रभ्चिमिन्द्र ठरस्यतिं विश्वदेवा पनुत्तये । मरखखतों वाच वाजिन च वाम्तुदृत्तवाजिनः स्वाहा ¦ दद्मग्रये इन्द्राय ब्रहस्पतये विश्येभ्यो देवभ्यः मरस्वत्ये वाजिने । “ सपद्वजनाः सर्व्वान्‌ हिमःन्तं सुदगरनम्‌ ) वसुश्च र्द्रानादित्यानौश्रानं जगवे(^' सदह ॥ एतान्‌ सर्व्वान्‌ प्रपद्येऽहं वाष्ठ॒ मे द त्तवाजिनः सखाहा'८.'॥ दद कर्च विकर्चं विश्चकममेणे भरोषघौग्यः वनस्पतिभ्यः | “धातारं च विधातारं निधघोनां च पति सडह । एतान्‌ सर्व्वान्‌ प्रपद्येऽहं वस्तु मे दत्तवाजिनः खाडा॥ ददं धाते विधात्रे च निघोनां पतये नमः । श्नं ५ ्रडभमापदं वास्छुदत्तं ब्रह्युप्रजापतिम्‌ '' ॥

(९) ्न्द । (र) जगदे (द) दं सर्वदेवजनेभ्यो दिमवते सुदश्रनाय। (४) सखोनं

३९८ नित्याचारप्रदौपः।

सर्वाश्च दैवताः खादा। ददं ब्रह्मप्रजापतिभ्यां सवां टेवताभ्यः। स्थालोपाकेन सिषक्त । रादिप्राजापत्यान्तम्‌ । प्राशनम्‌ ¦ माजन, बद्धयणे दचिणणदानम्‌ । कांशपान्े सम्भारः। सचौराण्धौ दुम्बराणि ) दृ्वा-गोमय-दधि-त-कुश्र-यवानां चतुः- सम्भारेः वा मदन्त.\्स्थानेषु प्रोचणम्‌ । श्रय ग्टहस्य पूर्व्वं मन्धो स्ेनम्‌ । पव्यैकोणे मन्त्रपाठः | श्रो ताग पर्वं सन्धो गोपा. यताम्‌(? । दति यश्चुला मन्धौ गोपायेन(>) तामिति दिलांश्र- सन्धावभिन्नाश्रतियन्स्यवाद्‌ चिणा च द्‌ चिणमन्धौ गोपायेतामिति । श्रन्ने च त्वा ब्राह्मणश्च पथिमे मन्धौ गोपायेतामिति पथिमे मन्धौ, उच्द्िला सुनृता च मा उत्तरे मन्धो गोपायेतामिति '* उन्तरमन्ध्य मदग्रनम्‌ । केता च मासुकेता च पुरस्तात्‌ गोपायेताभित्यभि- वेके तातो प्रपद्ये ताभ्यां नमोऽस्तु तौ मा पुरस्तात्‌ गोपायेता मित्यनेन प्रत्युपस्छा पनम्‌ । गोपायमाना च वच्छमाणा च द्चिणतो गोपायेतामिद वै गोपायनम्‌ । राचिं च रच्षणाते५' प्रपद्य ताभ्यां नमोऽस्तु ते नो द्किणएतो गोपायेताभित्यनेन मन्त्रेण वा व्येपस्छापनम्‌ । दति श्टजाग्टविग्रपञ्चात्‌ गोपायेता- भित्यन्नं वे दितिः प्राणोजाश्च विस्तौ प्रपद्ये ताभ्यां नमोऽस्तुत मा पश्चात्‌ गोपायेता मित्यनेन प्रत्य॒पस्थापनम्‌ ।

(९) गत्तेस्थानेषु । (२) गोपायनिति। (र) गोपायतामिति । (8) उत्तरसन्धावभिमर्शंनं | (५) रच्तमाणाते प्रपदेय।

नि्याचारप्रदोपः। २९९

रसखप्रश्चानवद्राणशओ्चोत्तरतो गोपायेतामिति चनद्रमादाय खप्रो वायुरनवद्राणस्तौ प्रपद्ये ताभ्यां नमोऽस्तु तौ मोत्तरतो गोपायेता- मित्यनेन उदोच्यपस्थापनम्‌ । ततः(४ पविचप्रतिपत्तिः प्रणोता- विमोकः । इत्यनिष्ठितकमे । प्रवेशविधिः। सम्पृशं गटहकमेणि ज्यो तिः शास्तोक्ेऽदनि नववेश्वन दति वचनात्‌ मत्पूजापू्वेक- माभ्युदयिकम्‌ । उदकपाचस्य धान्यस्य गर्हे म्यापनं मङ्गलवाद्य- ब्रह्मघोषादिषु क्रियमाणेषु ग्रहं मङ्गल्यशोभितम्‌ कत्वा प्रण- कु, दिजानग्रतः कृता सुवेग्रपुच्रद्‌ारसदितः गश्ालादारेण प्रविग्रति गोष्टदत्तकरः प्रवेश्रमन््तः । “ धर्मेण राज भ्रौसरय- मोरा द्वारफलके दन्द्रम्य ग्टहावसुमतो वरूणस्य नस्तानदं प्रप्य सहग्रजया सद पभियन्मे किञ्चिदभ्यपद्ता सपेगणः सखायः साधुमषतः। तां ला शाले वौरा खदा नेः मन्त्‌ स्वेतः” । दति प्रविश्य दैवन्नाद्यणप्रजनम्‌ । त्राद्भएभोजनम्‌ , यथोक्ररूपेण वास्तुपूजा च होमान्ता ¦ प्रविशेऽपि विधानात्‌ । तच ग्णदप्रवेश- काले च सव्वेसभ्यत्सण्टद्धये इति वचनात्‌ व्यम्बकेन पायमचर्- होमपुश्छयेः । दति ग्रदप्रवेश्विधिः ।

श्रय पत्तं दयश्नोपं । श्रश्वमेधषरसर यः समाचरेत्‌ । एकारं स्थापयेत्‌ तोयं तत्पुष्छमधिकं विदुः । सतव्वेकम्मसुसन्यणे वेद्ये मणितोरणम्‌ ।

“ विमानं कामगं दिखं दिवस्त्रोगणशोभितम्‌ सौवणं शक्रलोके ठ्‌ प्राप्नुयात्‌ कूपरन्नरः ॥

(२) अय-

8०० निद्याचारप्रदयोपः।

एव वाप्यादिकत्तणां फल स्याद्‌ त्रो त्तरम्‌ । वर्षाकाले जलं यस्य तडागे तिष्टति दविजाः ॥ स स्वगेलोकं संप्राप्य वषकोच्युतं वसेत्‌ , शरत्काले जलं यस्य जलाधारे तु तिष्टति ॥ न दुगंतिमवप्नोति पापकर्मापि यो नरः, डेमन्ते यस्य पानौयं तडागे तिष्ठति दज! ॥ श्रतमन्वन्तर सोऽपि सगलोके मरोयते ॥ शिशिरे यस्य पानोय तडागे स प्रतिष्ठति । सप्नमन्वन्तर यावत्‌ चन्द्रलोके मदोयते ॥ वसन्ते यस्य मल्लं तडागे भुवि तिष्ठति । ब्रह्मलोके स वमति यावदिन्राश्चतूदट्‌श ॥ निदाघे यस्य मलिल तडागे तिषठतेऽमलम्‌ । म ब्रह्यलोकमाप्राति यावदाग्तसश्षवम्‌ ॥ ठषितं गोकुल योश्मं तडागे यस्य एष्यति । न तस्य दुष्वुतं किञ्चित्‌ इह पश्यसि सव्वेदा ॥ ब्राद्यणास्तषितास्तोयं पिवन्ति यस्य निमेलम्‌ । तडागे घमेसमये म याति परमां गतिम्‌” ॥ श्रुतिः स्थालायोदकं ग्हाति । सल एकजलकरणं सख्यातेनेत्ययंः महाभारते,

"“ कुलं मन्तारयेत्‌ मव्वं यस्तु पाने जलाश्रयः ।

तडाभे यस्य यावन्तः पिवन्ति (“ह षितं जलम्‌ ॥

(१) |

निव्याचारप्रदोपः। ४०९

ग्डगप्िमनुष्याख्च सोऽश्वमेधफलं लभेत्‌ यत्‌ पिवन्ति जले तच सान्ति वा विश्रमन्ति च । तडागकन्तस्तत्सब्वं प्रेत्यानन्ताय कल्पते” ॥ तचेव, ^“ वाकाले तडागे तु पानौयं यस्य तिष्टति” ॥ तस्यान्रिदोचफल निदाघकाले जल्लसत्वे वा जलपेयफर्ट विष्णधमे} रे. ^“ ग्रस्यानां रोचनार्याय नटदौोबन्धे तया दृ्रं ्रन्नदः प्राणद्‌स्येव पानदश्च सद्‌ा भवेत्‌ ॥ भगोरयस्य लोकास्तु समवाप्य न सग्रयः। पानो यण़ोधनं छता ददे देव विनिमिंतेि ) पुरूषः फलमाप्नोति द श्गोदानजं दिजः” ॥ द्‌ारूपाषाणर चितं सुग्वसेव्य जलाशय । पुराष्यं मानवः छवा (णनाकलोके महोयते । प्रणाक्छकरणणत्तचन ठतिमाप्रोत्यनुत्तमाम्‌ । सखवाड्षानं यः क्रय्याद्राजसयाश्चमेघभाक्‌ । यमः, यस्य वप्रेऽय गौरेका पिवते सलिलं कचित्‌ ।

तडागं (प्रथमं कता खगे (रद्‌ शसुखान्‌ वसेत्‌ ।

(१) नागलोके । (र) तादृशं । (२) दशयुगान्‌ । ५१

8० नित्याचाम्प्रदटोपः।

विष्णः, -- र पक त्त स्तत्ते पानोये दुष्वुतं नभ्यति । विष्णपुराणे,-- सेतबन्धकरा ये च तौय॑ग्ोचकराश्च ये । तडा गकर पकनत्तारो (५ मुच्यन्त; तिभवाक्रूले ॥ चतुविं्रा ङ्गलो हस्तखलतुभि वरेद्धंनः । एकधघन्वादिल्लूय्यांन्तं कुपमानमुदाइतम्‌ ॥ प्रतधन्वन्तरा वापौ पुष्करिष्यश्चतुग्‌णाः ) सहस्त्रेण तडागः स्याद्युतेन तु सागरः ॥ विगुण दधिका प्रीक्ता मद्त्पूतचतुगृणा | त्या, 'र२)तातचिरागशिका जंघा कन्तव्या सुपरिकिता) तद्वाच्यं भित्तयः कार्य्या वन्तत्नाः पव्वेलोपमाः ॥ दिवोपुराणे, - वा जिमेधक्रतुयदत्‌ मोपाय पुष्यदो भवेत्‌ | वारिबन्धस्तया तत्न पष्यदौो जायते नुषां ॥ ("'कूर्य्यात्तानि तडागानि शर्ट पापदराणि च, तेषु * वारिभये अष्टो देवश्रमसमन्ितः ॥

(१) पच्यते । (२) अतिभयादृत (३) खातव्यांयांग्र का । (8) उपान्तानि ] (५) दारिभिवे।

नित्याचारप्रदोषः। 8०३

तया,- ।"वारिवन्धः गरिवोपेतः गक्तिवेना यक्रेयैतः | तया,- र करूले चारामभ्रूषित मवेकामफलप्रदम्‌ । बन्धने (-दारिरक्तण वारिवन्धः। पव्वतादिममौ पे (*'बन्धनं कला जलस्थापनम्‌ । तच दौोधिकापेच्ताया श्रधिक्परिमाणपय्येन्तम्‌ | तस्य ममन्तादारामदेवताय्तनकरणमितवं खूप एद जलाश्रयं क्रत्वा प्रतिष्ठायां कृतायां ययोक्रफन्‌र ¦ अन्यया जन्नपाचकरणे जलदानोपकारफल्लम्‌ । यद्ा,-- तडाग यस्य पानोयं तिष्ठतौत्यादि फलमपि भ्यादे- वानुत्सग ऽपौ ति वद.म्ति। जलाग्रयं चिक्रौौषाः ग्रूभदिने जला प्रयायं ५ )श्परि्रहः । * अन्ये जन्ते स्थूला ये च खच्मा जलाग्रये | मया संप्रायिताः सर्व (र)दृन्द्रोऽन्यच विराजते ॥ नमाम्यष्टकुलादिभ्यो वौराणं पलयं नमः | ग्रगया येच तिष्टन्ति ये तिष्ठन्ति जलाश्रयाः ॥ जनाग्रयात्‌ जलाघधाराद्‌तोऽन्यच व्रजन्तु ते। नो यावत्‌ साध्यते खातः पुण्प्रस्रववबिन्दूमिः ॥

तावदन्यच तिष्ठन्ति प्रायिताम्तं सुग्वासिनः(°)'' |

(९) दारि (र) तथा कूपजलाराम | (३) बन्धेन वारिरच्तगां वारिबन्धः। (४) सव्वेच | (५) भृमिप्रतिग्रद्ः। (६) इतौऽन्यच्रव्रनन्तुते। (७) सुखार्थिनः।

8 ०9 निव्याचारप्दोपः।

दह श्ूपरियदहः तच सखस्तिवाश्य संफल्प्य(\ ्राचाख्यन्रह्मणणे- वेरणं । भ्राचाय्येकमे | श्रष्टदिच्‌ (मासरक्तेन करूरण्धतवलिः । वास्तुपूजा । दादश्रकोष्टे मण्डले क्ृतकोणखूचे शग्रकोणदिषु गरिखिपन्येन्यजयन्त शरक्रभारसत्यग्र ग्रान्तरोच्ाः । श्राग्रेयादिषु प्रषवितथ (शग्टहचतयमगन्धवे (“मगराजगश्डगाः | नेङेतकोणादिषु पिढदोवारिकसुगो वपुष्यदशभ्तवरुणासुर शोषरो गाः वायुकोणादिषुं “रोगादि-मुख्यभन्नारकसोम(^ 'छय्यां दितिदितथः दति वाद्ये दाचिश्रत्‌ | श्रथ मध्ये। मध्यकोष्टात्‌ प्व्वैपक्तिदये (>)द्‌श्कोष्ठे श्रय्येमा | आग्मये कोष्टदये सविता सावित्रौ) दकिणपक्रिदये दभक्रष्टे विवरान्‌ । नेच्छते कोौणद्धये काष्टे इन्द्र दृन््रजवः) परञिमदग्रकोष्टं मित्रः। वाथवब्यकोणकोष्ठद्रये रुद्ररुद्रजयौ । उन्तरदश्रकोष्ठे धराधरः । रगशानकोणएकोष्ठदये श्राय श्रापवद्यौ । मध्य ब्रद्या। रैगाने चरकौ । श्र्रय ८ 'विदारौ । नेच्छते पूतना । वषये पापराचसो । प्व्व न्दः । दक्षिणे श्रमा। पश्चात्‌ जम्भकः । उत्तरे पिलिपिच्छः। कु शरदध्यचनगन्धादिभिरेषां प्रजा । दुग्धान्नेन वलिः । एेशान्यां कुड म्थण्डिनि वा्िसंस्कारः। खतुमन्त्श्क्तिं विचिन्य योनौ

(2) मकन्त्यः | (२) मासभक्तन । (३) गरद्धच्तेत्र | (8) ग्टश्राम्टगा; | (५ ) नाग | (९) गिर्श्िःअदितिदितयः।

(५) ददप । (ख) विदं ।

नित्धाचारप्रदोपः। ४०५

वरुणवोजमस्मिं स्खाष्य गद्योक्रविधिना वार्णाग्रेगंभाधानादि (विहातुं प्रत्येकं मूलेनाष्टाङनिदोमं कवा (रश्राघारावाद्यभागे होमः । (२)ग्रिखादिभ्य एकेकाङ्तिः। ब्रह्मणि दश । मण्डलवाद्य हेमन्तकं चिपुरप्र विष्ूपाक्ं द्धिजिह् “कालकरालिनं ५)एकाग्र- भोम दत्यष्टचेचपाल्ाचेनं । ग्रहमण्डले ग्रपूननम्‌ ।

प्रयकूपद्मं श्रनन्तवासुकितच्तककर्कोरकगश्ंखकुलिकपद्ममदहा- पद्म इति नागानां पदमा. चपला-सुपच्या-सुमध्या-भिया दधिभ्चिया दधिप्रिया श्चेतसुखो सुनेचा सुगन्धिनोति नागपन्नौनां च प्रूजनं । मण्डलमध्ये वेद्यां पद्मधान्योपरि वस््पुष्यकु गश्रतिलयवफलप्रराव- पंचर नयुक्तो यपूणंतष्डलफलसमवपिदितं कुम्भं संखाप्य तच हसप्रष्टस्थमभयनागपाग्र दस्त वरुणं मंस्था पूज्य (°दिकपाल- पननौभ्य एकैक, वर्णाय श्रतं इतरान्य पौोठवर्णभ्यश्च इत्वा (° रदग्रोषं संस्याप्य पूर्णाह्णतिं इला प्रागादेग्रानान्तजलं सिचन्‌ कलप्र जलाग्यसोमन्तं भ्रामयेत्‌ । खं तु <करदालेन रिः खाला(“ रूप्यपाचे श्टदं शिरसादाय यजमान रैशान्यां चिपेत्‌ मधुरतच्तोरेः खातमापू्ये गङ्गा-चमुना-सरखतौ-मूरतौ्याला

(१) विवादान्तं | (र) आघारावाज्यद्योमः (३) ई णानादिभ्यः। (४) कालौकरालौ । (५) र्कांत्रिभोमे। (६) उत्पन्ना |

(®) दिकूपालनागनागिनौभ्यः। (<) रषं समाप्य | (€) संणकुदालेन । (१०) खनित्वा |

४०६ नित्याचारप्रदेपः।

पुंवत्सां धेनुमाचार्य्याय दद्यात्‌ । श्रष्टमौं चतुद्रो हिता प्रत्यहं वानयेत्‌ । जौणमंस्कारे पूव्वं यष्टिं न चालयेत्‌ । दति नलाश्रयाघविधिः ।

("निष्यदे ते यूपयष्टिः कत्तया । मध्यादेकां ("काष्टां त्यक्ता ीश्रान्ये वा्ुप्रनादहोमो । (युपो प्रायः च तुन्यांग्रं स्दाला दस्त मिताष्टाङ्गला्छ्रितां श्ल (“दष्टकं । ३१ प्रच्छ गन्धपुष्यरभ्यच्य पञ्चरन्नोषयिय॒तं कुशं स॑स्धाष्य तदुयरि भ्रिला यासः । ते; मन्लः |

्

+ रद्य चाक्तते पूर (मूले (*'लह्नौरमः सुते । श्रभ्यविते प्रयक्रष्टं प्रतिष्ठं कारयाम्यद्दरमिति भ्रमौ प्रणामः; स्तम्भकुले श्िराहतिदामः । स्थिराय स्ताः | आप्रणाग्राय

खादा ! आआदिवोधाय सादा । नित्याय खादहा ¦, पव्वं्ाय खहा अविनाश्गिने खादा | दप्राय खादेत मप्र । आचा्य्यांय धेनु व्द्यात्‌ त यूपयष्टिवटन। खातमम दिदसतादि्कि वा चनुस्तिदधाक7)पटकं छत्वा तत्र वरूणस्थापन। काष्टयूणो वा मधु- खदिरविल्वादिसारद्‌ार्काष्ठं कलगश्रमस्तकं घटयिचा गन्तं हता गत्तं रन्नौषधिदृर्व्वत्रौरहोणं प्रचयं र्वा तस्जिन्‌ यूपारो पणम्‌ । निश्चल्तोकत्य स्िराह्तयः । करूपे हु न यूपादरः ।

(१) निष्यन्ने खाते । (र) काषथिकां (३) यपोच्छायं तेवाशं । (४) रग्राने । (५ ) अव्यङ्ग । (ई) मुने। (७) रङ्गरसः | (८) पटलं ।

नित्याचारप्दोपः। ४०७

श्रय प्रतिष्ठा, नारदोयोक्तमचेयविधिः। पश्चिमे दश्नस्त- मण्डपः मध्य श्रद्धभागेन वेदौ । यजमानस्य खस्िवा चनं, संकन्पः, आचाय्यब्रह्मणो्वैरणं । श्राचाय्यैकमं । रमं रोष्यं वा वर्णां छलना पठं म्यापनं। तत्यश्चिमे रङग रद्योक्तवेदविधिना श्राज्यभागान्तं क्त्वा श्राञ्यन गायत्या (रग्रतदोमः। उत्तरे (२)वरूणपोटठे वरुणम्थापनं । आपो दिष्ठति तिष्टभिः जलकुम्भे सपन । गन्धद्वारेति गन्धोदकेन ' पावक्रानः सरखतौति तोये वारिणा, वेद्यां ख्याययिवा वस्तेण मपविचेण श्राच्छाद्य रातौ जागरण । प्रभाते गायव्या गोचयदोदनं तत्ययमा चर्श्रपण । च्रप्रये स्य्याय प्रजापतय दिवेऽन्तर)क्षाय प्रथिव्ये हराय श्रन्तरोचाय । (*'दिविमते उग्राय भौमाय *भोमाय रौद्राय वैष्णवे दन्द्राय।ग्रये यमाय नङताय वर्णाय वाथव कुबेराय दैश्रानाय न्द्यण श्रनन्ताय ':मद्धाराजाय वसुणाय च इता दधिसपिषा ददं विष्णरिति द्ोमः। दण्दिच्‌ दिकूपालिन्यो- माषभक्तवलिदरानम्‌।

“ मन्ल्ाय सद्‌ारापत्यग्टत्याय कोरटिमघटरताय च। बलि ददाति शक्राय ग्रक्र ग्ट्ाति मे बलि" ॥

“बलिं ददाम्यग्रये श्रगिग्येातु मे बलि” । दशदिच

इन्द्राय नमः दति बलिहरणं दति माषभक्रवलिदान। ष्रान्तिवाररिणा वरणएप्रतिमा सेचनम्‌ ।

(९) कुम्भे । (र) अष्टोत्तरशत । (दे) भद्र। (8) दिखते । (५) भौमाय । (६) मह्ौराजाय।

४०य् नित्याच्वारप्रदोपः।

उत्थापय रयं इता जलाशयं जिः सप्त वा भ्रामयिता श्रापो- दिष्टेति जलमये चिपेत्‌ । ब्रद्मघोषादौ क्रियमाणे यपं ला वरुणं ध्याल्ला सवंमापोमयं ध्याला यज्ञाय किचित्‌ टचजं यपं गन्धादिभिः प्रजयिला प्रणिपत्य श्ज्तिमवधाय्ये दच्विणदान। ब्राह्एभोजनं । श्राब्रद्मस्तम्बपय्येन्तं सव्वश्धतेभ्योऽमु जलाशय- सुञेत्‌ । ^“ श्राब्रह्मस्तम्बपय्येन्तं ये केचित्‌ सलिला यिनः । ते द्तिमनुगच्छन्तु मदत्तनेव वारिणा" ॥ दूति प्रायनं । श्रापो दिष्टेति तिषभि(\ गचयप्रचेपः । तो चतोयद्च श्ान्तितोयेन ध्वजं प्रच्छ ध्वजदण्डं युपे दत्वा प्वजशो षंसलाजतण्डुलं कांस्यपाते कृत्वा कांस्यपाचं शिरसि छा जलाग्रयं प्रदकणोृत्य ष्वजमुत्सुजेदिति । “° दमाक्रं रुप्यज वापि वर्ण दसप्रष्ठकम्‌ । नागपाग्रधरं वामे दचिणेनाभयप्रदम्‌ ॥ करूपे तु इङ्गल वाप्यां व्यङ्गुलं चतुरङ्गुलम्‌ । पुष्करिण्छां तडागे च पचाङ्गुलमये च्छया ' ॥ श्रच वह्चोक्तषंचेपविधिः । वापोकरूपतडागयन्नविधिं यास्या- स्यामः। (र)पुष्टे तौयेकर णेषु एएभनचचे प्राचो दि शमाश्थाय प्राक्‌ प्रवण खदकुप्रवण छदकुप्रवणेनाग्निसुपसमाधाय वार्ण चरं श्रपयित्वा आज्यभागान्तं हवा श्राच्याह्तोजु इयात्‌ । ^ ससुद्रश्येष्ठ " इति प्र्यच

(९) पंचगथ्य । (२) पएणयतिधिकर्गोषु

नित्याचारप्रदौपः। ०€

“ समुद्र ज्येष्ठाः सलिलस्य मध्यात्‌, पुनाना'"'यन््यनिविग्रमानाः । (ष्दृन्द्रो च्या वक्ञो ठषभो(रःररादता, श्रापोदेवोरिद मामवन्त खाहा”॥ "यासां राजा वरूणो याति मध्ये, सत्यानृते भ्रवपश्रनजनामां । मधृशुतः प्रचयो याः पावकास्ता, पोदेवोरिइ मामवन्त्‌ स्लाहा॥ यासु राजा वरूणो यासु मोमो, विश्वेदेवा याखूजं मदन्ति वेश्वानरोयाख्मिः प्रविष्टस्ता श्रापोदेवोरिद मामवन्त खाहा ॥ ततो वरूणाया“छटाचंण चरूहोमः , तत्वायामि नरद्धयणा वन्दमानः तद्‌ाग्नास्ते यजमानोहविभिंः "| ^ अ्रहेलमानो वरुणेह बोध्यं समान श्रायुः प्रमोषः खादा । तदिन्नक्र तदिवामद्यमाहङ स्तदय५। केतो इद्‌ श्राविचष्ट"' | “श्ररनः शेफो यमङ्कट्‌गभोतः सोऽस्मानाजा वर्णो मुमोक्त खाहाःः ^^ प्रएनः शे फोद्यङ्द्‌ ग्टभोतस्तिव्वादित्यं दृपदेषु बद्धः ° । ^ श्रवेनं राजा वरुणो सष्टज्याद्विदां श्रदमो विभुमोक्त पाशान्‌ खारा । (९) यञ्जलि । (२) इन््रावच्यौ । (दे) रराणाः

(४) असुचण । (५) स्तदयं । २

8१० नित्याचारप्रदौपः।

श्रवते दलो वरुण नमोभिरवयन्नभिरौमहे विभिः, चयन्नस्मभ्यमसुर प्रचेता राजन्नेनांमि शिश्रथः रेता निः खाद,

उदुन्तम, लवन्नो श्रगरे, दस मे वरण । ततश्चरारेव खिष्टृत्‌ । श्रादिप्राजापत्यान्तं पूर्णाङ्धतिं मूर्धानं दित्रमिति! माजे- नान्तेन्रारणं । नेक्छत्या घेनोः प्रविग्रताच्या श्रन्नमन्त्रणं । नेटत्यालोप्रानान्तं घेनुतारणं जले । करूपे जसपाश्रं श्रनुमन्लणे मन्तः । ददं मलिलं पविचं कुरुष्व शद्धः पुतोऽग्टतखणं नित्य चारयन्ति मव्वेतौर्याभिषिक्रा लोकालोकं चरन्ति नावेति पुच्छाग्रे खय लग्र श्रारूह्य तारयेत्‌ ततः मन्तः। श्रागो अस्मा दत्यादि एमा" त्यन्त | “खय श्भा व्यजमानस्य तारण सुयवस। भगवतो भया श्रयो वेयं भगवतः साम(^ ) अद्भि ठणमन्य विश्वदानी पि,” प्रयद्धसुदकमाचरन्तोत्यनेन । शान्यां धेनुख्ापनं दिकछन्ततमै वद्ुपन्नौ वद्धूनां वत्सभिच्छन्तो मनसाभ्यागात्‌ दुद्ामि ख्यां पयोऽन्नेयं सा वद्धेतां मते सौभ- गाथेति । गोहिकारे मति । मचेलाकरटीकांचनप्रटङ्गासेष्य- गुरा कांस्यदोदा गो दिचणा(२) । प्राया वा कांचनादिकं किंचित्‌) तत उव्छगेः। देश्कालवाक्यानन्तर देवपिढमनुष्याः प्रोयन्तां श्राब्रद्यस्तम्बपय्येन्तं सवग्डतेभ्य ददं सलिलाश्रयाय समुत्‌ जेत्‌ । ब्राह्मणभोजनं खस्तिवाचन दति जलाप्रयप्रतिष्ठा |

(१) रुमा--। (र) स्याम । (द्‌) दच्िणा

निद्याचास्प्रदौपः। ४१९१

प्रय दृक्षारोष्णं। तदिधया आरामकरणं । पथि टृक्तारोपण च। “यः कूपारामक्रारौ च तया टत्तभरोपकः। कन्याप्रदः सेतुकारो सखगमाप्रोत्यर्ग्रयम्‌ ॥ ग्रावभाय्ये.- श्रारामरृत्‌ देवदत्तो नियतो मसग दति । लोकप्रसिद्ध प्रमाणमान । मदाभ।रत,- “ किञ्नरोरगरक्तांमि देवगन्धतमानवाः। तथा मदषेयश्ुव संश्रयन्ति महोर्दान्‌ ¦ पु्यिलाः फलवन्तश्च तण्यन्तौह मानान्‌ । इच्द्‌ पुचवत्‌ दृष्टा तारयन्ति परच च ॥ तस्मात्तडागे रोप्य वे रक्ताश्रयोऽधिभिः सद्‌ |

पुच्वत्परिपान्याश्च पुचाम्ते घ्मतः खना: ॥

विष्णः, ` “ टचा रोपयतुटच्ाः परलोके पुत्रा भवन्ति" |

'"श्रपुचस्य च पुच्तं पादपा दह कुवते , यच्छन्ति रोपक्तभ्यख सुतौघं तपेणा दिकम्‌ ` ॥ तपेणजन्यद्चिं कुवेन्तोत्यथः । "" येनापि च राजेन्द्र! पिष्पलारोपणं कुर्‌ । ख ते पुचसदसाणामेक एव करिव्यति॥ पुत्र शरद्सं कन्तेव्यं करि व्यतोत्ययेः ।

४२२ नित्याचार्प्रदोपः।

तया,- ^ धनो चाश्चत्यदटृचंण श्रश्नोकः शोकनाशनः | चलो यज्ञप्रदः प्रोक्तः शिरश्चायुःप्रदः समृतः ।॥ जम्बको कल्पकाः(°) प्रोक्ता भार्य्यादा दाडिमौ तथा , रोगनाग़्य पालाशो चिरं ब्रद्धप्रदः षदा ॥ प्रेतं जायते पुमो (ररोपितेन विभोतके | निन्वप्ररोपको यस्तु तस्य तष्टो दिवाकरः ॥ ्रोटचे श्रंकरो देवः पारलायान्तु पर्वतो पुचप्रदायकश्चेव चन्दनः पनग्रस्तया ॥ सोभाग्यदश्न्पकञ्च करोरे पारदारिकः । श्रपत्यनाग्रकस्तालो वकूलो दस्यद्‌ स्तया ॥ वह्धभार्य्यां नारिकेलो द्रा्ता सर्व्वाङ्गसुन्दरो रतिप्रदा तया केलिर्मोचकोौ ग्त्ननाशिनोौ ” ॥ केलिः कद्लो, मोचक शाल्मलौ । भविष्यपुराण, ^“ बह़्भिः किन्न संजाते: पुचेद्धमायेवजितेः । वरमेकः पयि तरय विश्रमते जनः ” ॥ तया,- परेदवान्‌ फलेः पिदन्‌ तत्करोत्यम्निहोत्रं॑न सखाध्याया- जितः सुतः ।

--~--------~-=--- -------~--~-- -------~~-+ = --- - ~ न =-= =-= ----------- =-= ~~~

(१) कन्यदा । (२) शौपणेन ।

निव्याचारप्रदौपः। 8२

“ यत्करोति घनकायां पादपः पथि रोपितः । स काया च पुष्या च सफला टच्वारिक्रा ॥ कुलयोषेव भवति भन्तुलेकि द यानुगा । श्रगोकपल्लवकरा (\!तिलकालकतानना ॥ मर्वोपभोग्या वेश्येव वाटिका रतिदा सदा |” ^ श्रशवत्यमेकं पिचमदमेकं न्ययोधमेकं द्‌श्तिन्तिङीक । कपित्य विषा मलकचयं च पचाप्ररोपौ नरक न पश्येत्‌," दति (राप्तं मानम स्वातकं टृदं सष्ठ (रप्रसादादि.*पृत्त। च तडाग- टृचरोपण्णदि , ५'मित्यमे्िकमिशति मनूवचनाल्लित्यं। श्रक्तस्या- करणा दाषः । भ विथ्यपुराण,- “न खाताः पएुष्कररिण्घोऽपि रोपितान्न महौरुदान्‌ । मात्‌यंवनचोरेण तम्य जातेन कि छत्‌ " ॥ स्कन्द पुराण,- “ केश्रवायतने यमह कारयेत्तलमौवनं । लभते चाचयं स्थान पिदभिः सह वष्णवः ॥ भिवासये फलं तद्‌-यत्‌ तुक्मौरोपण भवत्‌ । तावदषंसदखाणि याव दोनद्तनानि तू वसन्ति वेष्णवे रोके नतलमोरोपक्रा सराः ।

( १) तिलका | (र) पर (र) प्रासाद्यादि। (४) पः । (५ ) नित्यपो ष्क | (ध्‌) वोजवनामि।

९२४ नित्याचारप्रदोषः।

“ रोपणात्‌ पालनात्‌ सेकात्‌ दगात्‌ स्यण़रनात्‌ नृणां । तुलसौ दरते पापं वाद्चनःकायसचितम्‌ ` ॥ श्रय तपः गोतायां,- ^“ ग्रमो दमस्तपः प्रौ चं क्षान्तिराजवमेव च । ज्ञान विज्ञानम स्तिक्यं ब्रद्भाकम्‌ सखभावजम्‌ '` ॥ तया, "` मनःप्रसादः सौम्यलं मोनमात्म विनिग्रहः | भावरसप्रद्धिरित्येतत्तपौ मानम उच्यते ॥ अरय यमनियमाः । " यमान्‌ सेवेत मनत न निन्ध नियमान्‌ वधः, यमान्‌ पतत्यकुर्वाणो नियमान्‌ केवलान्‌ भजन्‌ '" ॥ ददं च यमनियमविरोधे ममतिकन्पः। प्रमङ्ग यमस्य तद्राध्यल दशयतु विरोधाभाव दयोः कन्तय्वं । व्यामो मनुख्च । “° रह्मा सत्यवचनं ब्रह्य॒य्यमकन्त्पता । श्रस्तयमिति पचेते यमाश्चेते व्रतानि च ॥ शक्रोधो गरुप्रुभषा प्रो चमादार'णमानवं | श्रप्रमादख नियमाः पंचेवोपत्रतानि च” ॥ ब्रह्मचय्येमन्न प्रभिद्ध परदारादिःजन खटारे पर्वादिवजनं च। अ्रकल्पता द्भराद्िन्य ।

(१) लाघवं |

निव्याचारप्रदौपः। ४१५

तया. ५‹ प्रो चमिज्यातपोद्‌ानं खाध्यायो पस्यनिग्रहः । व्रतोपवासमौनं च नानं च नियमाः स्मृताः '' ॥ याज्ञवल्क्यः । “° ब्रह्यचय्यं दया चान्तिर््यनं सत्यमकल्यता । अहिसास्तयमाधुयेदमखति यमाः स्मुनाः ॥ स्तानमोनो पवासेन्याख्वा ध्यायो पस्थनिग्रदः । नियमा गुरुग्ण्श्चषा प्रो चाक्रोधाप्रमादताः ' ॥ ध्यान निराकारस्य न्रद्युणः। साकारस्य विष्णोः दमः वाद्य द्दरियनिग्रदः। उपवामा एक्रदट्ष्यादौ । व्रतं अनन्तत्रतानि च । ब्रह्मनथ्यं निषिद्धमैयनवजनं । यममध्ये गणित । नियममध्य पस्थ निगदः । ऊद्धरेतस््वं । दद युज्रादयुत्पाढनानन्तरं बोध्ये । हारभेतः,-“ अरह्धिमा मत्यमम्तयं गोच (*ब्रह्राचय्यनिय माः" । तच मनुः । क्रोघनियमाश्चाजवं ¦ श्रकन्पता सन्तोषो गुर ष्णा चेति नियमाः । श्रौ चस्य यम मध्ये च गणनं प्रकार मेदेन। तच कर्माधिकारसपादक लेपमूचकराद्यपनोदनरूपं यमः। (र)सालमादिषूपं नियमान्तगेतं । एवमकल्यता श्रयि मानम- दम्भराद्ित्यं यमः वाद्यदम्भराद्ित्यं च नियम दति, (२,विवेकवक्तव्यं ¦ अच यमानां निषेधान्तरवजितदिसामिथ्याप्रति- षिद्धमेयनदम्भचेष्टानां रामात्‌ देषात्‌ लोभात्‌ वाकरणप्रसङ्ग ।*५तं

(९) ब्रद्छत्तस्थमितियमाः। (र) मनसा । (र) विवेक्तव्य । (४) तस्मित्निरत्त।

९९६ नित्याचारप्रौपः।

निटत्ते संकल्पः कटेव्यापाररूपतव्रतवेन विधेयलात्‌ । सखातक- व्रततल्न गणनं तक्ञोपे प्रायित्तविग्रेषाथं। तजन एवोक्त यमाश्चेते व्रतानि चेति। तेन दिंखाकरणेन हिसादिनिषेधाति- क्रमारेकं पापं। व्रतलोपाचापरमिति। तत्‌दये प्राय्चिन्तद्रयं | नियमेषु त्रतमाचरूपलाद्‌ तिक्रमे एकमेव प्रायञित्तं। तचायं विशेषः । ग्रहस्यस्याप्यात्मन्ञानाभ्यामस्य वच्छमाणलात्‌ । स्ञातक त्रतलेनात्मज्ञानस्य नित्यलाच्च । निषिद्धुकर्मानुष्टानस्य कदा चित्‌- (भयादग्रह्या वा प्रसङ्ग भरप्रमङ्गोद्‌मौोनाकन्तुः पुष्करपणदृ ग्र (?,नि्भंदात्मखरूपप्रतिसन्धाने नां कर्ता मूतान्येव श्रतेखिद्धिया- प्येव दृ न्दरिया्यषु वयवदरन्तोति । दृढनियमक्ररणन पापोत्यत्िः । तदुक्र भगवता) “नमां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कमफले खहा)

दति मां योऽभिजानाति कमभि; म (रन लिप्यते ॥

त्यक्ता कमफलासङ्ग नित्यदप्नो निराश्रयः ।

कम॑ण्तिग्रटृत्तोऽपि नेव किञ्चित्‌ करोति षः" ॥

रागेण निषिद्धकमकरणे पापमवश्यं ।

त्यक्ता कमेफलासंगमिति वचनात्‌ । “निषिद्धक्मणेव

पालं आ्आग्रमात्‌ । तथा,-- “ नेव किञ्चित्‌ करोमोति क्रो मन्येत तत्तवित ।

(१) पाद ग्रक्तया । (२) निलेपात्मखरूप (३) निवध्यते । (४) निभिद्धकमं रये द्िकपफले पसगात्‌

नि्याचारप्रदोपः। 8९७

““ पश्यन्‌ प्टृए्वन्‌ स्पुप्रन जिघ्रन्‌ श्रस्मन्‌ गच्छन्‌ खपन्‌ श्वसन्‌ ॥ प्रलपन्‌ विद्धजन्‌ ग्णहन्‌ उम्मिषन्‌ निमिषन्नपि । दृन्दरियाणणौन्दरियायंषु वत्तेन्त इति धारयन्‌ ॥ ब्रद्धाण्याघायकर्माणि मङ्ग त्यक्ता करोति यः। लिप्यते न स पापेन पदमपचरमिवाम्भसा " ॥

९दृदं तद्रचितरां निञ्चधेनात्मनो कन्तंकन्ञानोतत्तरं करणे । अद्हिसा च मामान्यतो हिसावजंनशूपा | देवलः, ट्‌ गश्रविधा दिंमा । उद्धेगजननं। सन्तापजननं । र्जाकरणं । शोणितोत्पादनं । पैशन्यकरणं । सुग्वा परणं । श्तिक्रमः। रोघो । हितविप्रति- षधोवध दति उद्गो मनोदुःखं सन्तापस्तदेवाधिकतरं , रुजा भरोरद्‌ःखं । श्रतिक्रमः अवज्ञा | संरोधो ऽतिखेच्छछा चार- निषेधः । दितविप्रतिषेधो भेषजादिनिषेधः । वचो मारणं । एते यद्यपि सलं मानसाः प्रयाणवाविककायिकास्तयापि मनो- व्यापारमूलकलेनास्माभिर्मानसमध्ये सो कर्य्याय कथ्यते । ^“ यस्मान्नो- दिजते लोक” दति गोतायां । विष्णपुराणे,--

^ कमणा मनसा वाचा परपौड़ां करोति यः| तद्धोज जन्म फलति प्रष्तिस्तस्य चा ए्एभम्‌ "` ॥

पुन्ँवलः, - बेश्मचेघस्य ददनं । (\सेतुरेव न मार्गेढाचातन- छृतप्रणाश्नन द्रव्यापध्वसनं । गन्धदूषणमिति । एतच संताप-

(१) इदं च दृृनिखयेनएकन्तैव्वमात्मनो जञात्वाकरणे | (र) सेतुमेदमनाजेवोपघातनं । चदे

४१८ - नित्याचारप्रदौपः।

जनकेन प्रणिमाचविषये त्राद्भणएविषये अधिकं गर्व्वारि विषये ततोऽप्यधिक । उश्रनाः- “न॒ ब्राद्यणस्यापद्‌ कुर्यात्‌ ” । म॑नुः,- "° श्राचाय्ये च प्रवक्रारं मातरं पितर गुर , न दिस्यात्‌ त्राह्यएं गां च सव्वोंश्चैव तपसखिन: ” ॥ तया,- “ अरवगूय्ये चन्दश्रतं सहस्तमभिदन्य च, जिघांसायां ब्राह्मणस्य नरक प्रतिपद्यते । शोणितं यावतः पांशून्‌ स॑ग्टह्ाति दिजन्म्रनः । तावन्येव सदसख्राणि तत्कत्तां नरके वसेत्‌ ' ॥ मनुः,- ^“ होनाङ्गानतिरिक्राङ्गान्‌ विद्यादोनान्‌ त्रयोधिकान्‌ । रूपद्र विणएद्ोनांश्च जातिदौनांख नाङिपेत्‌ ' ॥ तया,- ^“ ्चियं चेव सपं च ब्राह्मण च बङ्कश्रतं । नावमन्येत (^ वेृताङ्गान्‌ छशानपि (रक्षतः ॥ एतत्चयं इ पुरुषं निद इ(र त्यवमानितं । (४ चआ्रत्मानमवमन्येत (*१तत्पनवोत्तरसण्डद्धिभिः ॥

(र) वेखषाः | (२) कदाचन | (र) त्प (४) नात्मान (५ ) पूरवातुर्‌ ।

निव्याचारप्रदौपः। -४२९

्ाग्दतयोःभिच(रमाकांचेन्नेनां मन्येत द्लंभां । प्रयशो णितसप्ूणं श्रन्धे तमसि दारुणे ॥ षष्टिवषेसदखाणि त्वात्मानं विगश्न्नरः '” । शद्खुःलिखितौ, न शिष्टानमत्‌दङ्ु््थात्‌ ॥ यमः,- “° विवादे ब्राह्मण जित्वा यो दषेमयिगच्छति । प्मश्राने जायते टचः कंकर्टप्रनिषवितः ` ॥ दारोतः,- ° समो पस्यो द दत्यगिनिस्तजमेवेन्द्रिय तनुम्‌ , ("'मन्यनां तदेर्‌ विप्रः कुलमायुगेति यशर: " ॥ हारोतः,-“ रोसवरणषु (५) परएचनं । वजंयेदित्यनुषद्गः । ५।शु चनं पशन्यं । सत्यवचनरूपं यमं वाच्यावाच्यप्रसङ्ग दच्छामः। तथा स्तेयं"? । देवलः, ^“ स्य॒लमध्यच्द्राणां पदा्यानां प्रमह्य द्वर््णो वा प्रच्छन्ने ता हरणं स्तयं । रनत्तनवेश्मदेमरुप्याभरणरादौनि स्यलानि । चतुष्पद दविपदर धान्यवस्रलो दक्रार्पास(<)स्तोपकरणादौनि मध्यानि । (°)दन्तनषवदारुचमेपाषाण्णए्लयादोनि चद्राणि । प्रमह्य बलेन चरष्णों (वलिं विनापि दृश्यमानस्यापि खामिना । दारोतः,- “दिविध च द्रवयं, सरेतनमचेतन स्थात्ररजङ्गम । मचेतनभपि जङ्मम्थावरमेदेन दित्रिधमित्ययेः । दत्यभिधाय दण्धा स्तेय-

१) मन्वच्छे। (र) मन्यनातु। (द) सवे ) सूचनं । (५) सूतचन। (६) सर्वापरकरणादरौोनि ७) प्रट॒ङ् | (<) वलं ।

४२० नित्याचारप्रदोपः।

माद । खामिना श्रदन्तस्य ग्रहणं यावदट्‌दत्तं ततोधिकपरिमाण- ग्रहणं । देवपिहमनु्याद्यथेमिति यदूद्रव्यं रचितं तस्य सवयं च भोगः । त्यान्‌ मू्धे९' कारयिला कमेमूल्यद्‌ानं । पुनरानो य, दास्यामोति प्राथनया नौला पुनराद्‌ानं। विश्वासेन स्धापितस्य धनस्याप्रत्यपेण । कुटमानतुलादिना अ्रधिकनयनं । ब्रह्मचारिण यतेवां सुवर्णादिग्रदणं । चत्रियादेः प्रतिग्रहादि । प्रतिश्रत्यादान , दन्तस्याच्छेदनं चेति तथा स्तेयिनो हि प्रमिता: पूब्वेधनिना- मुपकाराय जायते | तस्मात्‌ स्तेयं न कुर्य्यात्‌ । उपकाराय जायन्ते पशद्‌ाखादिजन्म्र लभन्ते ” यमः,- ““ सुवरणेक गामेकां शवूमेरणद्धंमङ्गलम्‌ ।

हरन नरकमाप्नोति यावद्‌ाग्डतसक्षवम्‌ ॥

हिरण्यपप्पयानानि स्तयो वासांसि यो दरत्‌ ।

स पर्य्यायेण यायेत नरकानेकविंग्रति" ॥

विष्णः,- “ यद्‌ यत्परेभ्य सखावदयात्परषस्त॒ निरदुश्ः ।

तेन तेनापि दौनः स्यात्‌ यच्च यचाभिजायति ॥

तक्मात्छते प्रयनेन धनदिसां विवजेयेत्‌ ।

यस्तु लं पुनदंद्यात्‌ देवद्रव्यं यतस्ततः ॥

गुरद्रयये दिजद्र व सोऽश्वमेधफलं लभेत्‌ ।

च्रपद्त्य परस्याथं यम्त॒ दानं प्रयच्छति ॥

(१) मूल्येन । (२) पुनरादाय ।

नित्याचारुप्रदौपः। ४२९१

म दाता नरक याति यस्याथ॑स्तस्य तत्फलम्‌ ।

परखपरित्ष्टा ये जौविता त्रभाश्च ये" ।

तेषां रजः पतेद्‌यत्र तदमेष्यतरं भरेत्‌ | इष्ट स्पतिः,-

"सखटत्तां परदत्तांवायो हरेत वसुन्धराम्‌ । पष्िवषेसहस्राणि विष्ठायां जायते कमि; ॥ तडागानां सखे ्रश्चमेधग्रतेन च । गवां कोरिप्रदानेन श्वुमिदतत्ता न प्राति ॥ अन्यायेन ता भ्रूमिरन्यायेन च हारिता । हरतो हारयन्तश्च द हत्यासक्नमं कुलं । जरद्स्तं प्रणयाद्भक्त द दत्यासप्नमं कुलं ॥ विक्रमेण च सन्नन्ते श्रतपूर््वान्‌ दशावरान्‌ । नर्स न मति कुर्य्यात्‌ प्रारैः कण्टगतेरपि ॥ श्र्िदग्धा निरोदन्ति ब्रह्मदग्शो न रोहति । न विषं विषर्मित्याङ््‌ त्रेद्धखं विषमुच्यते ॥ विषमेकानिनं रन्ति ब्रह्मं पुत्रपोचिकं। लोदचृणा्पाचृणं च विषं च जरयेन्नरः । नष्यखं जिषु लोकेषु कः पुमान जरयिष्यति ॥

बह्मपुराए,-

` सामान्यां द्चिणां लघ्वा गल्ात्येको विमोहितः । ना स्तिक्यभावनिरतः स वे प्रेतोऽभिजायते ॥

(१) दारयितुखेव ।

8२२ नित्याचारप्रदपः।

रथास्तयापवादः,- श्रापस्तम्बः,- “ यथा कथा च परपरिग्रहमभिमन्यते स्तनो भवतोति ¦! कोत्बहारीतो, तथा, काणठपुष्करसादौ) सापद्‌* परियहेव्िति वार्षायणिः। (रग्रम्यपदभ्धघातेन सखामिनः प्रति- सेधयति । श्रवहारो विरुद्धो भवति। सर्वचानुमतिपून्व शामोषणएकादौनां बौोजकोषः । उषः यवादिकालका : युग्यानां वहानां घासः । एवंविधं वस्तु (२परादत्तं ग्पहन्‌ न निषेधन्ति खामिनः । श्रद्यदारः श्रधिकग्रहणं । विरुद्धो निषिद्धः" ' यमः,- ^“ श्रस्तयमयरये काष्ट मस्तयं च गवे णम्‌ । कन्याहरणमस्तय यो हरत्यनलङताम्‌ ॥ पुष्यं शाकोद्के काष्टं तथा मूनफले ठणे । श्रर्‌त्तदान'*'मस्ेषामस्तेद च यमो त्रवोत्‌ ॥ हणं काष्ठं फलं पुष्यं प्रकारं वं हरेद्धरिजः | गोब्राद्मणाय ग्हन्‌ वै न स पापेन लिते" ॥ मनुयमः,- “ पथिकः चौणटन्निम्ठ दरादिच्‌ दे वमूलकौ । श्राददानः परचेवात्‌ न रोषं मनुरत्रवोत्‌ " ॥

(१) सद्यं -पवादा । (२) शम्योपयुश्यघातेन । (द) परैरत गन्तं । (४) अदत्तदानानौव्येषां

नित्याचारप्रदौपः। ४२

इदस्पतिकात्यायनौ,- ^ चपुषोर्वारुकं दे त पञ्चाग्रं पञ्च दाडिमम्‌ । खजुरवदरादौनां षष्टिं ख्डन्‌ न दोषभाक्‌ ' । उर्वारुकं ककटो । नारदः,- ^ ्रालित्रो दिप्रसूनानां सुष्टिग्ाद्यो विधोयते । यवगोधूमयाोर्वापि यदि वा माषसुद्योः \ १ '्राकपरिमाणे सुमनसां चानननन्दने | पाणिदियेन यावदग्रदण तावच्छाका ग्ाद्याः। श्र्चायामपि न निन्हवे श्राच्छादने यावन्ति पुष्पाश्यपेच्छन्ते^) तावत्‌ पुष्यं परस्माद्‌ाहत्तेयमित्ययेः । '-प्रोचं हारोतः,- प्रोच वाद्यमानरं च । कुलणशोच, श्रथ॑प्रौच, शारौोरं च। सूतकाद्यणो चरादित्य। श्रेरो चममेध्यलेपचण्डाला दिख्र्शादि- प्द्धिः। आभ्यन्तर ग्ोच पञ्चविधं । तद्यया | मानस चासुष प्राणं गय खाद्यं चेति । तच मानसम्‌ | य पुण्ानुष्यानदोषविरदहः । चाच्षाशौचं चाण्डालादि- सफेनकाले जपहोमजलादि निषेधात्‌, तज्जिमित्तागोचापगम- रूपतन्तत्कमणि ।

(१) दासैतः | पाण्योःशाकपारौमाणे सुमनसां चार्चायामपि न निन्दवे। (२) यावत्पष्पापेत्ता- । (३) अथ प्रौचं ।

8२४ निव्याचारप्रदपः।

तया,

सूतिगन्धे नित्यानध्यायसमरणात्तत्तत्कमेणि तर शौ चविरदः, तस्ात्तस्याशौच ध्वनिरिति भामकौत्तनावेदनान्तराध्ययन गच- रूपलात्‌ तदप्ररद्धिः.^) । एवं सूतकादौ भोजनरादित्यं खादचगोच- मिति। एतेष)? पंच श्रातुराशौ चतिर दरूपलात्‌ नियमे श्रन्त- मावः । वाद्याशौ चस्य यमे श्रन्तर्भावः । दत्यकतं प्राक्‌ ।

रय ब्रह्मचय्ये ।

हारोतः,-

्रह्यचय्यं नाम दिव्यमानुषाणएं तया चिच्रकाष्टपाचख्यब्ए्मयादौ- नामपि 'रशश्रायेमसंकल्यनमनभिप्रत्तएणमसंकीो त्ेनमन(*)भिगमन- मन्द गरेनमसंगमश्वासां । तत्‌ चत्‌ विधं, कष्ण रकं शक्तं विमलमिति , परदारवजेनं गित्य, नित्यं खद्‌ारसेवनं ष्णं | पवँवजेननियमं रक्र। त्‌कालाभिगमनं प्रक्त । ऊ्रेतस्वं विमलं एवं दयार ।

^* छष्णेने मं जयेल्लोकं मध्यं रक्तन वं जयेत्‌ , एकेन तु जयेत्छङ्ग) विमले मोच्तमाप्रयात्‌ "` ॥

दिया तु विश्वान्या“ पुराणसूताः। पोते प्रतिमायोग्य रजतादि तस्यास्तेन घटिताः । श्र्यां (° श्रयनमिच्छाविरदः) भ्रस- कन्यनं करिष्यामोति (दश्रसिलाषाभावः । अ्रनभिप्रै्चणं श्राभि-

(१) तस्मात्‌ तस्मात्‌ गुचिष्वनिरि्ति सामकोत्तेनादेव वेदान्तरा- ध्ययना शौ चरूपत्वात्‌ तद गुद्धिरि ह वाक्यमुद्धिः ।

(२) खुतेषां च | (३) अप्रा्॑न-- |

(8) मनभिमावग-- । (५) खगं। (६) ऊद्धस्यादयाः।

(9) अप्राधनमि-- । (<) अभिसन्धानभावः।

नित्याचारप्रदौपः) ४२५

सुस्येनावलो कनं । श्रसन्द ग्रेन सकलावयवानवलो कनं । श्रसमागमः श्रसन्निघानं | पवेणि अमावास्यादौ निवसे व्रतादौ वजेनं। श्रत च छष्णर क्तन्रद्ध चय्येस्येव यममप्ये प्रवेशनः । तयाच लच्छोधरः,- ^ ब्रह्मचय्येमत (रप्रभिद्धमेयनवजंनमिति ” । शएक्तविमलयोस्ह निय- मान्तभवि उपस्यग्रहपदेन वच्छयते । अया-कन्तिता-दम्भराडहित्य। मनः, न धमंस्यापटेगशेन पापं कृता व्रतं चरेत्‌ | व्रतेन पापं प्रच्छाद्य कुवन्‌ स्तोश्द्रदम्भनम्‌ ॥ प्रत्येद चेदृशा विप्रा विगदहन्ते दिजातिभिः। (रश्रलिङ्गलिष्गनदे देवे यो टृस्तिसुपञगैवति ॥ सलिङ्गानां 'र दरत्येनम्तोय्यकूयोनौ च जायते " । तथा, ^“ धमेष्वजौ सदा जुभ्धण्काद्विक्रो लोकदम्भकः । वेडालत्रतिकोज्ञेयो दिख: सर्व्वाभिसन्धिकः ॥ श्रधो दु ्टिनचछैतिकः खाथेसाधनतत्‌परः । ग्रठो मिथ्या विनोतख वकटठ्तिर्दादतः'' ॥ अरय द्या, मदाभारते,- ० (४ दया भद्रेष्वलोलृप्रमाजेवं हौरचापलं । भवन्ति बम्यदं देतोमभिजातस्य भारत ” ॥

(१) प्रतिषिद्ध । (२) अलिङ्कलिङ्खवे्रेन ये चेरन्यपजौवति (२) हरेन्‌ । (४) द यामूतेष् |

५8

8२६ नित्याचारप्रदेपः।

यमः, "‹ द यया घमेद्‌ानाग्यां तपसा ब्रह्मचय्येया । प्रम यलद्द्रियग्रामं बद्धलोके मदहोयते ॥ तया,- “° विभागश्रालिता यस्य चमायुक्रो दयालुकः । ग्टदस्थसत्‌ समाख्यातो न गटहेए ग्दाश्रमो" ॥ हारोतः,- दमो दयादानं ्तत्रतत्वं चेति ब्राह्मणस्य ¦ सवश्रूतानुकपन दया | चमा । देवलः, + यूकामश्रकरद्ादौन्‌ खादतशात्यनस्तद्‌ । पुज्वत्यरिरचन्ति ते नराः खगगामिनः'` ॥ हारोतः,- ^“ क्रो घनिन्दानन्तर क्रोधो डि तमोरूपं तस्य चमा नियमनं व्याख्यातेति । विवादं न समाचरे रिल्युक्ता महुः “ एतेजितस्तु जयति सर्वान्‌ लोकान्‌ दमान्‌ रहो "'। हारौोतो यमश्च,- ^“ श्रार्ष्टस्ताडितः चिप्नः चमते .“योऽनुलिम्पति । ष त्यदुष्कृतं द्वा सुशृतं मवंम्रुते ” ॥

(१) योऽनुकुषप्यति ।

नित्याचारप्रदोपः। ४२७

ध्यान मनुः,

6 ¢

गले ५ त ^ ~ न्राहये सु ह्त्त वध्येते घमार्यावपि चिन्तयेन्‌ । कायज तन्मलान्‌ वेद्‌ तच्चाथेमेव च ” ॥

वेदतच्वायंः । परमात्मा ¦

विष्णपुराण,-

9:

त्‌ | 1 १ `

८6

प्रायखित्तान्यनेकानि तपःकमल्मिकानि च ।

यानि तेषामशेषाणां ृष्णानुख्रण पर ॥

रते पापेऽनुतापो वे यम्य पुमः प्रजायते । प्रायित्तं तदस्येकं दरिसखरणं पर ॥ हरिसंस्मरणच्तौएसमस्तक्ते गरम चयः ।

सुक्तिं प्रयाति खर्गाश्चिस्तस्य विघ्तोऽनुमोयते । तस्माददनिंशं विष्णं संस्मरन्‌ पुरुषो मुने! ।

न याति नरक सद्यः (\मच्तौएणणखिलपातकरः ॥ रश्रायासः स्मरणे कोऽस्य स्मृतो यच्छि शोभनं । पापक्षयश्च भवति सरतां तमदनिशं "` ॥

समते: सकल कच्याणभाजनं यच्च जायते । पुरुषस्तमजं नित्यं ब्रजामि शरण दरि ॥ ':तदस्मत्रौयते विष्णः स्मरतां वन्ससुक्तिदः "' ।

(२) प्रच्तौ गागरेषकर्मषः (२) श्मायसः (द्‌) तरस्मत्‌प्रौ तये ।

र्ट निद्याचारप्रदोपः।

तया प्रह्वादवाक्यं गोतायां,- येतु सर्वाणि कर्माणि मयि सन्यस्य मत्पराः = द $ पननन्यनेव योगेन मां ध्यायन्त उपासते ॥ तेषामहं समुद्धत्तां ग्डन्युमसारसागरात्‌ । भवामि न चिरात्पायं! मय्यावेग्रितचेतमां ॥ मय्येव मन श्राघत्छ मयि बुद्धिं निवेश्य पि ९१ ह 5 निवसिव्यसि मय्येव श्रत ऊद न स्प्यः ॥ विष्णर दम्य, प्रह्नादं प्रति एएक्रवाक्ये । " जन््मभिबङ् भिवत ! नरास्तद्नतचेतमः | भवन्ति वे भागवतास्त विष्णं प्रविश्रन्ति च ॥ श्रनेकजन्द्रसंमारर विते पापमचये । नाक्तोणं जायते पुसां गोविन्दाभिमुखौ मतिः" ॥ इति विस्तरभयान्‌ न लिख्यते निराकार ब्रद्धाध्यानं विस्तरेण वच्यामः । माधुय्यं प्रियवादिलादि ¦ वाचिके वच्यते । यमः. “^ यमेन यच्चमातिष्ठेत्‌ वशत्‌ दद्धियाणामप्रकोणता । दान्तस्यायं लोकः। (*विगरेषतश्च तत्तदि द्दियमंयमे वच्छते ”। दति (माधुय । श्रय नियमेषु अक्रोधः सक्रोधवजन-संकन्पः चमा तु क्रोघध- विरोधा मनोटरत्तिविग्रषः। ततो भिन्ना चमा यममस्ये मणिता। दारोतः- “मानसो तु क्रोधातौतपरितापात्‌ पौद्यमानस्य काय- =, £ ^ * + ५ वेत्रफतेन्ण्नमाघयः संभवन्ति श्ररंकारेर्ययाद्चयादषपरोपघाता-

(१) तच वाद्येन््रियसंयमरूपं यम" । (२) यमः ।

नित्याचार्प्रदोपः। 8२९

रौनि क्रोधकूपाणि । यत्क्रोधनो जपति, यन्नुहोति यदातपति, यदृदाति वैरोचनो इरते तस्य भव्ये ! वैरोचनो बलिः” । पुन- रितः, (पक्रोधाग्निनाद्तं खषामप्यवह्कमतो न गमनौयो ऽविश्वमनोयश्च॒ भवति । कार्ययाकाय्येवाच्यावाच्यानि न तकंयति। हितवादिनो गरूनप्यतिक्रामत्याविष्टः । प्रतो कानात्मानं गमयति तच घोरां नरकयातनामनुग्रय त्रूरक्रयादतौय्थकूयोनिषु जायते । (रक्रमग्रो मनुष्यतां प्रापय सुवेजनविद्रषितां प्राप्नोति, श्राजेवं दारौतः,- निकृतिनियमो जंद्यनियमश्याजवं । कद्ममाया- >करुलयुक्ता निङ्कतिः । का ठिन्यश्रा यवेषम्य(*)दोषसद्धावयुतं जेहे । करदं कन्न, मायाकौटिल्यं वाजः । श्र्थान्तरोपन्यासः, एतेषां ५)निकङृतिरूपाणां नियमो वजेनं श्राजेवं, एवं काटिन्यं निष्ठरता । दयाविरोधिपदाथैः। शादय भ्रयन्नता । वैषम्य निगूढपरद्रोदप्रतिसन्धानम्‌ ^ । "* जेहूध' पंचविधं । तस्य निट्रत्तिराजेवम्‌ "" पुनदहारोतः,- "" मवश्रूतात्म्रतलादाजेव ब्रह्मणः पदम्‌ श्रजिद्यामग्रटं प्ररद्धां वन्तं ब्राह्मणजो विकाम्‌ 2 ॥ '°ःनियमो पकल्पता । दारौ तः,- “सनियमो दमभनियमसेद

कल्पता । (‹<)खनियमो दपवजेनम्‌ । दम्भनियमो, दम्भदजेनम्‌

(९) को घाविभूतःखेहा । (२) तच सर्वासां भयो भवत । (३) व्याजयुक्ता निष्वुतिः | (४) दोश | (५ ) निष्कुति (६) रौश्छं परस्ुखासदिष्शत्व । (ऽ) नियमेष्वकल्यता ।

(<) कमय ¦ (€) स्मय |

४३० नित्याचारप्रदौपः।

ज्ञानदानतपरे्वय्येविक्षेषास्मयं वजेयेत्‌ । स्मयावपन्नास्तेजमोप- पन्ना भवन्ति, स्मयावपन्नाः स्योनाः । मनुः,“ तपःचरति (?)विस्मयात्‌ ? । गोतायां,- ^“ ईश्वरोऽहमदं भोगो सिद्धोऽहं बलवान्‌ इषो । ्राक्ोऽभिजनवानस्मिऽकोऽन्योस्ि सदृशो मया॥ यच्छे दाम्बामि मोदिष्य दत्यन्नानविमोदडिताः | प्रसक्ताः कामभोगेषु पतन्ति नरकेऽग्रटचौ ' ॥ हारोतः,- विदान्नविदत्तां ख्यापयति | श्रदत्तादानं । श्रयाज्ययाजन (श्रातपास्तपः । अनाश्रयलं लिशते । एवं इत्तानां दुष्कृत भवति, एवं द॒म्मरूपं तद्जेनम्‌ द म्भवजनं । श्रकन्पता नियम दत्ययेः | मन्तोषः । मनु, “^ सन्तोषं परमाद्ाय सुखार्थौ संयतो भवेत्‌ ” , निषिद्धकमंणा सुखं नेच्छत्‌ । श्रनिषिद्भनाल्येनापि माधनेन मनो रमयेदित्ययः। एतदत्र ऋरोतेन विस्तरेणोक्तं । “ निषिद्ध स्थान-निषिद्धद्रव्य-विक्रथायाज्ययाजनासत्परिग्रहेण, एद्‌ श्रवेण वेद्‌ पाठेन, मृल्यमदहणास्मापनवेद परश्मप्रव्दं प्रतिग्रहादिना सं नेच्छेत्‌ । श्रनिषिद्धन साधनेन सन्तुष्टः भवेदिति" ' सन्तोषः परमो धमं इन्युकतं | गरुश्श्रूषा वेदाध्ययन प्र्तावे निरूपिता । नियमेषु स्वानं नित्यं नेमित्तिकं काम्यं च।

(२) सयात्‌ | (२) खअतपसखोतपो ।

नित्याचार्प्रदौपः। ४२२

^“ नदोषु देवखातेषु” दृत्यादि मनूकरं नित्यं नेमिन्तिकं संक्रान्तियदोपरागादौ । तोधप्राघ्यादो चेत्‌ माध्याङ्किकप्रकरणे वच्छयते । श्रय मोनं । यमः,- ^° सुभाषितसदस्राणि सुभाषितग़्रतानि च सर्वाणि व्यादइतस्येव कलां नारेन्ति षोड्भोम्‌ ॥ दुष्टवाक्यं न वक्तं न्राद्मणानां कथचन । द्वष्णोमासोत निद्रायां न त्रयात्‌ किचिदुत्तरम्‌ "` ॥ श्रातातपः+- खातस्य वारिणएस्तेजो जंह्ृतोऽशिः समादरेत्‌ । भुच्ानस्यागमत्छायुत्तस्मान्न यादहरेच्तिषु । (रश्रथ स्नातकत्रतानि । व्व भ्रामा दल्युपक्रम्य मन्ध्ययोश्च व डहिर््राभस्यासन वाग्दत्तस्य । परदधिराः,- ° सन्ध्ययो रुभयोजष्यं भोजने दन्तधावने | पिदकाय्य दैवते च तथा मूचपुरौषयोः ॥ गष्णां सन्निधो दाने (वागे चेव विग्रेषतः । एषु मौनं समातिष्टन्‌ खगंमाप्रोति मानवः " ॥ एष मौोननियमः खगंफलाय । व्यस्तेषु सस्तेषु च । ० मनः प्रसाद्‌ सोम्यलं मौनमात्मविनिग्रहः | दति गतायां ।

(२) अथ सलातकत्रतानि। पुबेण ग्रामा द्यपक्रम्य सन्धयो वद्हि- ग्ामादासनं वग्तस्य । (२) योगे |

४३२ त्याचारप्रदौपः।

तया,- "उमे सन्ध्ये चयो विप्रो मौनमास्ते समाहितः) दिव्यं वषेसदस्तं सख ब्रद्धसेके मरोयते ॥ अ्रयोपवामः,- एकादश्येपवासो नित्यः । कूमेयुराणे, (१।एकाद भगे नित्यमिति एकादशो मदोपोष्येति च । तथा,- “एकादश्यां न भुच्ोत पच्योरुभयोरपि । वनस्य लिघर्मोऽय श्एक्तामेव सद्धा ग्रो ॥ तया,- “* शयनवोधनो मध्ये या छृष्णेकाद णौ भवेत्‌ । संवो पोव्या ग्रहस्थेन नान्या कृष्णा कदाचन ” ॥ अच छष्णानिषधो त्रतविषयः । "यानि कानि च पापानि नद्धयदत्यादिकानि च, च्रन्नमाभित्य तिष्ठन्ति सप्राप्र हरिवासरे ॥ न भोक्तव्य न भोक्तव्यं सप्राप्र इदरिवासरे। भोजनस्य निषिद्धलात्‌ रृष्णायामपि न काय्य ॥ दति भोजननिषिद्धलात्‌ छृष्णायामपि न काय्यं” । कात्यायनः,- ^ एकादशौषु रृष्णासु रविसक्रमणे तया । चन्द्र द्या परागे च न कु्यात्यचवान र्द ' ॥

(१) उपोष्येकाद प्य नित्यं ।

नित्याचारप्रदौषः। ४देद्‌

कौ मं प

^“ संक्रान्त्यां छष्णपचे च रवि(\षएएक्रदिने तया ” संक्रान्यादि विषये जमिनिः, “° तन्निभित्तो पवासस्य निषेधो ऽयमुद्‌ादतः । ("नानु सगच्छते ग्राहो यतो नित्यसुपोषणं ` ॥ तेन शएक्ञकादण्यां संक्रान्तिरविवारादौ नेकादशौ निषेघ किन्त सक्रान्तिनिमित्तकोपवासमस्य ग्टदस्यं प्रति निषधः । क्राव्यायनः,-- "“ उपवासो यद्‌ नित्यः आराद्धं नेमिल्तिकं भवेत्‌ । उपवासं प्रकूवोत श्राघ्राय पिषसेवितम्‌ ॥ वराद,- ^^ सूतकेऽपि नरः स्नात्वा प्रणम्य मनसा हरि । एकादश्यां न युञ्ौत व्रतमेतत्‌ न लुप्यते । स्ेतकेऽपि न भुच््रीत नारोौदृष्ट रजस्यपि” ॥ अरग्रक्रस्य माकंण्डेयः,- ^ एकभक्रन नक्रन तयेवायाचितेन च । उपवासेन दानेन न निर्दादशेको भवेत्‌ ” ॥ प्रकारान्तरमाद, स्कान्द,- ^° श्रसामथ्ये ्ररोरस्य व्रते च ममुपस्थिते कारयेर्‌-घमेपन्नौ वा पु वा विनयाच्ितं। भ्रातर पितर शिष्य ब्राह्मणं दकिणदिभिः”॥

(९) ज । (२) नानुषङ्कछतो । | च्‌

४३७ निद्याचारप्रदौपः।

अन्यायेसुपवासे ते कन्तेरपि फलमाद,- “ कन्त दशद्णं पुण्यं प्रा्रुयात्‌ नाच स्यः ” तत्ैकादश्यां देधे निणेयः । ^ यत्नोदये कलाकाष्ठा सुहत्तमपि दृश्यते ¦ तच सेकादश्युपोया न तु पूर्व्वा कथंचन ” ॥ दिनदयेऽप्युदयसम्बन्धे द्वादशोदद्धौ सवषां उन्तरेव । द्वाद शोचये- ^“ संपूर्णेकादभ्रौो यच्च प्रभाते पुनरेव सखा द्वादशौ च चयीदश्वां नास्ति चेत्तत्कथं भवेत्‌ उत्तरां तु यतिः कुर्य्यात्‌ पूव्वासुपवसेदग्टहो ”” ॥ दूति व्यवस्था । “ निष्कामस्छन्तरां वसेत्‌ ” दति वाक्यान्तरात्‌ विधवाया श्रपि दितोयायासुपवासः। यदा त्रूदये दशमो सोणा च एकादशो परदिने इादणो तदा दश्मोविद्धायामेका- द्‌ श्थामुपवासः । एकाद श्युपवास्स्य नित्यलात्‌ दश्रमोविद्धव्यतिरिक्रायाश्ा- भावत्‌ दशमोविद्धनिषेधवाक्याना५मपरदिने एकाद्‌ णोसद्वाव- यरलात्‌ । क्रं च(र) विष्णघमं,- ८“ एकादग्नौ दशाविद्धा सकलादादश्ौ परे, उपोग्या(र) दादौ विद्धा रुषिर्दालकोऽ्रवोत्‌ ” ॥ इति ॥

(१) परदिने । (र) विष्णधर्मो १९ (द) दशमो

निद्याचास्प्रदौपः। ४३५

एवंच,-

“ कलद्धंनापि विद्धास्याद्‌ दश्म्येकादभो यदि । तावदेकादग्रौ त्यक्ता दादभों समुपोषयेत्‌ ” ॥ दति तत्काम्यदा द शरौ व्रतनिसित्तन दशमो विद्ध निषेधपरम्‌ ।

न तु एकादशौत्रतनिषेधपरं । (रकाम्यं ग्रस्तं दादगोत्रतं |

“° द्ाद्श्यामुपवासं तु ये वे कुवन्ति मानवाः , वत! मामेव ते यान्ति मम त्रतपरायणः' ॥

्रन्यया दशाविद्धोपवासविधायक वाक्यानामनवकाग्रप्रसङ्गात्‌ |

° एकाद श्न दश्राविद्धा परतोऽपि नर) विद्यते ग्टदिभियेतिभिश्चैव सेवोपोव्या षदा तिथिः” ॥

यदा तु दशाविद्धा पृष्वेदिने परदिने चोदय-एकादश्रौ दादश त्तौ तदापि दश्मौविद्धायां गहोणाञुपवासः। उन्तरदिने यतोनां इति कालाद्‌शांदिव्यवस्ा ।

श्रन्येतु द्यपि ।

“^ एकादश दादभ्नौ च राचिगरेषे चयोद्श्न । व्यदस्यक्‌ तदहोराचं नो पोय्यं तल्सुतायिंभिः ” ॥

दति यद्यपि गडइस्यस्य निषिद्ध । तयापि-

^“ द शमो गरेषसयुक्षा गान्धाय्यां समुपोषिता । तस्याः धुचश्रतं नष्टं तस्मात्तां परिवजयेत्‌ ” ॥

(९) काम्ये चात्ति । (र) वड्धेते

४३ नित्याचारप्रदौपः।

दशा विद्धाया निषेधात्‌ एकाद्‌शौच्यवदिह विशिष्टादशमो विद्ध-परवचनाभावात्‌ । ““ उपवासनिषेधे तु भच्छं किञ्चित्मकल्पयेत्‌ ” ॥ दत्यस्या श्रक्रविषयले मानाभावात्‌ । “५ एकाद गोर्‌ शा विद्धा दादगो च च्य गत्ता। दानं वाप्यकभक्तं वा तदा क्रर्य्यादयाचितमिति' ॥ वाक्याच, एकादगश्या-उद्‌ यमच्वेऽपि दाद्ण्गैच्ये गद्यस्य उपवाम निषधवाक्यानां नक्रादिखूपे नेकाद्‌ शौ बतविधिपरलमिति । अरय (रव्रतकम,- द्‌ शम्यां प्रातनित्यकृत्यानन्तर- °“ दृश्मोदिनमारण्य करिष्येऽहं ब्रत तव । चिदिनं देवदेवस्य निविघ्ठ कुर्‌ केशव”! ॥ दूति प्रायेनं,- मध्याङ्े सविग्रषं विष्णोः पूजनं तदहरेकवार हविष्य भोजनम्‌ । माद्छे,- “कांस्यं मांस सुरां चौद्रं तेलं वितथभाषणम्‌ । व्यायामं च व्यवायं च दिवाखभ्रं च भेथनं ॥ तिलपिष्टं समसुर र्‌ श्म्यादिषु वजेयेत्‌ ।

(१) त्रतधरम्माः

नित्याचारुप्रदौपः। ४ दऽ

य॒तमत्यम्बपानं च पुनर्भोजनमेव च । चणक कोरदूषश्च परान्न श्राकमेव च” ॥ सायं दन्तधावनं, रा चौ नियमेन विष्णं स्मृता श्रयनं । प्रात- नित्यरत्यानन्तरं सखस्िवाचनं संकन्पः । भगवन्‌_स्येभगवत्यः मोमादयो देवता भगवत्रोतये एकादगोब्रतमदं कुर्वोयेति। (१) अ्रष्टाचचरमन्त्रजपेन सकन्पाचगतजलपानं। आचमनं | प्रायना,- एकादश्चां निराहारो शला चेवापरेऽहनि । भोच्छेऽहं पुण्डरोकाक्च! शरणं मे भवाच्यत! ॥ ततो वाद्याभ्यन्तर णटड्धिः । ^“ शारो रमन्तःकरणोपघातं वाचश्च विष्णएभंगवानग्रेषम्‌ । श्रमं ^'नयत्वाद्र ममेदग्मं पापाद्‌नन्तो ददि सन्निविष्टः" ॥ “ अन्तः्द्धिं वदिःश्टद्धिं शएद्धोऽन्तमेम योऽच्यतः । स करोत्‌ त्वमले तस्मिन्‌ शरौरे चासि सवदा ॥ (२)वाद्यो पघाताननयोयषां च भगवानजः । श्रमं (*नयवमेवात्मा विष्श्चतसि संख्यितः ” ॥ दूति देवस्योपरि नानापुष्पे्मण्डपकरणम्‌ । मध्याद्धे क्ञानं पचोपचारेण परजा । पायसप्रधानं नेवेद्यं । याइतिभिरष्टोतत्तर- ्रतभिति ठतददोमः ।

(१) अष्ाच्तरमं चग लिजेप्तन (र) नयत्धाश्रु |

(३) बाद्योपघाताननघोनौषां (४) नयव्यमेयात्मा ।

४३८ नित्याच्वारप्रदोपः।

भवियये,- "“ चमासत्यं दया दानं शौ चभिद्ियनिग्रहः । देव्रप्ूजाग्निहोचख्च सन्तोषास्तय(\भाजनम्‌ ” ॥ (रसवत्रतेष्वयं कमे । विष्णधर्ञोत्तरे,- “ तच्नाप्ययजनध्यानं तत्कयाञ्रवणणदिक । तदचेनं च तन्नामकोत्तैनश्रवणदयः। उपवासहृतामेते शणः प्रोक्ता मनो षिभिः” ॥ वजेनोयानि,- “‹ पाषण्डिभिरसस्पशेमसुभाषणसेव च । राच्यङ्गं भिरोश्यङ्ग ताम्बूलं च विवजेयेत्‌ ॥ वदिर्य्ामान््यजान्‌ सति पतितं च रजखलां । न स्यशेत्‌ नाभिभाषेत नेचेत व्रतवासरे ॥ दन्तानां धावनं दिंसामनृतं स्तेयभेयने । ्रसषटत्‌ जलपानं च दिवाखरापं विवजयेत्‌ ॥ गन्धालकारमाल्यानि वजान्यज्ननमेव च । स्मत्यालोकनगन्धादि खादनं परिकौत्तितम्‌ ॥ च्रन्नस्य वजेयेन्नित्य (रप्राशरनस्याभिकां चिणम्‌ ” ॥ प्रमादादेषां करणे प्रायित्तम्‌ । पाषण्डपतितादि स्पशं लाला दूर््यावलोकनम्‌ । सम्भाषणे विष्णस््मरणमाचमनं च । श्रवलोकने खय॑चणं सम्भाषणे पारणे

(९) भावनं । (२) सर्ंत्रतेष्वयं घमः | (द) प्रासानामभि ।

निद्याचास्प्रदोपः। ४३९

तुलसौदलामलकौदलप्राशनं वा । स्तेयप्राणिदिंसयोमंन्वादयक्रप्राय- अित्तानन्तरं व्रताङ्गतलन नामचयाष्ग्तजपः । “ मिथ्यावादे दिवाखापे बह्शोऽम्बूनिषेवणे । अष्टात्तर व्रतो जघ्चा गरतमष्टोत्तरं श्रविः” ॥ ता्बृलकवेणो मांसस्य भचणे त्रतलोपो भवेत्‌ कुर्यात्‌ दष्णा- वह्ृज्निवजेनमिति यैडोनसिवचनात्‌ । “ भिद्यते तु ब्रद्मचय्य खदरारेषु न संगमादित्येकाद शौव्यतिरिक्रविषयं "` । केवल । ^“ रेतःसेकात्मकं भोगन्डतेऽन्यन्र तपः स्मृतः ” । द्तिवचनाद्रेतःसेके त्रतभङ्गः । “° स्मरणं प्रचणं केलिः स्यशनं गुद्यभाषणएम्‌ । संकल्पो ऽध्यवसायश्चा काय्य निट ्तिरेव च ” ॥ दरति सर्व्वेषां मेयनलासमर णादौ नामच्रयजपः श्रष्टाक्षरजपो वा न ॒व्रतभङ्गः, दन्तधावने गायकचौजपद्‌श्वारपूव्विकाभिमग्तित जलपानम्‌ । शअन्यवजेनोय सेवनेऽपि नामच्रयजपोऽष्टाच्रजपो वा उक्रप्रायसित्तानन्तर वाद्यान्तरश्णद्धिः। विष्णधर््नात्तरे,- ^ श्रारौरमन्तःकरणोपघातं वाचश्च विष्णभेगवानग्रेषः । श्रमं नयत्याग्र ममेदग्रमे पापादनन्तो इदि सन्निविष्टः ॥ च्रन्तःष्एद्धिं वददिः्ुद्धि श्यद्धोऽन्तमेम योऽच्यतः। सकरोतमले तस्मिन्‌ ग्रौरे चासि सवेदा ॥ वाद्यो पघाताननघो बोद्धा भगवानजः । प्रमं नयलमेयात्मा विष्णक्चेतसि संस्ितः ॥

8४० नित्याचारप्रदौपः।

एतत्‌ संभाव्य जप्यं पाषण्डादौनुपोषितेः। नमः ("ग्रचोपते इत्युक्ता खय्यं पश्येत वौकितेः ॥ राचौ तु स विशेषं विष्एपूजा । जागरस्बरूपं च । स्कन्द पुराण,- ° गतं वाद्यं च नृत्यं च पुराणपठनं तया । धूपं दौपं च नैवेद्यं पुष्यगन्धानुले पनम्‌ ॥ फलमन्नं च अद्धा च गशोचमिद्धियनिग्रहः । सत्यान्ितं विनिद्र च सुदायुक्रं क्रियातितम्‌ ॥ साश्चय्यं चैव सोल्लासं पापालस्य-विवजेनम्‌ । प्रदचिंणाभिसखयुक्तं नमस्कारपुरःसरम्‌ ॥ नोराजनममायुक्तमनिविषछेन चेतसा । यामे यामे (महाराज! कुय्यांदाराचिक रेः षडविंग्रद्यणसयुक्तमेकादण्यां तु जागरम्‌ ” । तथया,- “ राचौ जागरणं कला समुपोष्य दरेदिने ॥ दशर बे पिदके पल्ल माके दगरयुव्वेतः । (रशणा द्‌ग्पचछं तु पुरुषानुद्धरेन्नरः ॥ दूति जागरणं ५)संयोगप्रयकृन्यायेनाङ्ग फलाथं च । ^“ शालयग्रामग्िलाये तु ये कुवन्तौडह जागरम्‌ यामे यामे फलं प्रोक्त कोरिग्रदणसम्भवम्‌ "` ॥

(९ शुचिपदेत्यक्ता (२) मद्हाभाग। (३) खसायां । (४) संयोग्टयकृत्वेनाङ

नित्याचारप्रदौपः। 88४९

जागर णं(\) विष्ायतने काय्यं, तदभावे शिवायतने, शिवाय- तनाभावे द्र््यायतने, सर्वाभावेष्याकाशे विष्णपदं दृष्टा, तदभावे गद्धे विष्णप्रतिमामन्निधौ, तस्या्भावेऽश्वत्यमूल्, तद्भावे घाचौ- मूले तूलसोवने वा । तोयं वा, नदौतौरे वा । सर्वाभावे वेष्णवसन्निधौ । प्रातर्दादश्यां नित्यकर्मानन्तरं षोडशोपचारेण विष्णः पूजा । यथयाग्रक्ति वेष्णववज्णत्राद्यणभोजनम्‌ । पारणं मन्तेणए- ^“ श्रन्ञानतिभिरान्धस्य क्ञतेनानेन केशव! | प्रमोद सुसुखो नाथ! ज्ञानदुष्टिप्रदो भव॥ ष्ण ! रष्ण ! दयालृस्लमगतौनां गतिभेव । संसाराणवमग्रानां प्रसोद्‌ मधुख्दन ! ॥ दत्युपवासं समणये पारणम्‌ । “" नेबेद्यं तुलसौमिरं पापको टिषिनाश्रनम्‌ ” ॥ पारणमिति तेने सह पारणम्‌ । दश्म्य॒क्तमत्रापि वजन । “^ दिवानिद्रा च तेलं च पुनभुक्त च वजयेत्‌ " । दा दग्यल्यते() मध्याङ्किकापकषंः । “ यदा भवेद्‌तौवाल्या दादश्ौपारणदिने। उषाकाल्े दयं कुर्य्यात्‌ प्रातमेष्याङ्किकं तदा ॥

(१) ज्राररा च| (२) तया ५६

४४२ निद्याचास्प्रदोपः।

अथ जन्माष्टमोत्रतं ।

तज नित्यं काम्यं च। श्रकरणे प्रत्यवायश्रवणननित्यम्‌ ।

भविष्योत्तरे,

^ श्राव बहृकल्ते पच्च रष्णजन्राष्टमोत्रतम्‌ ।

न करोति नरो यस्तु भवति ब्रद्यराचसः ” ॥ तया,-- ५ घं व्रं भागवतो मड्क्रो घमनन्दन !” ।

दति वोष्याश्रवणाच्च ।

“° पुचरसन्तानमारोग्यं घनघान्यद्धिमद्ग्टहम्‌ । ्रालोक्तयवसंपूणं मण्डलं सुमनो दरम्‌ ॥ तस्िचाद्रेप्रभुभुक्तं दौर्घायुमेनसेष्एितान्‌ । परचक्रभयं नास्ति तक्िवाष्रऽपि पाण्डव ! ॥ पजन्यः कामवर्षो स्यादि तिभ्यो न भयं भवेत्‌ ” ।

तथा,-

(१५. गुणनवाप्य समुपेति पदं म विष्णोरिति फलश्रवणात्‌ काम्ये च। सेव जन्द्राष्टमौ रोदिणणयोगग्ुएसंयोगेन जयन्तौ संज्ञां लभंते, न सन्ञायाः कमेभेदः एकान्तिकोत्पत्तिवाक्यगतत्वनिणया- भावेन भेदवोजाभावात्‌ । दाच्चणणादिवत्‌ दएसन्ञो(₹पबन्धनः दूति नौत्या भेरेनो पपत्तौ भेद स्या पू्व॑मेदापाद्‌कस्या कल्यनात्‌ ।

(१९) एच्चानवाप्य। (२) गुणात्मको पबन्धन-द्रति

नित्याचारप्रदौपः। ४४द्‌

भेदेन पूव्वेदिने श्रष्टमोनिग्रोययाप्तावपि- उदये चाष्टमो किंचित्‌ नवमौ सकला यदि । सा भवेद्‌ बृधसंयुक्रा प्राजाप्रत्यचेसंयुता ” ॥ ५“ अपि वषेश्रतेनापि लभ्यते वा न वा विभोः” शति खन्दपुराणे । तया,- “ सुहनत्तमप्यहोराचं यस्मिन्‌ युक्त हि लभ्यते । श्रष्टम्यां रोदिणोख्छचं तां पुष्णां समुपावसेत्‌ ॥ द्रयक्रनोत्या उत्तर दिने जयन्तो व्रतकरणे पृव्वेदिने जन्माष्टमो- रतं प्रथक्‌ कन्तव्यं स्यात्‌ । न चेष्टापत्तिः । समाचार विरोधात्‌ | दरयो नित्ये त्यागे मानाभावात्‌ । भेद पचे चोत्तरदिने जन्मा- ष्टमोत्रतस्य कालाभावात्‌ । तस्मात्‌, ^“ प्रेतयो निगतानां च प्रेतवं नाभितं नरः" "येः कृता श्रावणे मासि शष्टमो रोदिष्णेयुता । किं पुनबेधव्रारेण सोमवारे विगरेषतः ” ॥ इति पद्मपुराणत्‌ ब्रह्मपुराण च केवलाष्टम्यां फलकथयनात्‌ । “ मासि भाद्रपदे शष्णपच्ेऽ्टस्यां कलौ युगे । श्ष्टाविंश्रतिमे जातः रृष्णोऽसो देवकीसुतः” ॥ तस्मात्‌ घ तच संपूज्य दति रोरहिणोयोगवुचवारादियोगयो- ग एयोरेव फंलसबन्धः। यथा खय्यग्रदणएस्य सखय्थेवारे चृडामणि- सन्नकलेऽपि तदिडितकमणो गुणादेव फल । तेन जन््ाष्टमौ व्रतमेव केवलाष्टम्यां क्रियमाणं खावत्‌-फलं रोरिणणोयोगे तद धिकफलं ।

8९8४ नि्याचारप्रदोपः।

बृधवारे, सोमवारे, ततोऽप्यधिकतर फल इत्यध्यवस्तेय । तच,

च अद्राचादधश्चोद्ध कलयापि यदा भवेदि"त्यादित्यपुराणत्‌ ।

"° मुहरत्तं विजयो नाम यत्र जातो जनादन: )

दति वचनाच्च पूर्व्वापरदण्डद्योपेतमद्धरा्रमच्र मुख्यः कमे कालः । तच य १८९) मन्बत्छरे रोहिणौयोगो नास्ति तच ष्ए्ड्धा- छटम्यामसन्ददः। विद्धा चतुर्धा । पुवदयरेव निश्नौयव्यापिनी, उ नत्रेद्य्‌?रेव निशयव्यापिनौ, उभयत्र निग्रोचव्यापिनौ च। प्रयमायां पव्वेदिने व्रतम्‌ । दितोयायां दितोयदिने। दतौय- चतु थयो रुत्तर दिने एव व्रत, संकल्यकालमारण्य सवे कम्मकालस्या- टमो षम्बन्धात्‌ । रोदिणोमदहिताष्टम्यां विशेषः, श्रष्टमौो षष्टौ- दण्डमिता तत्र सप्रणेरोदिणोयोगः, श्रयवा अहोराचमध्ये यत्‌ किंचित्‌ महत्ते योगः। तिधा प्रएद्भाष्टमो तच न सन्दहः। रो हिणो युक्रा(रम्यन्तराभावान्‌ । एव सप्तमो विद्धाष्टमौ चधा भवति । रो दिण्णैयो गचे विष्येन तचाणयुत्तर दिने रोददिषणैयोगा- भावे पूर्नैवोपोष्या ।

^“ मुहहत्तमप्यहोराचे यस्मिन्‌ युक्तं हि “लभ्यते ।

श्र्टम्यां रोदिणोखचं तां पुण्धां समुपावकषेत्‌ ” ॥ द्रति विष्ण्‌- र हस्यवचनान्‌ शएद्भाष्टमो५दिनदयेऽपि वद्धते चेत्‌ तदा, ष्एदधा- धिका, सा तिधा, पू्र॑ययुरेव रोदिणोयुक्ता, परेद्यरेव रोदिणो-

(१) यस्मिन्‌ | (र) परेयरोव। (३) अद्टम्यत्तराभावात्‌ । (४) कल्यते । (५) दितौीयदिनेऽपि ।

नित्याचारप्रदौपः। ४४५

युक्ता, उभयत्र रोदिफोयुक्ता चेति) प्रथमे पूर्य, दितोये परेयुः, दतौयेऽपि पुव्वद्युरेव, उत्तरदिनाद्धंरात्र ष्टम्यभावात्‌ । तियेभुख्यलात्‌, “उद्ये चाष्टमो किंचिदिति स्कान्दवाकयेन दितौ यदिने कत्तेव्या स्यादिति चेत्‌ न तस्य पृव्वेदिने रोददिण्णै- यो माभावपरलेऽपयुपपन्तेः । निभ्नोयादर्वाक्‌ सकषम्या युता परेद्युरपि विद्यमाना विद्भाधिका। चअरच्रोपि पचच्यं। पूव्व॑युरेव रोद्दिणौयुता, परे दुरेव तथा, उभय तयेति च ! प्रथमे पूष्वेविद्धायारकव चनात्‌ १) पूवव विद्धेव, परद्युरेव रोदिफोयोगे परत्रोपवासः। “ सुहन्तै- मष्यदोरा्र ” दत्यादिवाक्यात्‌ उभयत्र रोडिणौयुक्रा (विद्धा चतुद्धां भिद्यते । पूर््दयुरेव निशौथे तियिनश्चचयोगवतो । परेद्युरेव निशौथे तिथिनक्तचयो गवतो । उभयत्र तद्योगवतो ' चभयच तद्योगरदहिता च। प्रथमायां पदैवोपोष्या। “ सप्नमौ- सह्िताष्टम्यां निग्नोये रोदिणो यदि) तच्रोपवासं कुर्वतः दति वह्किपुराणात्‌ । श्रवशिष्टपच्चवये परचेवोपवासः । दिनदये निग्न ययोगवत्यां संकल्यावधिमवेकर्मकाले रोदिष्यष्टमोयो गस्य विद्यमानात्‌ ।

“ सासर्चापि न कन्तेया सप्तमो सयुताष्टमो” । दति ब्रह्म वेवन्तंक्दनात्‌ । परेद्युरेव निौययोगवल्यां परचेवोपवासः । दिनदये निश्ौययोगरादहित्यं चिधा भवति । पूवद्युरेव निभ्रौण- दुद्धं तियिनक्चच्र्यं प्रत्तं परदिने निभोयादर्वाक्‌ समाप्तं इत्येकः प्रकारः। तच परचेवोपवासः। निग्ैययो गाभावेऽपि सकल््पकाल-

(र) पर्वेष | (र) विद्धाधिक्या |

88६ नित्याचारप्ररोपः।

मारभ्य योगस्य स्वात्‌ । प्ूवेदिने रोदि महतो परेद्युः खल्या । अष्टमो निश्ौयादृद्ध प्रत्ता पूष्वेदिने खल्या परेदयमेहतो । दिनद्रये च निग्ौये योगोऽस्ति एव द्ितौयः प्रकारः, तचापि परत्रवोपवासः | ^. सप्रमोसहिताष्टम्यां भ्रूला खच दिजोत्तम। । प्राजापत्यं दितोयेऽद्ि सुहता भवेद्यदि ॥ सा भवेद्‌ बृधमयुक्ता प्राजापत्यचेसंयुतेति सकान्दवचनात्‌ ” । यदा पूवेदिने श्रष्टमौ यसो परेद्युः खल्पा। रौहिणौ तु निभ्ोयादृद्धं प्रदत्तलात्‌ पूवेदिने खल्या । परदिने भ्चूयसौ तदापि परचेवोपवासः। ^^ पून्वेदिनेऽष्टमौ या च उदये नवमो दिने), सुह ततमपि संयुक्ता संपूर्णा चाष्टमो भवेत्‌ " ॥ दूति पद्मपुराणे । “ उदये चाष्टमो किंचित्‌ नवमो सकला यदि । सा भवेत्‌ वुधसयुक्ता प्राजापत्यचेसं युता ” ॥ दति स्कान्दवचनात्‌ । बुधवारयोगनिभित्त एव श्रष्टम्या- श्रन्पत्वेऽपि पर विद्धाखोकारःप्रतिभातौति चेत्‌, श्रस्य^ यथाप्राप्त जन््ा्टम्यनुवादेन बृधवास्षरयो गप्रा शरस्यकथयनपरलात्‌ । उदये किविदित्यस्यानुवाद्यविगेषएत्वे ना विवचितत्वात्‌ । तथाच प्रेत यो निगतानाभित्यादिवाक्यसमानायेतवमेव । श्रतएवास्य वुधवार- योगपरवात्‌ । श्एद्धाधिक्षायां पू्वेदिने श्रद्धराचेऽष्टमौोयोगसक्चेम

(१) यस्य ।

नित्याचार्प्रदौषः। ४४७

पून्वेदिने प्रापने न वाघकल्वं श्रन्यपरलात्‌ । विद्धाधिकायां पष्बेदिने- इद्धराने श्रष्टमोयोगाभावेन ““ पुवेविद्धाष्टमौ या विति कान्द वच्नेनो त्तर दिनस्याद्धैरा्यो गा (भावेऽपि ग्राद्यलमिति विगरेषः, तेन माधवाचार्ययानुषारए उक्षषु जयन्तोभेदेषु वारयोगेन प्राश्य, न तु वारयोगानुसारण व्यत्रस्या(र९) | श्रय पारणं । खन्दपुराण- “° तियिनचच्रनियमे तियोभान्ते च पारणं ”' ब्र्वेवत्तं च,- ““ सव॑स्वेवो पवासेषु दिवा पारणमिव्यते | श्रन्यया पुण्षदानिः स्यादृतेधारणएपारणदिति ° । एव च सति विद्धभेदेषु दिवा तिश्यन्तो भान्लो वा, तद्‌ा- न्यतरान्ते पारणम्‌ । यदाद नारदोये,- ० तिथिनचत्रसंयोगे उपवासो यदा भवेत्‌ । पारणं तु न कन्ते्यं यावन्नेकस्य संचयः `” ॥ यदा लन्यतरान्तोऽपि द्वा न लभ्यते; पव्वेदिनेऽद्धंरा्र- मारभ्य प्रटृत्तयोस्िश्यचयोरत्तरदिने रािप्रहरन्यापिलान्तदा राज्ावपि पारण प्रतिप्रसववचनात्‌ | ^ तिश्यचयोयंदा च्छेदो नचचान्तमथापि वा | श्द्धराचेऽपि वा कुर्य्यात्‌ पारणं त्वपरेऽहनोति

(९) योगभावैऽपि । (२) व्यव स्येति ।

8४८ नित्याव्वास्प्रदोपः।

राचावपोत्यपि शनब्दायेः एवं गारड्पुराणे,- ^ जयन्त्यां एर्वैविद्धायां उपवासं समारेत्‌ । “व्रतान्ते चोत्धवान्ते (^ त्रतौ करर्य्यात्‌-तु पारणःभिति ॥ एतद्‌ शक्रस्य, प्रातरेव पूजापुन्ववं तरतं समाप्य त्रतषूपोत्छवान्ते प्रातः पारणं कु््यादित्ययंः । श्रच् च ब्रह्मपुराण, “* त्म्मात्‌ सतत संपूज्या यशोदा देवको तथा ” । दृन्येतावत्‌ (दमन्लोक्रावपि “पजाप्रकारानुक्तः साकांच- लेन स्म ति शास्त वि कन्पः स्यादा कांचाप्रते सतोतिन्यायेन भविष्यो. नरोक्तो विधिरवगन्तव्यः । ब्रह्मपुराणे च,- ^° श्ररुणोदयतवेलायां रक्रवस््राठताः श्ियः । नयन्ति प्रतिमां देतां नानाविभव()षभवाम्‌ ` ॥ “नदोक्रूलं प्रभं रम्यमिति । प्रतिमानयनादिकम्‌ स्तलोकन्तेकं व्रताङ्गन तु (<तदग्रेन स््रौमाचम्याधिकारः। तथाहि चात्‌मास्येऽष्टो- कुमाय्येश्च चिः परियन्तोत्ति इुमारोरामद्निपरिगमनमष्टा ङ्मिति , नेतावता चातर्माखष्टौ कुमारौणमेव कन्तेलं । भविष्योत्तरे, “ततः खाला तु मध्या देवक्याः सतिकाग्टहम्‌ ” । कुया दिव्युक्ा,- ““ रम्यामेव विधां प्ववा देवकोनवस्ूतिकाम्‌ |

(९) ति्यन्ते। (र्‌) वा। (द) माचाक्तावपि । (8) पूजाप्रकाराययक्तेः (५) संपदा । (६) वेर ।

निद्धाचारप्रदोपः। ४४८

तां प्राश्य प्रजयेर्‌-भक्या,” दति पूजाकथनेऽपि न पूजायाम्‌ मध्याड्ध मम्बन्धः, सूत्यन्तर नुसारेण प्रजाया राचिकालल्वात्‌ ।

तथा.-

^“ ष्यालाव्तारं पन्धाक्तं मन्त्रेणानेन पजयेत्‌ ” ।

दूति पटित्वा गायद्भिः क्िनराद्येरित्यादिवाक्यं लिखिता ततः किंमन्त्लोऽयं ध्याने पूजायां वा, तच पृजायां सखनामचत्‌ थ्न्तनं तत्रेव मन्त्ान्तरवच्छयमाणत्वात्‌ ! ध्यानमाच्रेयमिति माघवमान- मोल्लासादिभिः प्रायो लच्छयते, तत्‌ तु न युक्रम्‌ । ध्यालावतार प्व मन्त्नेणेत्यमन्गतेः, न ददि मन्त्रस्यास्य पूर्वावतारध्यानसाघ- नत तल्िङ्गाभावात्‌ ।

पननौक्तमवतार ध्याला मन्त्ेणानेन च्यालेल्वमनुसङ्क माना- भावात्‌ खनामच्तुश्यन्तेरित्यस्य देवतान्तरे स।वकाश्रवात्‌ म्त्रोशद्रा- मन्ल्वजिता इत्यच मन्त्रपद्‌ प्रणवपर{मिति केचित्‌ । विध्यन्तर- मपि इच्छनौत्यस्यायम्थः । “ अ्रद्धेराच वसोद्धारा'भित्यादि वच्छ्यमाणणाद्धराच कालम नरृष्णजन्म्रकम्मा च (*सुख्य वधिः! ““तस्या- मभ्यचनं श्रौ रे रि'"त्युक्ता परजा पि जन्मादि करणमेव । तदपेचया चेदं चन्द्रा घेट्‌ानादिस्थ ए्डले पजापय्यन्त विभ्मन्तर केचिदिति वचनाच्च वेकलन्पिकं । यद्यपि चन्द्रोदयः कटा चिदद्धेराादृद्धमपि तथाणव्छगत- एव रोदिएणौ चन्रम्य भिंभ्ाकद्धेरा =त्यभ्व रोण दयलात्‌^) , चन्द्रो दयस्याद्धरात्रत्‌ पूवेकालौनलेनायं क्रमः । अद्भुरा चादृ

(२) पण्यो विधिः । (२) रोष्िर्णदयात्‌ । ध्र

४५० नित्याश्वारप्दयोपः

चन्द्रो दये(\)ऽधेमाचस्योत्कषेः न शष्णपूजादेः । ^ पू्न्चुरमावास्यायां वेदिं करोतौति बेदिकरणापकषऽपि तन्पूवं पदा र्यानपकषेवत्‌ % | श््घक्रमद शायां उत्कषस्य तन्म्ाचग्राहित्ात्‌ तेन पर्वैचनद्रो दये चन्द्रां दत्वा ष्णपजां हला खण्डिले देवा दि पूजनं छतवा्धंरा च कृष्णजन््मकर णम्‌ । पञ्चात्‌ चन्द्रोदये तु हृष्एपजां स्थण्डिलपजादिक च समाप्याद्धैराचे जन्म कारयित्वा चन्द्रोदये चन्द्राघे इति विवेकः) श्रय प्रयोगः । ““ देवपित्यं श्रोते श्रो पवस्त्रामश्रातोति? हारीतः, श्रो पवस्त्ाक्गमाषमांसबडमपिष्टमिति कल्पयतसुब्याख्यानात्‌ दशे पोणेमासाभ्यामन्यचापि श्ोश्छते। देवपिव्ये वा कर्तव्य इवि्य- भोजनं (र) साय ट्‌न्तघावन, नियमेन रा चिक्षेप, प्रातनित्यकत्या- नन्तरं खस्तित्राचने

संकन्पः । ताखपाच जनलपृण ग्टडोला उदद्युखः । भगवान्‌ ख्य्ये ! भगवत्यः मोमाद्यो देवताद्‌श्नकलचम्डत निष्रा न्तिगभ- पतनव्याधिपरचक्रति वेधव्यदौ्भाग्यभयाभावे पुन्वकालेकस्थित- सुतसन्तानारोग्यघनघान्यमट्‌ग्टदषकलयापि राज्यपजेन्यकाम- वषित्व शानौ चुयवपुणंचचमकलसन्पद चिभवननिवासाधिकरणक- प्रच रभो गभो गो त्तर कालिक -भगवदच्युततपःप्रात्तिकामो भगवत्रौ ति- कामो इत्येव वा जन्म्राष्टमोत्रतमदं कुर्वोय। जयन्तौवघं, प्रतयो निगतपूवपुरुषो दर णपुव्वकं प्वाक्रफलं, बृधवारादि योगे कुलकोटरिमुक्रिकाम इति चाधिकं । ततः प्रार्थना ।

(१) चन्द्राघेमाचस्य । (र) इति पव्वदिने ह विष्यभोजनं

निव्यातच्चारप्रदयोपः। ४५९१

^ शरद्य कष्णाष्टमो देव ! नभश्वन्द्र सरोडहिषो । अ्रसयितलोपवासेन भोच्छेऽहमपरेऽहनि ॥ एनो विमोचचकामोऽस्मि यद्गोविन्देति जन्मजं । तद्म मुंचतु मां ("चाह पतितं शोकसागरे ॥ मध्याङ्े नद्यादौ खाला देवकौसूतिकाररडकरणं पद्मराग- तापो वस््रवन्ध नरज्ज्वाघ्नपल्नव मालागारुड़मणिघण्टा मदल माङ्गल्य कल शदूवां चहुष्क्टखला लो हखद्गभस्मका गद्‌ धिमन्धकाष्टय॒पाकार- काष्टजलव द्िमूषलव ्िसषेपषषठो दे वो पुजायेगन्धयुष्यमास्यनेवेद्य घपदरौपगो(रगोपौप्रतिमायुक्रं काय्यं । तन्द्ष्ये देवक्यादिप्रतिमा- स्थापनं । प्रतिमा च यथासम्भवं सुवणेरजततास्रपित्तलग्टणएपमय - काष्टमखिदट्प॑णि(रकालिखितान्यतमा । श्रामाषात्‌ फलपय्येन्ते ` दे वकोौलच्ण । ^“ ग्रतप्नकां चनाभासा पय्यंकांकेऽद्धेसुत्धचिकां ॥ परसवयुक्रा प्लृनस्तनो देवकोक्रोड़े गशंस्वचक्रगद्‌ाशाङ्गदस्त- वनमाला विश्चूषितबालल्ष्णप्रतिमाम्याएनं । देवको चरणसंवा हिका भ्रौप्रतिमा यश्रोदःप्रस्ूतवरकन्यकासह्दिता सखाणा । खद्धचमधरा वसुदेवप्रतिमा । श्तनोलवसना-दलमूषलदहस्ता -वलदवप्रतिमा । लगुड़्रस्ता नन्दप्रतिमा । दण्डकमण्डलदस्ता गगप्रतिमा । तथा मगेदिषण्मेका चन्द्रप्रतिमा | निद्राविमोडितषिंजनल्िस्वन । अ रिष्टेनुककेश्रिकालोयनागानां लिखनं नुृत्यद्यरोगन्धवे

(क नक - > > -- -- -- --~ =~--- कि 1

(१) पाद्धि। (र) गोपाल-- । (३) वदिकान्वितान्यतमा ।

४५२ नित्याचारप्रदौपषः

मिद्धविद्याधर किन्नरलिखनं च । लतः मायसध्यानन्तरं पृजारम्भः । पजासाम्यौँ मपूणां पाटय नमोदेष्ये श्िये' ९) दति मन््तेण पचोप- चारेण श्रौपजा । श्ये षोडशोपचारेण दशोपचारेण वा । अदि तिषूपेए देवकर ध्याला, “ गायद्भिः किन्नरादयः सततपरिटता बेणवोणानिनादे.

सङ्गाराद शक्न प्रवरवरकरोः सेव्यमाना सुराघेः ।

पय्यके खास्तते या सुदितत+मनाः पुचिणा मम्यगास्ते,

टेवौ मा देवमाता जयति सुक्दना देवक्यै कान्तर्ूपा'`॥

देवक्ये नम दति मन्त्रेण षोड्ग्रोपखारेष्ण पंचोपचारेण वा पूजा । कुमा ष्डना रिकेन्नस्ज्‌र ट1ङि मनो ज्पुरपूगलकुचाखपनश्र- कद लो फनान! यथासम्भवं रेतकेनेवद्यं गहण ततो ययोक्र कश्यपं ध्याला त्रसुदरेवाय दति मन्त्रेण व्षुदेवपूजनं शेषं नागषूपं ध्याला ॐ वलदेवाय नम दति मन्तण वनदेवपूजन । दच्रू्पेण नन्दपजा । ॐ यग्रोदाये नमः दनि अरदिलनिषपण यश्रोदापूजनं। गर्गाय नम दति मगप्रजन ब्रह्भुरूपेण,

अय तेकलन्िकः विध्यन्तर विः । श्रद्धंगाचात्‌ पव्वं खन्रोद्ये प्रथमं चन्द्राघेः। तदङ्तलेन वच्छयमाणनाममिः प्रयम हरिस्मरणं ।

तया,

"° अनघं वामनं शौरिं नेकुण्ट पुरुषोत्तमम्‌ ।

वरासुरेवं इषोकेभं माघं मधृष्ट्टनम्‌ ॥

(२) सिये

नि्याचारप्रदोपः। ४५३

दामोदरं पद्मनाभ केश्रवं गस्ड्घ्वजम्‌ । गो विन्दमच्छत छृष्णमनन्तमपराजितम्‌ ॥ श्रघोचन्नं जगदोज खशि भ्ित्यन्तकारिणम्‌ । श्रना दि निधनं विष्ण चिलोकेशरं विक्रमम्‌ ॥ नारायण चतर्वाङ्क गशखचक्रगद्‌ाघरम्‌ । पौ ताम्बरघर नित्य वनमालाविभ्रषितम्‌ ॥ श्रोवन्साकं जगत्सेतं ओ्रौधरं श्रोपति हरिं ”॥ दति ध्यायन्‌ “^ सौ रो दाणेवमच्मत । अरचिने चममुद्धव ! । गद्ाणाधं शाक! त्वं रोहिण्या षडितो मम" ॥ एषो ऽधः सर! हिणो क चन्द्राय नम दृत्यथेः ॥ ततः सखण्डिले बालकृष्णप्रतिमास्या पन । सरो हिणो कचन्द्रस्यापन। देवकोयणग्रोदानन्दनत्रैन्देवान)ं च स्थापन । ततो महा- विभवोपचारेः ओरृष्णपूजा । योगेश्वराय योगसम्भवाय योगपतये गो विन्दाय नमो नमः । स्लानमन््तः। यज्ञेश्वराय यन्नसम्भवाय यज्ञपतये गो विन्दाय नमो नमः) । दति पाद्यार्घाचमनोयमधु- पर्काचमनौ यतस्ता चमनो यगन्धपुष्यघूपदोपमन्तः ! विश्चेश्वराय विश्वखम्भवाय विश्वपतये गोविन्दाय नमो नमः दति नैवेधयमन््ः । धमांय ध्मेश्वराय घमपतये गो विन्दाय नमो नमः दति श्यनमन्ल्ः । ततः वरोहिणौकाय चन्द्राय नमो नमः दति पृजनं, एवं देवक- धश द्‌ावसुदे वनन्दवल्लदेवानां च पुनः पूजनं । दति विध्यन्तर विधिः। श्रदराचे प्रदौषाच्छादन(ः)। नःशब्दतारूपादनं |

-~ ~ ~ ~

(९) इति भजनं, (२) सौषपच्छादन ४

९५४ निद्याचारप्दोपः।

जलमध्ये हृष्एप्रतिमास्थापनं ¦ एजति दशास्यो गौ जरायुणा मह । यथायं वायुरेजति । यथा समुद्र एजत्येवाय र्‌ श्रमास्योऽस्् जरायुष्छा सदह दति जलाद्रभेस्थानौयात्‌ हृष्णप्रतिमावहिःकरणं । दे वक्ष्या उदरात्‌ रृष्णो जात दति ध्याला । ^“ स्तुतोऽसि दैव! रैवेश्र! ग्रखसक्रगदाघर,! । दियरूपभिदं देव! प्रघारेनोपसदर | दति प्रान,

णं स्थित्वा शंखवादि च(\जयसखनादपुरःसरमालोक्या्योतन ` वसोःपविचमसि शतधार वसोःपविचमसि सदसधार 2 । दति मन्लेण भित्तो गडसर्पिर्यां वसोद्धारारेखापंचकरणं ” । वामदेवाय नमो च्येष्टाय नमः अष्टाय नमः कालाय नमः कलविकरणाय नमः वलविकरणाय नमः वलप्रमयनाय नमः सवेश्रूतद्‌ मनाय नमो मनोद्थनाय नमः दति सुवणेचुरेण नाडोकट नचिन्तन । षष्ठो पचोपचारेण सपूञच्य प्रायन।

““ गरव्याः (र)खन्दो यया स्कन्दः भिण: संर चितस्वथा । तथा ममा्यय बालो रचतां ष्ठिके नमः ॥

ततः ष्ण दति नामकरणं। ^“ तच्चचुरदेवेति मन्ते वदर्नोला चश्द्रद गेन” । ^“ अन्नात्‌ परिश्रुतो रसं ब्रह्मणा यपिवत्‌- अत्र पयः सोम प्रजापतिः उखतेन सत्यमिद्धिय विश्रालं च शकमन्धस दृद्धस्येद्धियमिदं पयोऽष्टतं मधु ” । दत्यन्ञप्रा शनम्‌ । शिवो नामाञि खधिति स्लेऽपि लानमस्तेऽस्त मामहिगंसिरिति

(१) जयशब्दं क्रत्वा अलोकद्योतनं । (र) पत्रो

निद्याचारप्रदौपः। ४५५

चड़ाकमे । “भद्रं कणेमिः श्टणयाम देवा भद्रं पश्येमाभि- येजता । ष्टिरेरङ्गेखुष्टवाग' सस्तनु भिचयसेम देवहितं ("यदायु - रिति कणंवेधः। उपनयनं चिन्तयिला वस्तं परिधाप्य “ यज्ञोपवोत परमः'मिति मन्लण यज्ञोपवोतद्‌ानं । समाचारादेतावत्‌ श्खकार कला (रबालो पार नानाद्रयप्रधानमङहोपदचारेण पुवेमन्तेरेव ष्ण - पूजनं । पञ्चाचेचन््रोद यस्तया यथोक्त दरि ध्याला चन््राधेः । दत्त चेत्‌ (रधुनने काये, व्याहइतिभिस्तिलदोमः । नुत्यमोतवाद्यपुराण- अवणादिभिराचिग्रेषनयनं । पच्च श्ररणोदये तयो -रक्तवस्त्र महा- ्रोभय। देवक्यादिप्रतिमां नौला नदोकूले स्श्याप्य शखापयिला पुनग्टहमानयेयुः । प्रभाते खञाला दुर्गापृजामहो पचारे श्रौक्छष्ण- देवक्यादोन्‌ पूजयित्वा ब्रताङ्गदानानि । हरणे, रजतं, गोचय, वस्य, कुसुमानि, कप्‌ रचन्दनादिक, यद्‌ यदिष्टतमं । एतन्नन्माष्टमोवताङ्गलन (“दरण ददानि । ष्णो मे पोयतां एव सवं दत्वा । “यं देवं देवकौ देवौ वसुदेवादजौजनत्‌ । भौमस्य ब्रह्मणे ५५)पुच्ये तस्ते ब्रह्मात्मने नमः ॥ (९)सुजन्ध्वासुदेवाय गोब्राह्मणहिताय च। श्रान्तिरस्तु शिवं चास्तु इत्यक्ता तान विषजयेत्‌ ? ॥

(१) यदागुग । (२) वाद्ट्योप्डार । (३) पनः काय । (४) हदिरख्छदानानि । (५) गोश्च । (६) सुजग्भने वासुदेवाय

४५६ नित्याचारप्रदोपः।

देवक्वादिदैवाः खम्थान गच्छत दति पके स्त्रौभ्यो मध्वाज्य दचविकारयुक्रं यवान्ञदानं । ब्राह्मणभोजनं ततः पारणं । त्रत ~ * ई सामान्वधरमण द विष्भोजनं दादगशौपारणघधमण ।

दति जन्द्माष्टमोत्रतनम्‌ ।

अध शिवगाचिव्रतम्‌ | तदपि नित्यं काम्य च। श्रकरणे प्रत्यवायः खैत) कान्द ग्रिविरा्रिमधिशत्य- “न पूजयति भक्रणं रुद्र चिभुवनेश्वर। चतुजन्य्सहहसषु भ्रमते नाचरमश्रयः `” ॥ तया । व॑ वं दति वौष्छा। तच्व। तया नित्यं नित्य- श्रब्दाद पि नित्यले । ““ माघङ्ृष्णचतुदृण्यां यः शिवं संशगितत्नत्तः । मुमुचः प्रजयेन्निन्य स लभेद्‌ौस्थितं फलम्‌ "” ॥ दरति स्कान्द्त्रचनात्‌ । काम्यरूपते शानसडिता्यां,- “^ एवमेतदव्रत कुर्य्यात्‌ प्रतिसवन्सरं त्रतो । दाद णन्दिकमेतत्‌म्याच्चतुविंश्राब्दिकं तथा ॥ सर्वान्‌ कामानवाप्नोति प्रत्य चह च मानवः, शि वराचिव्रत नाम सतेपापप्रणश्ननम्‌ | श्राचण्डालमनुव्ाणां भुक्िसुक्रिप्रदायक“सिति॥

निद्याचारप्रदयपः। ४५७

दरादणाब्दिकाटृन्तियुक्र च॒ चतुटिशालत्मिकाटेत्तियुक्त वा । काम्य फलसाधनं नरमाचाधिकारिक । श्रच चोपवासः, पूजा, जागरणं चेति चयं प्रधान)

° उपवासप्रभावेन तया चेवाच जागरात्‌ । शिवराचेस्तथा शम्भो लिंङ्गस्यापि प्रपूजया । अच्यान्‌ लभते कामान्‌ भ्रिवसायुचज्यमाभ्रुयात्‌ ”” ॥ दति

स्कन्दपुराणात्‌ । एव च, “` श्रयवा श्रिवराच तु पूजाजागर णेनेयेत्‌ दृति वचनम शक्तस्य तावन्मात्रेण प्रत्यवायपरिहार इत्येवं पर । श्रय कालनिणेयः। तच प्रदोषव्या्चिरद्धंराचव्याश्चिश्च इयं ग्राह्य । स्मत्यन्तरे,-- ^“ प्रदोषव्यापिनो ग्राद्या श्िवराचिचतुदंशो "' ¦ दे शरानमडितायां, -

“ मा चरृष्णएचतुट्‌ श्यां महादेवो महानिशि ¦ शिवलिङ्गतयोद्भुतः को रिष्ुय्येसमप्रभः `` ॥ तत्कालव्यापिनो गाद्या शिवराचिव्रते तिथिः” ॥

एवं च सति देधे पूर्वेद्युरेव प्रदोषनिगोचोभययाप्तौ पूव॑चु रेव व्रतं । स्कान्द,-

"° चयोदग्रै यदा देवि! दिनभुक्रिप्रमाणतः (रपश्राचारे श्िवराचिः स्यात्‌ निशिपूणणां चतुट्‌्श्नो ॥

(१) जागरे

४५८ निल्धाच्वारप्रदेपः।

सा शिवराचिसस्यामेव ब्रतमित्यथः। परेद्युरेव प्रदोषनिशोयो - भयन्याप्नौ तचेव व्रतं । कामिके, “ निग्िदये चतदृश्यां पूर्वां पापा परा श्भा”! (१पूवेदि ननिणोयमारभ्य चतुरं परदिननिग्रौयपय्येन्तं चत्‌ व्याप्नोति तदा परत्र व्रतमित्यथेः। पव्युनिशौचव्या्निः, परेयुः प्ररोषब्यात्तिश्ेत्‌ पूवं व्रतं । “° श्रद्धेरा चात्‌-पुरस्ताच्चेत्‌ जयायो गो ऽवगम्यते । पूव्वेविद्धेव कन्तव्या श्रिवरारिः शिवप्रियः ॥ जयन्तो शिवराचिख॒ काय्यं भद्रा जयान्विते॥ इत्यादि वचनात्‌ पुवः प्ररोषव्याश्तिर्नास्ति निश्ोयव्यािरपि नास्ति उत्तरच प्ररोषमाज्रव्यात्धिख्चेत्‌(?) तदा सेव याद्या । “^ माघे सिते तदिन कदाचित्‌, उपेति योगं यदि पंचदश्या । जयाप्रयुक्रां न त्‌ जातु क्या च्छिविस्य रावि प्रियशृच्छिविस्य ` ॥ इति वचनात्‌ । पूवयः प्रदोषादद्ध प्रदत्ता परेदु : चयवश्रात्‌ प्रदोषादर्वागेव समाप्ता चत्‌, परेदयुवयांिदयाभावात्‌ पू्वयुनिंरौचन्या्ेस्तद्भावात्‌ जयायोगाच्च पुर्वेवो पोष्या । चिस्यशायां फलाधिक्य,- चयोद श्रो कलाप्येका मध्ये सेव चतुदश ।

(१) पूव॑दिननिश्रामारभ्य चतुदे श्रै परुदिननिश्रापययन्तं (२) प्रदोषमाचव्याित्वं सेव ग्राह्या ।

निद्धाच्ारप्रदौपः। -1 {3

शन्ते चेव शिनो वालो चिस्पर श्रं शिवमचवंयेत्‌ " ॥ तथा वार विशेषे फला धिक्य.- "^ माचह्ृन्णवचतुद श्यां रविवारो यरा भवेत्‌ । भोमो वाय भवेटेवि! कन्ले्यं व्रतमुत्तमम्‌ ॥ शिवयोगस्य योगो वे यद्धवेदुन्तमोत्तमम्‌ "` । यत्र च पून्बैविद्धायामुपवासे परेदयुस्तिथिदेधे(^) वा पारण, तिश्यन्ते वा । ““ तियिनच्चनियमे तिथिभान्ते च पारण'भिति सुमन्तवचनात्‌ तिश्यन्ते पारणं प्राप्न । यच्च देवलवचनं,- ^° उपवासेषु सवेषु पूर्वाह्णं पारण भवेदि"'ति- “ तिश्यन्ते चेव भान्ते च पारप यच चोद्यते, यामचयोद्धंवद्िन्यां प्रातरेव हि पारणम्‌ ॥ द्रति चनात्‌ । यामचयोड्खव्यात्नितिश्यन्तपर । तेनाचापि- °, तिथनामेवं सर्वासासुपवासत्रतादिषु । तिश्यन्ते पारणं कुर्य्यात्‌ (₹दिवा श्रिवचतुदं्नम्‌ `` । दति चतुर्‌ गौ मध्येऽपि पारणं तथापि (र्यामयोशूडं चतुरश्यन्ते मति द्रष्टय। एतदेव स्कन्दपुराणे । ^" पोषणं चतुदभ्यां चत्देश्यां तु पारणं । हतेः सुरृतलच्छेख लभ्यते वाथवा न वा ॥

(१) मध्ये । (र्‌) विना (र) यमचयादृद्धं ।

७६० नित्याचारप्रदोपः।

द्या खयं चतुवक्तः पचवक्रस्तयाद्यदं । सिकूये सिकूये फलं तस्य शक्ता वक्तं न पावेतौ ” ॥ यामचयात्‌ पूवं तु तिश्यन्ते तिश्यन्त एवमिति माधवाचाय्ये- वयवस्था । वस्तुतोऽच तिश्यन्ते पारणं कुर्य्यात्‌ विना शिवचतुदेशो- भिति तिश्यन्तपारणविधौ श्िवराचिपय्यैदासात्‌ । यामचयात्‌ पूवेमपि तिश्यन्ते चतुदुश्यामेव पारणं, उपोषणं चतुद्श्यां तु पारणएमिति वचनस्य (\ गुणएसम्बन्धपरमस्य निरवका शरल्न वलवत्ताञ्च । तिश्यन्तपार वचनस्य ब्रतान्तरे सावका श्लात्‌ नित्यलात्‌ काभ्या- इबेलल्वात्‌ च । केवलं श्राद्धाधिकारिणा दभेश्राद्भस्य नित्यस्या- करणे गुण फलकामना न कत्तेया । तस्य यामच्योद्धं तत्‌ पूर्वै वा तिश्यन्ते दँ आद्धं कृचा रणकरणमेव शास््रायं इति । श्रय श्विराचिव्रतानुष्ठानक्रमः | प्रवेविद्धाप्ते दादश्या उत्तर विद्धापच्े चयो द्श्या महनि हवि्यमेकवारं शला सन्ध्याकाले नियम-खोकारः । ““ राचिं प्रपद्य जननो सवभ्रूतनिवासिनोम्‌ । भद्रां भगवतो छृष्णां विश्वस्य जगतो निशाम्‌ ॥ संवे ग्रिनौं प्रपद्यऽदं यदनच्तचमा लिनोम्‌ । (रप्रपद्येऽहं शिवां राचि भद्रं पारमसौोमहि" ॥ ततो त्रतदिने यूषे नद्यादि जलाग्ये खानं | खानकाले जलप्रायना-

(१) फल । (२) प्रपन्नो

नित्याचारप्रदपः। ७६२९

“° श्रापस््वममिं देवे ज्योतिषां ("गतिरेव च । पाप नाग्रय देवेश्र! वाङ्यृनःकमंभिः कतम्‌ ॥ लमापोज्योतिः सवषां दैत्यदानवरक्तसाम्‌ । सान्निध्यं सवेतोर्यानां स्नानकाले भवे नभम ॥ सातोऽदं सवेतोयषु गन्तप्रस्वणेषु च । नदोषु देवखातेषु स्नानमेतेषु मे भवेत्‌ ॥ नियतं च करिय्थामि दवदव! तवाज्ञया" । ग्टदमागत्य लिद्गसमोपं गला लिङ्गपूजा । खस्तिवाच्य मकन्पः । भगवन्‌-सय्ये भगवत्यः सोमादयो देवताः ओौपुत्र राब्यादिप्रात्चिप्रवेकगरेवपुरप्राक्षिकामो दाद्‌ शवषपय्यैन्त प्रतिफास्तान- हृष्णरतुरटूश्यां शिवरा चित्रतमं कगिष्धि दति) प्रथमवं संकन््ः दरादश्रवर्षान्ते द्चिणादि । अन्यथा प्रतिवषं सकल्पः । शिव- प्रौोतिकामः सवेपापच्यप्‌न्वे क सवे यज्ञफननप्रा्िकामो वा श्िवराचि- व्रतम करिष्ये दति प्रायना | “ प्रातदवचतुरश्यां जागरि व्याम्यहं निग्र पजा दान जनप दामे करिष्याम्यात्मपःक्ितः ॥ चतुटे्यां निराहारो शला चेतरापरेऽहनि। भोचेऽदं वे पिषूपाच)! शरण मे भवाव्यय)” ॥ तच ब्रद्यावरण । श्रस्तमिते सन्ध्यानन्तर स्नानं लिङ्गायतनगमन। ° इर्‌ । शकर ! मवग! व्रतानां फलदायक्! |

+ ~ गश्िवराचि व्रत चव करोमि वत्‌ प्रसादतः” ॥

न्न

(र) पति।

४६२ नि्धाचारप्रदषैषः

ततो द्वारपालपूजा गणश्रपूजा । दि गौश्रपुजा । लिक्गमोपं गत्वा निर्माद्मपहृब्य तोयेन खपन । पञ्चाग्टतेन खपनं गेवपंचा- चरमकनोण पूजा । उच्छवस्तनाना विगन्ध पुष्यधेपदो पश्रकंराकोर - द थन्नखण्डलङकमण्डकना ना विधफलमूलग्रधाननेवेदयेः पुव्यफलङ्ुश- विल्वषतुःसमदूर्वाकराचतपतमधं संछत्य यदं । ततो अर्वा प्रायेना-- “पुरा त तु यतृकमं इदलोके तु यततं । करिव्यामि च यत्किंचित्‌ घोर कमं सुदारुणं ॥ हर ! संहर तत्पाप कालकुटविषं यथा । चिपरुरं च यथा कालं टग्ध कामस्या इतः ॥ तथा मे दुष्कृतं वं शंभो ! नेचाग्मिना दह । जितोऽहं भवदोषेण कालल्ोभग्रेण च” ॥ (स्वभक्रिर चना मेऽम्त शिव ! जन्मनि जन्मनि ॥ दृदहलोके परां भक्तिं परलोके परं पद्‌ । देडि मे देवदेवेश! चेलोक्येष्वात्मदेवतां "` ॥ एवं संप्राश्य वच्माणमन््ेणाघेद्‌ानं । नमः गवाय ण्न्ताय सवेपापरराय च । शिवरात्र ददाम्यघं भक्या(र'ख्यातुम प्रभो ! " ॥ ॐ नमः श्वाय श्रव खादा। मूलमन््रगरतजपः । ततः क्रुण्ड श्रग्निञुपममाधाय तिलतण्ड्लत्रो हिभिश्चरु हतवा

(१) त्वदभक्तिरचला | (र) तुभ्यम विभो ।

नित्याच्वारप्रदेपः। ४६३

श्राब्यभागान्ने श्िवपवाच्तरमन्ल्ेण चरोरष्टश्रतरोमः। तत- स्तिलेरष्टश्रतहोम दत्यपि क्रचित्‌ । भिवध्यानस्तुति-शिवराचि- मा हात्यश्रवण-प्रुवतारादशेन-एुराएपठन- गो तनुत्यवाद्यानि । दति प्रथमप्रदरर्त्यम्‌ ।

दितोयप्रदरे खराला दारपालादिपजाप॒व्यक लिङ्घे भिर्मास्य- मपरृव्य तोयेन खपनानन्तरं प चाग्टतच्लानपुन्वेकं पूववत्‌ पूजा । ववदे संस्छ्त्य ^“ पुराङृतं च यत्‌ कर्मत्यादि चेलोक्येष्वात्म- योग्यता ” भिद्यन्तवाक्येन प्रायेनम्‌ ।

“नमः श्वाय श्नान्ताय भुक्रिमुक्रिप्रदाय च। गरिवराचौ ददाम्य सर्वाभिमतसाघनम्‌ ” ॥

ॐ नमः श्वाय रघ साहा एवमधं दत्वा मूलमन्न्ेण श्रतजपः ¦ ्बेवत्‌ चर्दोमस्तिलदो मख । शिवध्यान-शिवमाराव्य- अवण-ध्रवताराद श्न-पुराणपठन-नृत्यमौतवाद्यानि । दति दितौय प्रहरे ।

एवं दतोयप्रररे खाला दारपालादिपरजा निर्माष्यवदिष्करण- पंचाग्डतल्नानपलां छृला भ्रं मंछत्य “^ पुराकृतं च यत्‌कम " दत्यादिमन्ल्ेण प्राश्य

° ज्ञानादज्ञानतो वापि मया दन्त च गश्रकर!। गटदाणाघं महादेव ! शिवराचौ प्रमोद मे” ॥

ॐ ममः जिवायाघं खादेत्यघ द्वा ततो मृलमन्वजपः । चरुहो मसिल्ोमद् । शितध्यान-शिवराचिमादाव्यश्रवण्ठ-प्रुव- तारादशेन- पुराकपठन-नृत्यगोतवाद्यानि ।

8६९ नित्याचारुप्रदोपः,

एवं चतुथं प्रहरे स््ात्वा दारपालपरूजा निमांख्यवदिष्करण पंचाग्धतखा नपजां त्वा अघं स्त्य “ पुराकृतं च यत्‌कमे” दत्धादिमन््ेण सप्राथ्ये ।

८ शिव ! श्रंकर ! सवेज्ञ! पष्रपते ! प्रभो! इर ! । ग्टदाणाघमुमा कान्त! शिवरात्रौ प्रसौद म” ॥

ॐ नमः ग्िव।याघं खारहेति दत्त्वा मूनमन््रजपं रत्वा पन्वेवत्‌ चरदोमं तिलदोमं च छवा श्वराददप्राजापव्यान्ता नवाह्तयः । पूर््णाह्धति ला संश्रवप्राग्नं माजन च छृला बरह्वणे टचि र्‌द्यात्‌ ।

ततः गिवध्यान-गिवराचिमादात्यश्रवण- प्रबतारादशेन-पुराण- श्रवण-नृत्यगोतवाद्या दि भिरा चिगरेषनयनं । नतः स्ञानामामथ्यं ददहादिशक्रिवशनाय मन्््नानादिक चरेदिति वचनात्‌ मन्त्र स्तवानमश्रक्रः प्रतियामं कुर्य्यात्‌ । तया ^“ इोमकमण्यग्रक्रानां जपस्तु दिगृणो मत 2 दतिवचनान्‌ होमाग्रक्रस्य दिगण पचार जपः । दनि राचिक्घत्यं । ततः प्रातःस्नानानन्तर निर्माचखमपर्य्य लिङ्गपूजा । त्रतोपदेग्रगृरोख सखन्मवन्त्रादिभिः पृजा। गरवे जलकुम्भदानं । द्क्िणावेन सुवणदानं च । मूलमन्त्ं जधा १।टवच्मापन । तद्या,

^“ अविघ्नेन त्रत देव! त्वनभ्मादात्‌ ममन्ितम्‌ । चमख मे जगन्नाथ! उन्णोक्याधिपते! इर! ॥

व्रतो परासयागाद्येः सक्तं यन्मखारुतम्‌ ।

(९) देवस्य च्तमायाचन

नित्याचारप्रदौपः। ६६५

तत्‌ करस्थं महादेव! ममास्तु फलमाघनम्‌ ॥ ज्ञानादभ्निरिदेवास्तु त्वत्‌प्रसादात्‌ (महाप्रभो! "| दति दैवस्य दक्तिणदस्ते फल्पुष्यं दत्वा व्रत समपेयेत्‌ । एवमस्ति शरु्रुयात्‌ । ततो यतौन्‌, शिववुद्या षप॒ञ्च प्रायन्‌ । “° त्वत्‌प्रसादात्‌ ।₹मदादेव ! ब्रतमद्यसमपितम्‌ । प्रसन्नो भव मे ओ्रौमन्‌ मद्ग्टदं प्रतिगम्यताम्‌ ॥ लदालोकनमाचेण पविचोऽस्ि न संश्रयः | दति) गह यतोन्‌ नौला सक्त्य वम्त्रकोपोनक्षत्ोपानहादिदानं मन्त्रेण । “* देवाधिदवदेवेभ ! लोकानुग्रहकारक! । यन्मया अद्धया दत्त प्रोयर्तां तेन मे प्रभो” ॥ दूति द्वा भोजयेत्‌ । श्रन्यानपि ब्राह्मणान्‌ भोजयित्वा अच््छिद्रावधारणं कवा पारणं कुर्य्यात्‌ । चतुटृश्रौ पारणे, पेश्न्य रु तघ्रतामिचद्रोदपार दाय्यांभच्छभच्पा दि जन्यपापक्यो श्रणफलं । तत्‌कामनया कत्ते । श्रमावास्यायां तु प्रातरेव व्रतसमार्नि ययोक्रशूपेण छवा श्राद्धानन्तर पारणं कुय्यादिति दति भगिव- राचिप्रयोगः | देज्या श्रग्मिहोादिका पचयज्ञादिरूपा तया श्राद्भस्यापि तत्‌ सग्रहः । तदुक्तं मनुना, - ^“ पि शेवाष्टका(२)मृचे (*नित्यमन्नफलासु च । (१) मया । (र) मया।

(र) खर । (४) निव्यमन्व्टकासु च । ५९

४६६ नित्याचारप्रदोपः।

च ग्न्दात्‌ स्ृत्यन्तरोक्त-नित्यकन्तेव्य-श्राद्धानामप्युपसयहः । तथाच विष्णः, अ्रमावास्यास्तिसलो श्रष्टकातिसोऽन्वष्टका माघो- परो्टपच्ं छृष्णच्योदपौ ब्रोहियवपाको चेति। माघोपौणे- मासो युगादिः । प्रष्टपचयद्ं युगादिः । ततुप्रायपाठात्‌ । त्रौहि- यवपाकपदेन युगादिदयमसुक्तं। कात्तिकश्ररुक्तानवमो । वश्रास्व- पएक्तादतोया च। तेन युगादिश्राद्धमिति नित्यं । सखूणत्यन्तरान्न- वान्नश्राद्ध च । तया ग्रदणश्राद्ध स्मृत्यन्तरात्‌ ।

तथाच मनुः-

““ साविचौ शान्तिदोमांशच कुर्य्यात्‌ पवस नित्यशः , श्रान्तिकामस्तु॒ जह्यात्‌ साविचोमचतेः एचः " ॥ दति शखवचमात्‌, शान्तिख दिका निष्टहेतुद्‌ रितनित्तिः , तेनानिष्टहेतुखचकोत्‌- पातरोगा दिद शने तन्निमित्तमेव गायव्या दोमः । श्रय खाथ्यायः मनुः- ^“ वेदमेव जपेन्नित्यं ययाकालमतद्धितः । तं यस्याः परं धमेमुपधर्मोऽन्य उच्यते ॥ वेदाभ्यासेन सततं शौ चेन तपसेव च । श्रद्रोदेणेव शतानां जाति सरति पवि” ॥ द्‌ाननियमष्ूपं पूव्व प्रपञ्चितं, शौचं मानसरूपं पूर््वमेवोकं । वाद्यं च यमे श्रन्तगेतं । उपस्थनियदः । हारोतः- “ वाचोवेग मनोवेगं क्रोधवेगं त्वूद रो पस्थवेग ।

निन्याचारप्रदोपः। 9६७

एतान्‌ वेगान्‌ पारयेद्‌ यस्तु विप्रसतं वै नयुब्र्धनिष्ठं सुनि त्रा ॥

तया, पौँस्ललात्‌ सा इमं हरेतः। तस्य वोजं तद नुतावुत्‌ सगं दोषः, ऋतावुत्‌मगे ब्रद्यचय याख्यातं । तदेवादिप्रटत्तलात्‌ जगतः प्रयमं | यज्ञनियमाचं दवितौय। तपःसिद्ययं तोयं । मो चसिद्धायं चत्‌थे । पुमो वल्लवक्ेन रेतःसपादने तत्पुरुषस्य वोज त्रह्यचयं बाख्यातं । छृष्णरक्रविमलग्एक्तरूपेण । तत्‌पर्व्वापवेसाधाश्णं जगतः मवैस्य भवति । देव तिथ्यक्‌ पय्यन्तं खभावप्ररत्नलात्‌, दितौयं पवेष्छपवसयें व्रजेन । यन्नसिद्धं ठतौय खतावव गमनं पुतोत्पादनेन छणापा- करणद्वारा स्वर्गायं | चतुर्थमूद्धुरेतस्ं । तच परव्वैयोयमेऽन्त- भाविः उन्तरयोनियम इत्ययः । शआ्रादारलाघतानां च नियमः आपस्तम्बः उदरात्सवैकामेन्द्रियदोषाः संभवन्ति। येरुपष्टष्टो विविधा श्रापद्‌ उपेति। तस्मात्‌ ए्विययावत्‌ परिमितादारः स्यान्‌, आदार प्रद्धौ सक््वषएद्धिरित्यादा्ययाः दति नियमाः । एवं यम- नियमानुक्ता तजर करणे फलं श्रकरणे च दोषं हारोतः। “ यमेषु नियमेषु च प्रमत्तः तिष्ठन्‌ याति लोकान्‌ परिभ्रष्टान्‌ । भ्रष्टम्तभ्यो विविधां याति योनि याखत्यन्तं सज्जते यातनासु । तस्माद्‌ (\'धौरः श्रश्रवा्यायटन्तौ यस्मिन्‌ यश्रो न व्यते न धमेः। धर्मो देकः ससहायो जनानां (\योऽस््ात्‌ घोरात्‌ चायते शल्य दुर्गात्‌ " दति खातकत्रतेषु यमनियमाः । दह मानसतपःप्रसङ्गन यम- नियमा उक्ताः । श्रयान्ये मनोदोषनियदास्तपोरूपा उच्यन्ते

(९) वौर' ¦ (२) य रतान्‌ ।

8६ नि्धाचारप्रदोपः|

हारोतः। परोपतापःपराभिद्रोदः क्रोधो मोहो लोभोऽदकार- स्ति मानमः।

देवलः.--श्रयातः पापदोषान्‌ मनोवाक्रमेजान्‌ व्याख्यास्यामः, मोदो रागदषमानलोभमदगोकममल्नादंकारभयदषमो घचिन्ता- खेति दादश मानमा; |

तेषां खषूपनिरूपणं निरोधापायश्च तेनेवोक्रः । शास्त्रार्थस्य ज्ञानम्‌ । श्ास्तराये संग्रयः। श्रध धर्मबुद्धिरिति मोहलकचण, तस्य शास््रायज्ञान निवत्तके । तदुपायः श्रास््राये्तं ।

मनुः+- ` बुद्धिद्रद्धिकरण्याषटधान्यानि च हितानि च । नित्यं शास्त्रानवेच्छेत निगमांञ्चेव वेदिकान्‌ ॥

[1

यथा यथाहि पुरषः श्रास्त्ं ममधिगच्छति । तया तया विजानाति विज्ञानं चास्य रोचते” ॥ विषयसन्निकषं विषयदोषाज्ञानं (*विकञ्याभिमानमु्येभ्ः , विषयेषु रागः । “` ज्ञानादषादसामर्थ्यात्‌ क्रेणादन्यत्‌ प्रसङ्गतः, नियोगात्‌ कालतः शोकात्‌ धर्माच्च विनिवन्तते ॥ रोषो ऽमषेः तयाषूयादरो दोमिथ्याभित कितं (१दुःखात्‌ किं चेति तचचज्ेदेषः षोढा निगद्यते " ॥ परानिष्टचिकीर्षा । उ्रारोषः (रपरभावकर््तारमालोक्य देषोऽमषः । परगुणेष्वात्मगुणाधिकयऽनमिरुचिर दया । सुददा-

(१) स कल्प । (२) दुःखाद्‌ । (२) परभाव।

नित्याचारप्दोपः। 8६९

मयनाग्रेच्छा द्रोदः। निदैषिषु माधुसखदहानिकरनबृ द्वि मिथ्या भितरकितम्‌ । दे ग्रलोभम्‌लं पापकम चिन्तनं द्गवां । शरस्य देषस्य निटर्तिः ।कालाव्यथादर्मात्‌ प्रतेश्च निवत्तेते । दे शस्योपद्रवाः। ्रलत्वग्रहणं तापो । वेपयरज्ञानमक्षवः । सखेदो श्रचिरोगः। पार्य्य श्वामश्च देषदोषजाः । मवभ्यो श्रात्मन उत्‌छृष्टज्ञानं मानम । तच्च विवेकेन निवत्ते! तथा हष्णा लोभः। "“ दुःख्वादिवाद्रूरतत्वादनित्यलाद्‌दस्षितः । पश्चाटोषवङत्वाच्च न कचित्‌ भ्रयमो ठषा ” ॥ तस्य सन्तोषो निवन्तैकः । यदकं “या दुख्यजाद्‌मंलिभिर्या न जयंति जौयेतः योऽसौ प्राणान्तिको रोगस्तां टष्णां त्यज्यतः सुखं ॥ मन्तोषमूल हि सुखं दुःखमूलं विपय्येयः | कुलविद्या विन्तादिभिरन्य वा धनं मदः 1 तदिग्रषा (-चऋविमर्षावलेपदम्भद्पंगर्वाः । तेषां परोत्कषद शनं विधाय अनिष्टमयोगेष्टवियोगाग्यां दुखं ग्रोकः। तस्य भावनाम- नित्यलद्‌ नं वजंनो णायः । तया, -- ““ नेवं हि ग्रो चेत्‌ म्म्यस्ताममो वापि कैवलं | शो क़द्‌;खमवाप्रोति ममासेनेड राजसः" ॥ पुच्रदारघनादिषु खाम्यृद्धिमेमत्वम्‌ । तेषामनित्यल चिन्तनं तद्‌ वजनोपायः । श्ररभित्यभिमानेन क्रियासु प्रवत्तंनमहकारः।

(९) साधुखद्ानिकत्ते्बुद्िः। (२) ज्ञानात्‌ । (३) हर्षा

8७० नित्याचारप्रदोपः।

तस्यात्मनो निल पस्य शद्स्या कत्तैवबु द्भिवजनोपायः । तथा श्रात्म- वाधक्र दृष्ट्रा श्रवा वा मनमि यो विकारस्तद्‌ भयं। तस्य भवित भवव्येव तस्य कः चिन्तेति विचारो बाधकः आत्मनः मंपदं परस्य विपदं दृष्टाय श्रानन्दः स दषं उच्यते तस्य भपद्‌ त्रिपदो (“विनाशितम्‌ । भवंगामित्वाघकम्‌ । तया,- “ भोगेश्व्येमदाटौनि यो लुः संम्मरेत्‌ सदा । स मोघचित्त श्रात्मानं दन्ति वुद्धि च कमे च" ॥ तस्य भवितव्यं भवत्येव, कि चिन्तयेति विमर्घा तधकः। टे वत्नः,- ` एत मनोभवा दोषा दादशा श्िवहेतवः) मोदादयो समाख्याता देवासुरनुमोदनाः'” ॥ विष्णः. चिविधं नरकस्येद्‌ द्ारनाग्रनमात्मनः | कामः क्रोघस्तया लोभम्तसरादेतत्‌ चय त्यजेत्‌ ॥ गोतायां,-. “° एतेविमसुक्रेः कौन्तेय ! तमो दारेस्तिभिनेरः । श्राचरत्यात््मनः अ्रेयस्ततो याति परां गतिम्‌ ` ॥ वौ धायनः,--“' देन्यं शां जेयं च वजयेत्‌ ” । रति मानम तपः । समाप्तानि मानसानि स्रातकव्रतानि। श्रय श्ररोराणि। निवामः।

(१) अआश्रुनाग्रत्वं |

निन्याचारप्रदौपः। ४७९

रदस्परतिः.- * जिकास. 'मोच्छो वर्णानामाचारः षमुदादइतः । णद) षममुत्‌ पन्तिलेकि सस्पषजा स्मृता ॥ श्ररिमाल्यः कुशो ध्यान्टं शस्याम्भरसि(र) च नेगमे | (र₹)निष्कष्टके धामिके च वसत्‌ स्थाने निरामय" ॥ शरस्य घासः । नेगमो, वाणिजिकः ¦ कण्टकोऽच गौरवादिः। धाभिके धमेवङ्ले । निरामये “टे श्रखभावजडिमरोगश्ून्ये , आपस्तम्बः, यच्ाघनं प्रयमणं, तच वामो धम्यात्राद्भयुणएस्य । प्रयमण पवित्रौकरण, जलगोमयकुगादि । बौधायनः, प्रभ्धतयव मोदक कुश्रमान्योपनिक्करमणग्रा५)दल- मनाकुलं । श्रनलम सुखमन्बद्धजलाधिकृत । श्रद्स्यप्रतिवेश्र- ग्राममावसितं यतेत धार्मिकः । उपनिच््रमणं निगंमनमागः । श्रदस्यप्रतिवेशितं श्रसन्निहितचौरं । तथा भस्मकण्ठितशरौरः तत्पर पूणेने चवटनस्तु नगर एवमनियतात्मा सिद्ध न अवाग्यतोति। रयाश्वगजघान्यानां गवां चेव रजःग्ूभम्‌ ्रप्रग्रस्त ममुद्धित्वाश्ाजाविगरवामसाम्‌ ॥ नगरे पुरे । तन्नचण- माकंण्डयपुराण,- “^ सोच्करधमुचप्राकार मवतः परिखाद्रतम्‌

योजनाद्धाद्धविष्कम्भमष्टभागायतं पुरम्‌ ॥

(१) सुखो । (२) दिज। (२) निग्र गके । (8) इस्प । (५ ) ग्राक ।

४७२ निव्याचारप्रदौपः।

एवं विधे वस्तव्यमित्ययः । मार्क॑ण्डयपुराण,- ˆ“ जितामित्रो नृपो यच वलवान्‌ धमेतत्यरः” तच नित्य वसेदित्यथेः । “यस्िन्‌ रृषौवलो राद्रे प्रायश्रो नातिलोभिनः | यचोषघान्यश्रषाणि वसेत्तच विचच्चणः ' ॥ महाभारते,- “ यच कामवयमानानाममकोचेन परच्छतां । ्तरूयाद्ाद्वाणे धमं वेत्त देग्रमात्मवान्‌ ॥ शिष्यो पाध्यायिकाट्रत्तियेचम्यात्सुममाद्िता । यथावत्‌ शास्त्रम॑पन्ना कस्त दें परित्यजेत्‌ ` ॥ तया,- " ओओोचियास्वग्यभोक्रारो धमेनित्याम्तपोधनाः । याजनाध्यापने युक्ता यच विप्रस्तमाविग्रेत्‌ ॥ " यमः,- “ एककुपोद्के ग्रामे ब्राद्धणो दषलीौोपतिः । श्रब्देन शुद्र भवति रष्एबन्धसुपाञ्ितः ”॥ कृष्णबन्धु शद्रम्‌ | बो घायनः,- "° उदपानोदके ग्रामे ब्राद्यण्णे दषलोपतिः । उषिता दादग्रममाः सशरं घमशच्छति ” ॥ आपस्तम्बः, ^ चुद्रान वुद्रचरितांश्च देश्रान्‌ विवज्येन ” । सभां ममाज च । सभां चेद्रच्छतप्रद चिणो कत्यो पेयात्‌ । नगर प्रवश्-

नित्याचारप्रदौपः। 8 ७इ्‌

नानि वजयेत्‌ । चुद्राः प्रसाररह्िताः, चद्राचरिता निषादादिभि- रन्यषिताः, नगर प्रविश्यते येः प्रदिणरम्तच न वसेत्‌ । मनुः, “न शूद्रराज्ये निव्रसेन्नाघाभिकजनाटते । न पाषण्डजनाक्रान्ते नोप्ष्टेऽन्त्यजेजेनेः ” ॥ तिष्णः,- न माम्बत्सरिक वेद्ौने नोपष्ष्टमरके न चिर पवते न पतिताभिगशस्तलोकनिन्दिताचारेः संवसेत्‌ । व्यासः,- “° तच तत्र न वस्तव्यं यच नास्ति चतुष्टय) ऋणप्रदाता वेद्यख ओोचियः सजला नदौ ॥ तच तत्र न वस्तव्यं यचेतचितयं सद्‌ा । जिमौषुः छतवेरश्च जनश्च मततोत्सवः ॥ माकण्ड्यपुराण, - “ कमणा (*येन पापेन वन्न्ते जो वितेष्रवः । व्धवधावेल्लूतस्रॐ' सपर्यया; स्तरण न्त `" ॥ मनुः,- “ सरस्वतोद्‌ षदत्यो देवनद्यो येद न्तर । तं देवनितं देशं ब्रद्धावनं प्रचच्ते ॥ कुरच्च च मव्याश्च पञ्चालाः सुरसेनकाः। एष ब्रद्मषिदेणो वे ब्रद्मयावन्तादनन्तरः ” ॥

(१९) भच जातेन । (र) मपरव्वां

4 1

8 8 निद्याचारप्रटोपः।

तया,- ^ हिमवद्दिन्ध्ययोर्मध्ये यः प्राज्विन'\)गशनादपि । प्रत्यगेव प्रयागाच्च मध्यदेशः प्रक्षे न्तितः ॥ ्रससुद्राच वे पूर्वादाममुद्राच पश्चिमात्‌ । तयो रेवान्तर भिर्या रार्य्यावन्तं प्रच्ते ॥ भविष्ये,- "° ब्रद्मावत्तेपरोरे शो ऋषिदे शस्वनन्तर । मध्यदे शरस्ततो नुनमार्य्यावन्तस्.` नन्तर *‡ । ततोऽपि न्यून दत्ययेः । ^“ छृष्णसारस्तु चरति श्टगो यच खभावतः । स ज्ञेयो यज्ञियो देशो स्लेच्छदे शस्ततः परः ॥ ति ^“ चातुवेष्ेव्यवस्थान यस्िन्‌ देग्रे न दृश्यते । स ब्लेच्छदे गो विज्ञेय श्रार्य्यावन्तस्ततः परः ॥ ददं चापरिगणित-देग्रवजित-देग्यतिरिक्राविडिताप्रति षिद्धारे शविषय । न स्ते्छदे श्र विषय विरोधात्‌ । नापि ब्रद्याः वन्ता दि विषयं वेयर््यात्‌ । भविष्यपुराण, - “ कृष्ण सार येवे भेखा तुव्याश्रमैस्तथा । सम्डद्धो धमदे शस्तमाश्रयेरन्‌ विपञितः ॥ पितामदः,- “^ भास्करायतनाभ्यासे सय्यैचेचं समततः ° ।

(९) ग्विलप्रनादपि । (२) प्रचत्तते ¦

नित्याचारप्रदोपः। ४७५

विष्णः ,-- ५५ क्रते शाद्ध कन््पयेद्रा जन्‌ तदद्धाद्धमयापि वा । मनुजे: स्थापिते दर्यं केच 'मानमिद स्मृतं” ॥ तस्मा दावसथ्यान्‌ कुर्य्या ू्य्यालयममो पतः ! तया,- “° क्रोग्र मानं पर चेच गिवशिङ्गसमो पतः मनुजे: स्थापिते लिङ्गं केचमानमिदं स्मृतं ॥ स्वा यम्भृवे सदस स्या दां चेव तदद्धंक, तस्मादावसथ्यान्‌ कुर्य्यात्‌ शिवालयसमोपतः । श द्रराज्येऽपि निनसेद्यच "देवौ तु नाद्व ॥ कुरच्च निवासेन वाराणस्यां च मानवः अद्िसिकः स्वानरतः पापं हिला दिवं ब्रजेत्‌ । न गङ्गाया तिना वासः वंच चयादूते । काश्यां डि मरणं श्रष्ठं विना ॐ प्रजापतेः ॥ गङ्खगादारे प्रयागे च गङ्खामागरमङ्खमे । निवासो न विना पुष्टेनराणामिदह जायते" ॥ व्यासः,- “सुष्यं दि मरय॒लौर पुष्कर नेमिषं तथा `` । मच्छपुराण,- ^ ज्ञाला कलियुगं घोरं दादाश्चूतमचनन। श्रविसुक्त न मुञ्चन्ति कछृतार्या(र)स्ते न संश्रयः ` ॥

=

(९) पा , (२) मध्ये । (द) स्ते नगा भुवि,

8 ७६ नित्याचार्प्रदोपः।

एव कला वविसुक्कवासस्य विहितत्वात्‌ । इरि वश, “ श्रनतदद्धानं करौ याति तत्पुरं श्यूलग्रासिनः " । द तिवचनं ग्दसमु दायान्तद्धानपर ¦ तथा च पुनवेदति पुरि तु वसते पुनरिति एवं च न चेचस्य कलावन्तद्धन | देवलः,- “^ श्ररण्छ देवतास्थान तौर्यान्यायतनानि च। तस्मात्तच्तालोका "लोकान्‌ यान्ति दिवौकसां ” ॥ ब्र्पुराणे । "“ त पस्तघान्यतो यघु वर्षायुत(राग्रतं नरः । यदाप्नोति तदाप्नोति मासेन पुरुषोत्तमे ॥ वार्षिकांश्चतुरो मासान्‌ यस्ति्ेत्‌ पुरुषोत्तमे । विद्धाय सवेपापानि त्ष्णलोकं स गच्छति ॥ हरेः सन्निहिते स्थाने उत्तमे पुरूषोन्तमे । सम्बत्सरमुषिता तु माममाचमयापिवा ॥ प्राति परम स्यानं यत्न योगेश्वरो दरिः ”। विष्णपुराणे,- “^ ततः स भगवान्‌ कण्वः चरणे तपसि सन्तमा: । पुरुषोत्तमाख्यं मचय विष्णोरायतनं ययो ॥

(१) तन । (२) वर्षाणामयुतं |

नित्याचारप्रदोपः। 8.७

तचरेकाग्मतिभ्वंला चकाराराधनं हरेः, न्रह्वपारमयं कुवन्‌ स्तोत्रं परमपावनं"” ॥ नर सिदपुराण,- ततः,-

"“ पुरूषोत्माख्यं म॒ गत्वा देवदेवं महामतिः । तच स्लाला यया योगं माकंण्डयो महातपाः ॥ लपस्तेपे निराहारो (द्रष्टु नारायण हरि । बह्कवषं (ररतं ततर प्रटण्वन्‌ ब्रह्मसनातन ॥ पुरुषोत्तमं समन्यच्ये गन्धपुष्यादिभिः क्रमात्‌ । तुष्टाव वाग्मिरिष्टाभिविष्ण, तच्रोद्धंवाङ्कः " ॥

महाभारते,

"" एतेऽच लिङ्गः कौन्तेय यच वेतरण्णैनदौ । यत्रायजत धर्मोऽपि देवान्‌ शरणमेत्य वे ॥ ऋषिभिः ससु पायुक्त यन्ञोयं परि शोभितं । उन्तर तोरमेतद्धि मततं दिजगोभित ॥ प्रमभेन देवयानेन ययः खगमुपेयुषः । तच दैवषेयोऽन्येऽपि पुरा क्रतुभिरेजिरे ॥ तचैव रुद्रो राजेन्द्रः पर्मादन्तवान्मखे । श्रद्‌ात्पर्ं न चन्द्राय भागोऽयमिति चात्रवौत्‌ ॥ दते पश्रौ तद्‌ देवास्तम्‌चभेरतषभ ! । मापरसखमभिद्रोग्धो माघधमाधि.रकललान्‌ टया ॥

(१) स्तवत्रःरायगां हरि | (र) गग । (द) मा्र्मन्‌ सकलान्यगाः |

8७८ निव्याचारुप्रदोपः।

ततः कल्याणएद्पा भिर्वाभ्भिस्तरद्र मस्तुवन्‌ ।

दृष्टा चेनं तपेयित्वा ममयं चक्रिरे तदा ॥

ततः स पर्एसुत्सृज्य द्‌ वयानेन ("यन्ञवान्‌ ।

तचरानुवश्या शद्रस्य तान्निवोघ युधिष्ठिर)! ॥

श्रयातयाम मवभ्यो भाग्यो भागसुत्तम |

देवाः संकल्पयामासुभेयाद्रुद्रस्य शाश्वते" ॥ तया,-

““ एतत्सायम्भुवो राजन्‌ ! वनं रम्य प्रकाश्रते ॥ यचायजत कौन्तेय विश्वकमां प्रतापवान्‌ ॥ तस्मिन्‌ यज्ञे हि श्वदन्ता कश्चपाय महात्मने , स पवेतवनोटेश्राद्‌ चिणणा वे खयम्भृवा ॥ अरवासोतत्तच कौन्तेय दत्तमःचामदो तदा उवाच वापि कुपिता लोकेश्वरमिद प्रमु ।॥

न मां मर्ताय भगवन्‌ कस्म चिद्‌ातुमरंसि ।

प्रदानं योग.र)मेतत्ते यस्याप्रषारमातलं ॥ विषौदन्तौँ तुतां दृष्टा काश्यपो भगवान्‌ चषिः। प्रसादयांवनश्डवाय ततो भूमि विशापते ॥

ततः प्रसन्ना प्रयिवौ तपसा तस्य शदपतेः ।

पु नस्न्मज्य सलिलावेद(ररूपा स्थितावुभौ ॥

(९) जग्मिवान्‌ । (र) प्रदानं मेवमेतत्ते यास्याम्ेग्र रसातलं | (ड) दरेवौरूपा ।

निद्याचारप्रदोपः। ९७€&

मेषा प्रकाशते राजन्‌! वेदो.रसस्ानलकच्षणा । श्रार्द्यान्त मेहाराज ! वौय्यवान्‌ वे भविष्यति ॥ सेषा सागरमासाद्य वेदो राजन्‌ प्रकाशते । एतामारुद्य भद्रं ते त्वमेकस्तरमागर `` ॥ श्रहं च ते स्वस्त्ययनं प्रयोच्तं यथाल्मेताः२ःमयराच्तसेन । मष्वाहि मर्त्येन ततः समुद्रमेषा वेदौ प्रविग्रत्या(*जमोढ्‌ श्रि गमिंजायोनिरपां देव्यो विष्णोरेतस्तमग्डतस्य नामिः) एतद्रवन्‌ पाण्डवः सत्यवाक्य ततो वेदः त्व तरमाधि५'रोद। र उत्तरं तौर मित्युपक्रम्य मेषा सागरमासाद्य देवो राजन्‌ प्रकाग्रत दव्युप(<)सद्त्य वेतरणोप्रणति मसुद्रपय्येन्तं पुरुषोततमचे चमुक्तं भवति । यद्यपि पुरुषोत्तम सेचशब्दन कौ ्तनं पुरुषो त्तमास्य- रृष्णमूत्तिदग्रेन च नोपनिवद्धं तथापि क्तेचसरूपं केचमेतावदे- वेति मच्छपुराणे काश्यां केग्रवदगेनं यथा नोक्रं तयद प्रत्येकं , एकं चास्य देवस्य कलिं मथ्यगतलेऽपि क्तेजलेन प्राश्रसत्याल्िवास- योग्य । निषिद्भृद्‌ णाः । अ्रदित्यपुराण,- ^‹ श्रङ्गवक्गकलिद्धं थ मौराष्रगन्लरंम्तया । श्राभोरं कोङ्कणं चेव द्रविड़ द्किणापयं श्रवन्तौः मागधं चेव द्‌श्ान्येतानि वजयेत्‌ "` ।

(१) देवो । (र) मघौत राजन्‌ | (२) व्याजगाद्‌ । (8) देवौ । (५ ); तिरो । (६) इत्यपसंहाराच ।

8८० नित्याचारप्रदोपः।

चन्द्रिकाया- त सिन्धृसौबोरमोराए्ान्‌ तया पय्ये'रन्तवासिनः । शरद्गवङ्गक लिङ्गंश्च गला संस्कारमरंति ' ॥ स्कन्दपुराणे, ` ““ श्ङ्गवद्गक लिङ्गो द्रान्‌ (?'पावंतौयान्‌ मयांस्तया । सिन्धमौराष्रसोवोरान्‌ पारदानास्नमालवान्‌ ॥ निवामाय द्दिजो नित्यमनापदि (र'तिवनेयेत्‌ । एतान्यपि यदि गो मश्रयेत्‌ ठत्तिकषितः ` ॥ विष्णः, ^° स्तेच्छ'*,विषये श्राद्धं न कुर्वत "` | श्रादित्यपुराण,-- ^^ श्रघधमदेगरमध्ये तु कछला क्रतुप्रतान्यपि । न पश्यन्ति दिजाः खग जातु श्रेयो महामनाः" ॥ एतच शअ्रननापदि काम्यकमविषयं । हारोतः, - लारक्रागन्धावाखज ्रावद्प्रौयात्‌। अन्यच काञ्चन कमलक्‌बलयेभ्यः । अ्रपस्तम्नः,- नित्य प्रतिः सुगसिः स्यात्‌ शुक्ताम्बरघरः पुमान्‌ । गोतमः, भरुचश्फश्रनाकस्मात्‌ । श्रकस्मात्‌ ग्रास्लोयनिभि त्तत्वं विना दौ घेश्छश्नं स्यात्‌ । (१) प्र्न्त | (र) पाव्नैत्यानुगमां स्तथा । (३) विपयेयेत्‌ | (४) देर,

नित्याचार्प्रदोपः) ४८१

श्रापदि तु काम्यकर्मापि तत्कालिकरोगादिशान्तिफलक तापि कन्तेयमेव सुतरां नित्यं । एवं श्रनापदि नित्यकमं श्रचापि कन्तेवयमेव, जातु भ्रेय दति फलष्येव निरा(९- करणात्‌ ।

श्रय भोगः श्रापस्तम्नः,-““ सग्रहोता मनुव्यान्‌ भोक्ता च धर्मा-

विर्द्धान्‌ भोगान्‌, एव्रसुभौ लो कावमिजाबते । मलनुग्यसंग्ररः सखसखुखाय ।

सम्बत्तः,- ^^ ऋत्‌कालाभिगामो स्यात्राप्नोतिं परम() पदं" ।

विष्णः.- लच्छोवाक्यं । वमामोत्यनुरटन्तौ ।

“ आचारसेविन्यय श्रास््शिष्टे विनौतवेभरेन तथा सुवे । सुप्रणद्धदन्ते छतु(*)वजिते च श्डगागश्नेनातियिपूजनेन ॥ सदार निष्ठे नियते खधमं सत्योत्कटे गत्यश्रना विसुकरे । सटा सुय्॒छे च सुगस्धिगाचे नित्यानुलिप्ने च विभ्षिते = `" ॥

व शिष्ठः,-

“न वदहिर्मालां धारयेदन्यत्र रुक्मच: वद्िग्रे दात्‌ हारौतः.-

“ गुरूणाञनुज्ञातोऽलकारान ग्टल्ोखत्‌ | यथाय तान्‌

विश्यात ” । यथायथं यथाप्रयोजनं ।

(१) नित्यकरगणात्‌ (र) परमां गति (३) सोमाखनुखन्तौ । (४) म्तवजिंते ।

६१

स्म नित्याचार्पदोपषः

विष्णपुराणे,- ^“ सदानु पडते वस्त्र प्रशस्ताश्च तयौषधघोः । गारङ्डानि च रत्नानि विश्यात्‌ प्रयतो नरः ॥ सुद्णद्धामलकेश्ख सुगस्िश्चारुवेश््क्‌ । सिताः सुमनसो द्या विश्वयाच्च नरः सदा ॥ मदाभारते,- “ श्रन्यदेव भवेद्वासः प्रयनोये षदेव दि । श्रन्यद्रथ्यासु दैवानामपंयाम्यन्यदेव हि" ॥ न सुवं मनय्यं घारयेत्‌ । अनाभिकाधारणे कुण्डलधारणो मामान्येन प्राप्स्य स्तातकव्रतवेन पय्युदामः । कालिकापुराण,- ^ कायस्यनेव देखना तु यत्‌ पापं कुरुत नरः । ्रचरेत्तदघं तस्य वञ्जलेपो भविव्यति । श्रनामिकरायां तद्धयं द्चिणस्य करस्य च” । द्चिणणानामिकाधिकरणं सुवणधारण पुरुषायं विधौयते, तस्येव वाक्यान्तरेण कर्माङ्गता विधौयते, जपदोमेत्यादिना ) एवं च दच्चिएनामिकाङ्गखन च्स्ना निषिद्धानुष्ठाने पापं गशरु स्यादित्यथ: । मनुः, “ वदहिर्माख न घारयेत्‌, ग्ट दरिः, नात्मना,"'चाषरेत्‌ स्रजं "'

(२) पलरेत्‌ ;

मिन्याचारप्रदौपः| ४८

यमः,- 9५ च 1 ५ 4 (९ बे नेकवस््ेण भोक्तव्य न नद्यः स्नानमाच(\.२ेत्‌ । खप्तव्यं नेव नग्नेन उच्छिष्टस्थो न मविश्रत्‌ "` ॥ भन्‌, "न जोषेमलवामाः स्यात्‌ भवे च विभवे सति, नो चकेश्नश्छश्चद न्तिः श्रक्ताम्बरः प्ररचिः'' ॥ तया- “ नोत्सङ्ग भच्येद्धच्यान्न जान्‌ स्यात्‌ कुल्लो । न नत्येनापि गायेत न वादित्राणि वादयेत्‌ ॥ न च स्फोटेन्न च च्चेडननाचेः क्रोडत्कदाचन न्फोटमङ्गुलोनां । च्वेडनं मिदनादः । यत्त- ५. ^“ तोणावाट नत्चज्ञः श्तिग्रास्लविशारदः । तालन्ञश्ा प्रयासेन प्राप्नोति परम पदमिति याञज्ञवष्क्य- वचन । तचिन्तेकाग्रताकामनया क्रियमाण्पर । तस्य 1वह्ित- ~ # व्वदर्स्य नतदटिषयतव । एव,- ५ गगेतज्ञो यद्धि गोतेन नाप्नोति परम प्ट। रुदृस्यानुचरोश्चूतवा त॑नेव सहमोदत ' दति र्द्र^तये क्रियमाणपर, तस्यापि निषधः । विष्णः । “न सपेामस्वेः क्रौडत्‌ "

(१) महति ।

४८४ नित्धाचारप्रदौपः

वशिष्ठः,-

“ नाङ्गनखवादन कूय्यान्‌ ।

न पादेन पाणिना ता जलमभिरन्यात्‌ । नेष्टकाभिः फलानि निपातयेत्‌ न फलेः फलानि ,

न पाणिपादचपलो न नेरचपलो भवत्‌ । न वाचा चपल- दति ग्िखमस्य गोचरे” ¦ स््रानविधिनिषेधकालाः प्रातःस्नान- प्रकरण दशिता ¦

श्रय मकरवजितं । टहस्यतिः,-

^“ विप्रजातिं समासाद्य संकर परिवजंयेत्‌ मान्यं दलेभं लोके ब्राद्भष्मधिक लतः ॥ एक ग्य्याखनं पङ्कि्भाण्डपक्रान्नमिश्रणं । याजनाध्यापने योनिम्तया च महभोनं॥ नव्रधा मङ्रः प्रोक्तो न कन्तव्योऽघम: मह । उन्तमेसन्तभेः माद्धं कत्तव्य तु समेन वा ॥

यो नियो निसम्बन्धः मरभोजनसेकपाचभोजनम्‌ |

यमम्भृता धिकं हौनयोनिगमनं । दष्टैः मद व्रूया." दिति व्यवहारः ! तटूव्परिभोग(र'स्तदासनग्यनो पभोगः तद्धाचस्पशनम्‌ । तत्छलापः । तद्र इभो जनम्‌ ।

तया,-- गौर्य्यादियोगख पापस्क्रमहेत्‌ः ।

हारोतः,-

““ हन्याद णद्ध: प्रण तु शोधयेत्‌ ' तयोयद्च भ्रूयिष्ठं ण्डद्िः

(१) क्रियादि । (र) ग्रद्ध।

नित्याचारप्रदौपः। ४८५

शएद्धतः स्मृतेः । योऽव्यन्ततपस्खलौ तत्संमगेण पापिनः पापच्यो- भवतिःतया विश्वा मिन्रस्य चिश्दकुयाजने, यस्त्वत्यन्तं पापिष्ठमम्पकंण सामान्यतः साधोः पापसक्रमो भवति, तया स्नानशय्यासनान्यपि परि हार्य्याणि एके मन्यन्ते खानु पपत्तौ एव द्याडः ॥ “° श्रासन ग्रयनं खानमन्तद्धाय माचरेत्‌ ` खानुपपन्तौो सखासनाद्यसममबे । शद्ध वम््रादिकमामनादि- व्वन्तद्धाय परिग्रहः काय्यं दूत्यः | मनुः, “ उपानहौ च वामश्च एतमन्येने घारयेत्‌ । उपवोतमलकार स्रज करकमेव च ॥ अच ब्रह्यख्-मन्योपसुक्त सवेयेव न धाय्यं । वामःप्रख्रतौनां निर्णो या(\'मलामिति गौ तमस्यरतेः प्रखाद्य धारण विष्ुमृतौ, परो पञुक्रमान्यवजनं । यान्ञवरस्क्योये,- परकृपोद्यानगदाणां वजेनमधिकं । पङ्क्िभोजने विग्रषः । ० शग्मिना भम्ना चेव मल्नित्िन विग्रषतः | दारेण स्तम्बमागेण षडभिः पङ्किविभनज्यते ॥ देवादि निश्वासदहतं रौर यस्य वेश च, न तेन भङ्धरं दुर्य हामनपरि च्छट: " ॥ निश्वाखहत प्रजादि विरदात्‌ ।

८१) प्राक्ताविति।

४८ निव्याचार्प्रदौपः

विष्णपुराण,- ^“ दिघो चृपतितोन्मन्तवड्विराजिको टकेः । बन्धको बन्धको भन्ते चद्रान्वितिकथेः म ॥ तयातिययण्रोलेख परिवादपरेः श्टेः। वृधो मेचौ विकर्वोत नेकः पन्धानमात्रजेत्‌ ” । माकण्डयपुराण,- “न मर्व॑ग्रकिभमिर्नित्यं न तु दैवपरेनेरेः "| मेचौ कुर्य्या टित्यनुषद्गः । मन्‌ः, ` ` पाषण्डिनो विकमस्थान्‌ वेषरालन्रतिकान्‌ ग्रठान्‌ ! हेत्‌कान्‌ वकट्रत्तिख वाद्यातच्रेणापि नाचेयेत्‌ " ! मन्‌ः,- "न शृद्राय मति दद्यानोच्छिष्टं न वरष्वतं । न चास्योपदिग्रद्धम न चास्य प्रतिमा{द्शेत्‌ ” ॥

उ च्छिष्ट भोजनपाचशिष्ट, इतिः पुरोडाग्राटदि, देवनेवद्यश्राड- दत्तानि, तत्रापि इविःश्रन्दप्रयोगात्‌ । उच्छिष्टनिषधो ना्रित- द्र विषयः ।

उच्छिष्टमन्नं दातव्य जोर्णानि वसनानि वा "`|

दति केचित्‌ ।

मनुना श्राञ्रितश्ूद्र दानव्रिधानात्‌, शद्खुःल्िखितौ,- ““ कषर पायसापृपमांमद्‌ घिमघृषत छृष्णाजिनानि शएद्रभ्यो न दद्यात्‌ ” । क विट्‌न्यतच्र प्रृताविति । प्रतमुत्सवः । उव्छवादिषु विवाहादिषु

नित्याचारप्रदोपः। ४८७

दे यभित्यथेः। विष्णस्मतो.- तिलदानमपि निषदं कुलनाग्रनादि । मनूरजोधायनखतुयं , “° कूविवादैः क्रिधालोपेने वेदाभ्ययनेन च । कुलान्य'९ कुलतां याति ब्राह्यणातिक्रमेण च। शरिस््येन व्यवद्ारेण शद्रा पत्येश्च केवले: ॥ गोभिरश्चेखच यानैश्च छषोराचोपसेवया , श्रयाज्ययाजैश्चेव नास्तिक्येन च कमणा ॥ क्लान्यकूलतां यान्ति यान्ति रौनानि मन्ततः । मन्त्रतस्त मश्नद्धानि कुललान्यन्पधनान्यपि ॥ -हलमख्यां च गच्छन्ति कषन्ति च मदद: "" | {ल्यं {चिचादिजौ विकादिन, व्यवहारेण णा दाना दिना, यानेः शरकटादिभिः। यमप्रातातपब्यादाः,-- दे द्रव्य विनाग्रन ब्रह्मणातिक्रमेण च । कुलान्यकुलतां यान्ति गवां ^` चातिक्रमेण च ॥ टदैवद्रव्य दवोटृ्रन यटूच। प्रय त्याच्यात्याज्याः । विष्णमेनुख.- “ एनखि भिर निकिकर्नायं किचित्समा चरेत्‌ । रत निर्णंजनाञचैतान्‌ जुशसेत्त कदाचन "' ॥ एन खिन: महापातकिनः ।

(१) बुलान्यासु विनश्यन्ति । (२) ब्राद्यगातिक्रमण च)

४८८ निन्याचारप्रदोपः।

वशिष्ठः,- “ पतितः पिता परित्याज्यो माता पच प्रति न पतति” वौ धायनः,- “ न पतितेः सह़ुवहारो विद्यते, पतितामपि मातर विश्डया- टद्‌न्‌भाषमाणः ` | गोतमः,- ^“ त्यजेत्‌ पितर सद्यः श्द्रयाजक, ्द्रान्नपाचक, शद्रा ययाजक, वेद विक्ञावक गशणहनन्‌, यखानत्यावमायिभिः सद सवसेदन्त्यावसा- चिलाच् । ” श्ुद्रायेयाजकं शद्रधनेन यज्ञकनत्तार, वेद विश्चावकं अ्रन- ध्याये वेदाश्यापकं । यत्त॒ शरह्ःलिखितौ.-- “ च्रयाज्याः, माता पिता सपिण्डा गुणवन्तः सवे एवात्याज्याः, गुणवन्तो विद्यावन्तः । ्रोतस्मात्तानुष्टानरतश्च” ! टेवलः,- ˆ“ पितरं भातरं पुचं एुचिक्रां भग्नो खषां । न त्यजेटृश(मोगायं दारानपि कटाचन ॥ माहत्यागो डि शास्त्रेषु नोपदिष्टः कद्‌ चन । पतिता चाभिग्रस्ता च न माता त्यागमरति ॥ कुलरद्धा वयोदद्धा ज्ञानटद्धाख्च मानवाः । प्रौ न्॑रद्धाख सपृच्या यथा खगुणगोरवात्‌ "' ॥ तदेतेषां मादहपिदव्यतिरिक्रानां पञ्चमहापातकिल्वेऽपि न व्याज्यल्भिन्येवं पर । मातुस्तु मदापातकिलेऽपि श्रत्याज्यतम्‌ ।

(१) ह्‌ षलोभाभ्यां ।

नित्धाचारप्रदोषः। १

हारोतेन,- लु ज्राचाय्यैलिकृपिद्रणामत्याज्यलसुक्ता,- "" श्रव्ररद्धौो च परित्यागः पातकेऽयाज्ययाजके | उपाध्याये च याच्यं च न पदत्याग उच्यते ॥

पातके महापातकव्यतिरिक्र, श्रयाज्ययाजने च खपाध्यायलिग- याज्यानां त्यागोऽपि न पितुः, मदापातकेषु पिलरमपोत्ययः, एतच्च पतितत्यागविधि विनापि पातित्ये मव्वेव्यवहारवजेनं। पापमंसर्गस्येव दोषावदलात्‌ । न तु त्यक्तमंसर्त्रन दोषनिमित्तत्वं , त्यागविधिखच ज्ञातोनां पुरुषाय: । तद तिक्रममेतेषामव दुरित; नतु त्यागविध्यभावेन पालकिनो व्वहाय्येलवे। यन्ते दश्िष्ठेन त्याग- विध्यन्तरं श्रत ऊद्धं तेन मधमयेयुः. लद्धमिंणो वा स्यः, सधमेयति- दति, तत्सृतका (` )तुर विषय, त्यागे कते तु सूतकमतकयोः सूतक- म्रतक न कन्तेव्ं, करण तत्साम्यापत्तेः. रिक्थ पिण्डोदकानि बवत्तेत- इति शद्खुःलिखितवचनात्‌ श्राद्भदायभागादिकमपि त्यागे सतिन भवति । न पलितमातच्े वचनाभावात्‌, एवं चागशौचव्यतिरिक्र- व्यवहारः त्यागं विनापि पतिते: सह न कन्व्यः, पतिताभिग्रस्त- द्‌ एत्य्मङ्रुलच्यकरस्य तस्य पुरो वन्धवानां राज्ञश्च मम दोषानभिष्यायाः, पुनः पुनरवम्थां लभति स यदेवमपि श्रनव- स्थितमतिः स्वान्तत्तो सिन्नपाचमादाय प्रूवंमपापमपसव्यं कला वामपादेन द्किणां दिश न्यजयेत्‌ । पात्रमपमव्य छृलापविद्धादिकं हत्वा शो चसुपामोरन । श्रपापादिकस्य रिक्यपिण्डोद कानि निव-

(१) तत्‌ चककारश्गादिविषयं २

8९० निद्याचार्प्रदप

त्ते, श्रवस्थां लभखखेति प्रायखित्त कुवत सभायां पुनः पुनवक्तब्य यदि प्रायञित्तन करोति तदोक्तविधिना त्यागः काय्येः, मन्‌- वचनान्निन्दितेऽहनि सायाङ्के सवं ज्ञातयः कयं: ; वश्ि्ठसतेः ममानव्नना दम॑सछतस्यामस्थघटरेन दामो दासौ मवखपु चान्यतमदारा जलानयन, जलानेता जलकुम्भमपसव्यो वामपादेन दचिणाभि- मुखो घटमन्यनमधोसुखं कुर्व्यात्‌ । भमुकश्रमणे पतितायेद्‌ जल- भुपतिष्टतामिति मेरिकरिक्रषु कूपेषु, ज्ञातयः प्रकौषेकेशा रप मव्यास्तमन्वालभेरन्‌ । ततः सरालाचम्य मनुवचनाददहोराचं श्रौ च मामौरन्‌। गौतमवचनाच्च सर्वाणि प्रतकार्य्याणि जोवत एव श्रस्य कुय्यः पुचादयः । प्ररकपिष्डषोडश्रश्राद्धादिकं ।

मन्‌:-

“° एवं तम्य विधि कय्याद्योपि सुपतिताखपि | वम्त्रान्नयानदय नु वर्त्‌ पुष्यगटहान्तिके '" ॥

त्यागे कते यदि प्रायश्चित्तं करोति तदा पयः पानौरः एतं वरणं मधूपलभ्य नद्यां पुण्यजलायां स्नायात्‌ । ब्राह्यणा ्रयुश्चरित तयेति । चरितमिति प्रतिवचनं: वश्िष्ठवच्नारद्भिरणएमय सएसय वा कु# नदी जलपरम तस्मे च द्यः |

"` तदापः प्रतिग्हाति; शान्ता द्यौः. न्ता प्रथवौ; श्रान्तं शिवमन्तरोचं यो रोचनस्तमिद गहामौति ' यजभिंः। पाव- मानोभिरितरसम्बन्धिभिश्च कुशाण्डिभिहामः । ततस्तेनो दकेनेव- मापोद्िष्टेति तिष्भिरभिषिच्चय्‌ः , ततः सर्वेषां ज्ञातौनां तेने-' मह नद्यां सानं, जलकुम्भापवजंन। गोभ्यो घामदान। गोभिर्घासे

निव्याचार्प्रदधैपः। ४९१

भच्िते ततो ग्ण प्रविश्य जातकर्मादि तस्य कत्तेव्यम्‌ । गां दिरण्घ त्राह्मणभ्यो ठद्यात्‌ | च्राचार्य्याय चेवं, ततोऽनेन सद मवं श्रय च पुनरद्धारत्रिधिश्यागविष्यभावेन भवति ¦! प्रायञिन्तमाच व्यवहाराः । अवदाय्थेवात्‌ । मनुः "* तालघ्रांख कतघ्नांख्च वप्रणद्धानपि धमतः । ्रणागतदन्ंश्च न तेः मम्भूय सम्विपरेत `" ॥ एतं; मह कते च प्रायश्चित्त व्यवदार) वन्धः । उदक्पानपद्‌ ववदहारमात्ोपलचकम्‌ ¦ स्मृत्यन्तरा^ स्त्ोघ्रान(पदति श्रारौराणि स्ातकत्रतानि । भच वाचिक तच वाच्यावाच्यभदेन टदिविधं; तच वाच्यं मवश्रष्ठं विष्णोर्नाम विष्णपुराणे,- ° यन्नामको तनं पुमां विलल्ायनमनुतत्तम ¦ मंजयागषपानानां धातूनामिव पावकः "` ॥ गोलायां,- ““ मतत कौत्तयन्तो मां यजन्तश्च दुदट्व्रताः । महाभारते,- ^ एष मे सवरेधर्माणां धमेाऽधिक्तमो मनः | यद्धक्या पुण्डरौ काचं स्तवेर चन्नरः मदा ” । विष्णघम,- " चक्रायुघस्य नामानि सटा मवत कत्तयेत्‌ ।

नाग्नोचं कोन्तने तस्य स पविचकरो यतः ॥

४९२ निव्याचारुप्रदोपः।

श्रज्ञानादयतवा ज्ञानाद्‌त्मक्नोकनाम यन्‌ | मकः त्तितमघं पुमो ददहन्येधो ययानल्नः ` ॥ विष्णघरमेत्तरे,- ^` रात्ता विषसा विषयाभिग्वताः, घोरेषु च व्याधिषु पच्यमानाः सकय नारायणणग्रन्दमाचं विमुक्रद्‌ःखाः सुखिनो भवन्ति”. विष्णर हस्ये, -- “ साहा विन्तन्मद च्छद्र म मोहः म च त्भ्ििमः यन्ते चणं वापि वासुदेवं न कौ येत्‌ ` ॥ मदाभारते,- ^ प्राणप्रयाणपायय मसारव्याधिभषज । द्‌ःख शाका! .,पविद्राण दरिरित्यक्षरदटय ` ॥ रामायणे, - न तत दटराभताः षन्ति न पिशाचा न रषचेसाः। यच देवो गदे विष्णः कौक्तयेते हि सदा सता” ॥ विष्णधमेात्तरे,- ` नाममंकौ तनं नित्यं चतिप्ररलितादिषु , यः करोति महाभाग! तस्य लखयति केग्रवः ॥

(१) परिचागः

नित्याचारप्रदौपः। ४९३

पुनतिष्णपुराल,- ` श्रवग्रनापि यन्नानज्ि कौर्तिते सर्वपातकैः | पुमान्‌ विसुच्यते सद्यः सिहचस्तम्गोयेया ” ॥ तया श्रयंविग्रषे नामविग्रोषसुक्ता “` सर्वाथेपद शक्तस्य वासुदेवस्य चक्रिणः । ययाभिरोचते नाम तन्दर्वायंषु कौत्तेयेत्‌ ' ॥ महहाभारते,- “ एष मे मवधघर्माणां धर्मोऽधिकतमो मतः । यदुक्ता परण्डरो काचं स्ततेर चन्नरः मदा ` ॥ एवं मद्खनाम गजेन्द्र मो चणादिकोत्तनमपि तन्तत्फलाथ । तया मनुः, ` बदाग्यासरत चान्ते पञ्चयन्ञुक्रियारतं ` न स्मग्न्तोह पापानि महापातकजान्यपि" ॥ तया, - "" परिनिष्ठितकायम्तु खाध्यायेनेव डि दिजः" । तच्च ब्रद्मभागः साचादिष्णपरः । कमभागोऽपि यभ्रूप विष्ण-

नामको त्तनधरः । दत्यादिमवेरूतिपुराणुषु कोटिशो वाक्यानि

विस्तरभयान्न लिख्यन्त !

तथा भविथ्पुराण,- “" महादेव ! मदादेव ! महाद्वेलि चेव हि| पटठेदेलल्लियमवान्‌ प्रटणयाद्वापि यः सद्‌ा ” ॥

४८ 9 नित्याचारुप्रदोपः)

धट दभेदमामाद्य,-

“गन्यञ्रयाय रुद्राय नौोलकण्डाय श्रम्भवे | दतौरयन्ति ये नित्यं न [इ तान्‌ वाघते कलिः ॥ कौत्तयन्ति च ये शट्रं सरृद्प्यतच् मानवाः, सवेप्रापेः प्रमुच्यन्ते मप्नजन्मरृतेर पि ॥ श्रश्मेधमदहम्बरस्य मरस्रग णितम्य च । फलं प्राप्रोति यो भक्तया महदारेवेति कत्तयेत्‌ ॥ प्रसङ्गात्‌ कोौतुक्राक्नाभाद्खारज्ञानतोऽपि वा । दर दृतगृचचरन्मवयैः सरेपापैः प्रमुच्यते ॥ चिपुरदर! इराऽऽदिदव! शम्भो! चिनयन ! ग्रंकर ! रद्र! शूलपाणे! | भव ! ग्ररणमितोर्यन्ति येवे. भवजनलघो न विग्रन्ति ते मनख्याः” ॥

एवमन्यान्यपि गशिवक्रौत्तनपराणि वाक्यानि विस्तरभयान्न लिख्यन्ते ` त्राम्बपुराण -

"° विक त्तनो विवखांख् मान्तण्डो भास्करो रविः । लोकप्रकाप्रकः भ्रौमान्‌ लोकचचुगहेश्वरः ॥ लोकसाद्ौ चिलोकेश्ः कर्तां इन्तां तमिस्रहा । तपनस्तापनश्चैव प्रचि: सप्ना वाहनः ॥ गभस्तिहस्तो ब्रह्या च मवंदेवनम्तः । यत्र तेन महानादो! दे सन्ध्येऽस्तमना्ये ॥

स्तौति मां प्रणतो अ्रूलवा मवैपाचेः प्रमृच्यने "

[नी

निचय! खार प्रदैपः। ४८५

भविथ्यपुराण,- ^“ उपवासो रवि यस्तु भ्या ध्यायति मानवः | तन्ना मजापौ तत्कमंरतस्तद्न तमानसः ॥ निष्कामं प्रूजयेटवं पर ब्रह्माधिगच्छति " । गिष्णपुराणे- “खे लामांऽतिदुरगेति बेदगभऽभ्विकेति च ' भद्रेति भद्रकाखोति क्तेमाच्ेमंकरोति च ॥ प्रातश्वापराहे च कौत्तेयि(९व्यन्ति मानवाः । तेषां इ प्रयितं सवं वत्प्रसादाइविख्यति "` ॥ मा केण्डयपुराणे,-- मावः दु्येतनय इत्यारभ्य सावणिभेविता मनुशत्यन्त देवोमादहात्म प्रश्त्य- ` मधृकंटभनागरं च मद्दिषासुरष्दनं । कौत यव्यन्ति ये तददधं प्रदम्भनिष्ररस्मयोः ॥ न तेषां दुर्कृतं किञ्चिदष्कतोत्या न चापदः | भविष्यति न दारिद्य न चेवेष्टवयोजनं'` ॥ दत्यादि, ॥ वध्ण पुराण म ^“ गङ्गा गङ्गाति यो चरूयाद्या जनानां प्रतेरपि । म्थितरूा रितं न्ति पाप जन््मच्याजितं ` ॥ गङ्गाम धिकत्य-

या पावयति श्रताजि कौन्तिता च श्नि (दिने,

(१) स्तोष्यन्त्या नममूत्तेयः ।

४९ नित्याचारुप्रदपः,

महाभारते, - “ कु रुच्ेच गमिष्यामि करू चे वसाम्यद ' य एवं मततं ब्रूयात्सोऽपि पापात्‌ प्रमुच्यते” ॥ तचा- ^“ शरदं काशैः गमिव्यामि तचैव निवसाम्यहं । दति व्रवाणः सततं काश्ौवासफलं भत्‌ " ॥ स्कन्दपुराे नन्दिनि प्रतोश्वरवाक्यं । "“ अनामयथखेतनो वा नाम कोत्तंयता तव, मोऽश्वमे घफल्त चेव लप्यते नाच संगयः ` ॥ म स्यपुराण,- ` का ्तंवोर्य्याजनो नाम राजा वाङ्सदस््टक्‌ । योऽस्य कोत्तंयते नाम कल्यसुत्याय मानवः ॥ न तस्य वित्तनाशः स्यादिष्टं च नमने भ्रुव "' विष्णघम, "` नमोऽम्त॒ ते कात्तेवौ्यैत्यभिध्यायति च्व यः तिन्नप्रस्थप्रद्‌ानस्य नरः पुण्यमवाद्यति `" ॥ स्कन्दयुराण,- -" सोमन्दिनोति यः प्रोक्ता कर्तारं प्रतिपद्यत , न तम्य दिपिश्रादूंलभयं कूुवेन्ति कुचचित्‌ ” ॥ तथा - ^ ककाटकस्य नागस्य दमयन्त्या नलस्य च । ऋलत्‌पसस्य राजघः कगैत्तनं कलिनाशनं ` ॥

निन्याचारप्रदौपः। ४९

श्रय मलत्यवचतन मनुयमौ, ^ मत्य त्रयात्‌ म्य ब्रयान्न त्रयात्‌ सत्यमप्रिय © © ल ` १. प्रिय च नानृत व्रूयादेष धमः मनातनः ” ॥ एतेन श्रिय मत्यं च मिलितं इय वक्तव्य मित्युक्त भवति । दारोतः- श्रनृतमधिशत्य, चतुविधे भवति, पणितानृतं, प्रत्ययानुतं, ज 1, € ॥ । ४ सुङृतानृत, साधारणमिति, विक्रेतुर महु एक त्नं, क्रतुग्‌णापड्धवः. दोषकोन्तनं च परितानृतं, एतच्च कितवदत्तिरूपं निषिद्ध । ्रत्ययानतं विविधं, उपादाने परस दापने यन्मिश्यावचनं । तरि प्रलम्भानृत । मा्चिणः कूटमाचिके व्श्रान््या भिश्यावादिले साचिलापलापे यद्नृत । यो दयोर्थिप्रत्ययिनोजेवपराजयनिणयकरत्ता मेत्यात्‌- दषाल्नोमादा पच्चपातेन मिथ्या वटति तद्युवहारानृतं, एवं चिविध, प्रत्ययानृते, एतस्िञ्चतुविधप्रत्ययानृते द्रव्यविशेषे पापविग्रषः। यम..- ““ पञ्च पश्वनृते दन्ति द्र इन्ति गवानृते । श्रतमथ्चानृते दन्ति सहस्र पुरुषानृते ॥ * प हन्ति तानसख्यातान्‌ दिरण्धायऽनृत्‌ वदन्‌ ' मवं श्म्यनृतं दन्ति मास्म भ्रूम्यनृतं वदेन्‌ ॥

क

रपा भमिवदित्याङ्कः स््रोणां भोगे च मेथने |

पत्रबन चौद्रषटतयोयन्चाि तासु मम्भवं ॥ ६३

४९८ निव्याचार्प्रदोपः।

गो वघस्तेषु सवषु शयनेष्वासनेषु च । श्रश्चवत्‌ सवेपापेषु खरो द्राश्रतरोषु च” ॥ श्रयमयेः, (\पग्लोभनानृतं वदन्‌, पञ्चमंस्यकान्‌ खवन्धू- निदन्ति नरके पातयति, गोऽयं ऽनृते दशर, एवमन्येषु । पनदरितः,- “^ (\)विश्वम्भं चरियुगं दन्ति पञ्च भिथ्यावस्षायतः । चणात्‌ संप्र्ण दन्ति वनुत व्यवहारतः ” ॥ विश्रम्भसंज्नके (र)जानृते “ चियुग्म जन्मत्रयं ५ नरके पातयति । भिथ्यावसायतः साचादनते पञ्चगुणं पञ्चजन्मपय्न्तं नरकपातः व्यवहारो जयपराजयानृते सप्चजन््रनरकपात त्ययः ¦ पनदहारोतः,- दानानृतमिन्यानृत तपो ऽनुतमिति चिविधं सुकतान्‌त ¦ दला द्रयमदत्तभिति मिश्यावचनं दानानृतं। यो यच्छनि- द्युक्ता न यजते महान्तं, क्तु कत्तं मुद्यतः खन्य करोति तदिज्यानृत । त चधा भवति प्रायश्चित्तं । यम्ब उपक्रम्यायथायं तप्यति तत्तपोऽनृतं । तत्र चान्द्रायण | “ तच दानानृते देयद्रव्यविगेषेण दोषः ।

(२) पश्युलाभे । (२) विश्रम्भात्‌ चियुगं (२) टगग्रहणाच्टत । (४) चियुमं ¦ (५) नरकपातः।

नित्याचारुप्रदोपः। ४९९६

श्रलनानृते जन्य दन्ति दे तु वासोऽनते तथा । चणिरननानृते न्ति चतुरं काञ्चनानते ॥ पश्च पश्वनृते न्ति दश दन्ति गतरानृते | श्रतमश्चानते हन्ति सहस पुरुषानृते ॥ एतत्त दिशं न्ति शचा अ्ुम्यनुतं नरः , ततस्तु दिगण यो) भुव दत्वा हिनस्ति यः” ॥ हारोतः,- माधारणं नाम गोन्राद्यणदितं, आरापत्‌कन्यः, स्वंराभिधानं दृति चिविधं, तच तिविघधमपि न दोषाय । एवं द्या स एव,- ^ न नमेयुक्त वचनं हिनस्ति न सख्ेरवाक्यं च न मेथनायं । प्राणात्यये मवेधनापहारे पञ्चानतान्याङरपातकानि ` ॥ ट्‌वलः,- “(र)विवादडे ब्रह्य-दासायं प्राणिनां जौविताय वा, श्रात्मनः प्राणेतोवां न स्यादेवानृते वदन्‌ "` ॥ विदारे मैने ब्रद्धहासायं, ब्रह्मायं नाह्यणनिमित्त, हासायं गोष्ठयां । गो तमः, ““ सप्त पुरुषान्‌ द इनि मनमापि गुरोरनतें वद ननरुतेऽन््व्वंषु,” अनतं दिविध, श्रसत्यं॑विमम्बाटञ्च ¦ दुष्टख्चतृतानामन्ययावच- नमसत्यं । प्रागल्भ्यापगतानां श्रसंप्रवन्तनं विमभ्बादः, दति |

(१) अभय | (२) विद्यारे |

ध्रै 2० निव्याचारप्दपः

तथा,- परप्राणोपघातायं परद्रव्यापद्ारतः । विरश्िष्टोऽनतवादस्तु न टृयाकथयनारिषु " ॥ अच विग्रषमाद मन्‌ः,- ^ (१ वह्ननां डि वधो यच तच साच्छनत वदेन्‌ "| यच भाक्िणः (`,मत्यवदनेन द्िजानां वधः शंक्यते। तच माच्तौ मिथ्या तरृषात्‌ द्द च न्यायमूल, (मत्यवदनस्य मर- णानुकुलव्यापाररूपत्न द्िमालात्‌. तस्यां च *दोषभ्यस्वात्‌, माच्यनते टोषान्पत्वादे कत्तव्य ! न साच्छवटनस्य विधेयलेन निषेधा विषयत, मिथ्या दि निषिध्यते मत्यं चथंप्राषट्ययं न विधेयम्‌ , मत्य(९)वद्‌नस्य प्रियरूपस्य ख स््रातकव्रतलेन विधेयत्व नाप्रियस्य, तेन ब्राह्मणादिवघानुक्रुलमाल्तिमत्यत्राक्यस्य निषिद्धलात्‌, न (*)मत्यानृतवद नस्य निषिद्धतवेऽपि दोषान्‌! न्तात्‌ कन्तव्यल, तया च प्रायश्चित्तं माग्खतोष्िः स्मय्येते, एवं माचिश्यतिरेके- णापि वग्वधानुक्रूलमत्यवचनं निषिद्धं । ^ पञ्चानलान्याङ्करपातः कानोति'" वचनं, तच प्रतिप्रसवादेव निषेधाभावात्‌ पातकाभावः, तया च, तच प्रायश्चित्तं स्सघ्टेते, णमिति, उत्‌ कर्षाथंवचोऽनृतं महापातकममतेन गणनादिव्यतिगह्िितं वजेनयं ।

(१) विनां ¦ (२) सत्यकथने | (द) मन्यम्‌लम्य । (8) दोषभयत्वात्‌ ! (५) नयसाच्यसव्यञ्चन्म्य | (६) सद्यतवरचनस्य |

(७) तच्र | (८) दौ षान्त्यत्वात्‌ ।

नित्याचारप्रदोपः। ५०१

मनुः,- “वतं भद्रमिति त्रयाद्धद्र मित्येव ता वदेत्‌ "' । प्रयमभद्र पद्‌ श्रभद्रवस्दुपरं, श्रभद्रं वस्तु भद्रमित्येव श्रूयात्‌ नत्वभद्र्‌ मिति, पुण्ये प्रशस्तमिति त्रूयात्‌ दत्यापम्तम्बवचना- दद्रपदं प्ण्धप्रश्स्तादिपदोपलच्ण, भद्र मियेबेत्यनेन पचलान्तरं पुष्छप्रशस्तादिपद्‌ं न वाच्यं भद्र मिव्येव वाच्यमित्यन्वयः, श्रापस्तम्बः,- ^ श्रधेनुं धेनुं भद्रमित्येव ब्रूयान्‌ "'। धनुभयागरब्दो धनुभविय्यत्य्ं, धेनुभवायासुपगमः। पारस्करः, ^ गभि विजयेति ब्रूयात्‌, सकरुल- मिति न कुल, कपालमिति कपाल, मणिघनुरितोनद्रघेनुः "¦ मदाभारत,- “° पुण्यानां शोभनं पुष्छ ठ चाणासुद्धता कषिः । बह्धक्रारं च वासानां वाद्ये बाह्यां तया गवां ॥ सम्पन्नं भोजनं व्रूयात्‌ पाने तपेण तथा । सुष्टष्ठ पायसे नर याद्वाच्य छर तया ॥ ग्पश्रकमं णि माप दृते स्नाते तु भोजने। वाधितानां च सरवेषामायुव्यममिनन्दिति ' ॥ पण्यद्र ये छ्ोभनं पण्मिति वाच्य । वज्कवारं वह्कश्रव्टं गवां मध्ये वाक्च दातुमिति त्रयात्‌ । भोजने- भोच्येऽन्नादौ पानोये पयद्रय दुग्धाटो ¦ शआ्रायुग्यमभिनन्दित मया दित्ययः ; यमः.

` जनि चुवतो त्रूयान्नोवेत्टुक्तः महेति च

५०२ नित्याचारप्रदौपः।

चवतः चतं क्ुवेतो जोौवेति वक्रव्य | सत्कर्ता च तया महेति वदेत्‌ । इति वाच्यानि; गच्छन्‌ यदि मभां पश्यति तदा सभां पश्यन्निम मन्तं पटला सभामभ्येति, “ सभा सिरमिनामा ल ऋषिर्नामामि तस्ये तेन” । सभाप्रवेग्रे मन्तः । सभावभाष- भिति भेभे प्रजापते दुहितरौ सचेतसो षोनविषादुपमाम तिष्ठेत्‌ सचेतनो भवति रुसवो वाजन दति, प्रविश्य |

जपः,- श्रभिग्वहेमागमतिरार्‌ प्रतिवामाः कविपाद्पमाम तिष्ठेत्‌ सचेतनो भवति, मंमवो जनः । सपव मभापति बद्ध मन्येते, दास्यक्रोधशान्त्ये श्रभिमन््रए, जात एषारभयखातन्‌र्मन्य, क्रोधस्य नाजिनोः ।

“ तां देवँ ब्रह्मचारिणो विनयन्त्‌ सुमेधसः । दरदं एथिकवौ चाहतौ ते क्रोधं नयामसि” ॥

गभेमश्वतर्य्या मह महसा वा पाठमदयन्नेः ।

यदि मन्येत सभापतिमेम द्रोदं करिष्यतौति तमभिभन्तरयेत्‌ । गते दामोवास्या आ्रादते इदयमादधते यच निहिता बाधकतां ततस्ततच्राददे यदह त्रवौमि तत्‌ समिधरो । एतटव मभापति वणरैकरणमन््तः । सवदा गमनकाल्े मार्गाभिमन्तण ।

नमौ रुद्राय पथि." सदे खस्िमांसं पारय, एव नमो रूद्राय चत्‌ष्य्सदे खस्िमांस पारयेति चतुष्यथा' ६ मिमन््रण, नमो र्द्रा याष्पसदं स्बस्तिमांसं पारय, मोकारोहणे मन्तः । सुनावमार-

(१) पदे (२) चतुष्पदाभिमन््गं ।

नित्याचारप्रदौपमः। ५०३

हेयमिति उत्तरेण मन्तः । सजामा ण() कानन प्रवेष्टं कान- नाभिमन्लण, नमो रुद्राय वनमदे खस्तिमांसं पारयेति, पवता: रोण मन्लः । नमो रुद्राय गरिसदे खस्तिमांसं पारयेति ¦ श्रशानाक्रमणे मन्तः नमो रुद्राय (र आश्रानसदे सस्तिमांसं पारय, गोष्ठग्रवेश, नमो रद्राय मृत्‌ पिण्डसदे खस्तिमांसं पारय, वम्तरस्रात(२' वातादतोवस्रमभिमन््रयते, श्वा चासिन वज्रोऽसि नमस्तेऽस्तु मा मा दसः, गजितमेघममिमन्ल्रयते, भ्रिवा नो वर्षाः मन्तृ श्वा नः सन्त विद्युतः, शिवा नस्वासन्त्‌ यास्तं ^“ 'हनमि टर चदन्‌, शब्दं कुर्वाणां ्रटगालोमभिमन््यते, शिवा नो नामासि सख्धितिस्ततिजानः नमस्तेस्तु मा मा दिसोः। शब्दायमानं पञ्चिएममिमन्त्रयते । ““ डिरष्यवण ! प्रकुने देवानां प्रहितं शिव] | यमदूत ! नमस्तेऽस्तु किलाकाकंरिकोऽत्रवोत्‌ `` ॥ लचण्यस्य ५ 'टचस्याभिमन््रण । मा लाशनिर्मापरश्यर्मादण्डो- राजप्र षितः । ^“ अङ्कुरास्ते प्ररोहन्त निवाते त्वाभिवषेतु । श्र्िष्ठिसुस्त मा टिसोत्‌ खस्ति तेऽस्तु वनस्पते" ॥ स्वस्ति मेऽस्तु वनस्पते म यदि किंचिद (~ तवाहि लभते तत्‌ प्रतिग्रदे मन्तः द्ौसवारदातु प्रथिवो ददातु प्रतिगक्ा-

(१) सूचामाशं | (२) पिद्टसरे | (२) वस््रपान्तवातादता । (४) खटजसि । (५) देवस्य । (६) दूोभूतिलादिन्‌ न लभ्यते ।

५०8४ निद्याचारप्रटोपः।

मोति | श्रोद्नप्रतिग्रह एतन्मन््त(\'पाटानन्तर वच्छमाणमन्ताभ्यां प्राग्रनं, ब्रह्म प्राञ्नाविति प्रथम, ब्रद्यलाप्राञ्ालिति दितोय, अन्न प्रतिग्रहे प्रतिददानन्तर प्राशन, ब्रह्य प्राञ्नाविति प्रयम्‌, नब्रद्ध ला प्राञ्ालिति दितौयं, ब्रह्य लापि वविति दतौय । दतिवाच्य, अयावाच्यानि, मनुः- “° अ्रवाच्यो दोौचितो नान्ना यवौयानपि यो भवेत्‌ '" । ध 6" €. एतचाग्िषो मो यपयन्ते तदृद्ध कात्यायनः नामग्रहण: भोजने स्यातः कूर्वौतेति ८, 9 शै, * र गः 9१ बरष्कं बेर विवाद्‌ च न कुय्यात्कनचित्‌ सद", वशिष्ठः,-- ^“ (रन मित्रभाषणभिन्तेत ” । मनुः, ^“ छरलिक्‌पुरो हिताचायैः शालकातियिमंथितेः । ०५९० =, टद्धवालातुर वद्यज्ञातिमम्बन्धवान्धवेः ॥ मातापिदभ्यां नारोभिर्भ्ाचा पुत्रेण भायेया । =~& * द्‌ हिचा वा सवगेण विवाद न समाचरेत्‌ ॥ तस्मादेतेरधिचिक्तः म हेता ज्वरः सद्‌ा `” । ६८ + = = < > न ज्रुरय्यान्जननसवादं न वेद्यनं च वत्सलैः । नपवन्धुगुप्तमानभिषक्व्यो तिःपुरो हितेः ¦ विरोधेन मदु ःखं म्रोत्या सखुखमवाश्रुयात्‌ ” ॥

(१) पागना | (र) म्नेच्छभाषणं शिच्तेन

निद्याचारप्रदोपः। ५०५

वश्ध्वादयो नपस्य, ज्योतिः (ज्योतिष्कः, विष्णपुराणे,- नारभेत कलिं प्राज्ञः, प्रागदोषानुदन्तौ , देवलः, परषवचनं, श्रपवादः, पेशुन्ये, भ्रनल, इयालापः, जिष्टर, इति व्राद्मयाष्ट, कुल विद्या - चारदोषकयनात्मक तत्‌कालक्रोघसन्तापजनक वचः परुष, परूष- क्चनानासेव परोच भाषणमपवादः, गुरुनपतिवन्येखत्याग्रे काय्य

। ५ र) शु, न ५ =

नाशाय गु) पंदरन्य, चरनत प्रसिद्ध । देशराज्यपराभ्चितहास- क्रोड़ादि विषयं निष्प्रयोजनभाषण, टथालापः, गरद्यात्तार(*- मेय नसम्बन्धको त्नं प्मेष्यनामयदणं अमाङ्च्टग्रब्टोञ्चारण निष्टर ।

ष ।

विष्णः, “न कम्यचिन्ममंणि स्परत्‌ `

५

| गो प्यण्रब्द्कमेन्तनं मम्ग्रब्दः हारोप्तः,- “न वेदगरुन्नाद्मणगोपरिवाद कर्य्या "2 आपस्तम्बः; ^^ गोद ङिषणनां कुमार्य्यः परिवाद्ांख॒ वजयत `` गोरदचिणायऽपि, दखिणणनां वस्लद्िरष्धादौना भ्राप दत्य धिक्त्य । वा युपुराण,- `` नचेताः परिचक्तौत ,

न परिवदेत्‌ तथा नचायः परिरव्देन ` ॥

(१) ज्योतिषिकः | (र) जनपाद तू | (३) गुप्तदानक्यन | , 2) ग्रद्धयाङ्गमेयन

=.

५०६ नित्याचास्पदोपः।

तया,- तावत्‌कालं दौ चितो (*भरुवस्तनं परिवदेत्‌ ' तया : योग परिवदद्यस्तु ध्यानिनं मोक्तकामिन । “म गच्छन्नरक घोर ओ्रोतारश्च न मप्रायः'। महाभारते, सदा नारायणं देवं सवंपापदर (*इूभ , निन्द्यमानो नरः ग्रोघ्र नरकं प्रतिपद्यते" ॥ वरादपुराणे,- ^ विष्णरद्रान्तरं त्रया, लच्छौगौरयान्तरं तथा । मर्त्यानां नास्तिकान? च काद्य शास्त्र विगर्हितं "` ॥ अन्तर भेद, काव्य कविकल्पितं न प्रमाणं | यमपेटोनसो,- “न निन्द्या ब्राह्मण गावः काञ्चन सलिल स्ियः। परयिवो च षडेतानि यो निन्दति म निन्दितः यमः,-

“ यस्तु निन्द्यात्‌ परं जोवन्‌ प्रश॑सत्यात््नो गुण्णन्‌ सवे वादभंषिको नाम ब्रह्मवादिषु गहत” ॥ वरादपुराण,- श्रधिकं, पूवंभुक्तस्तो निन्दनं च निषिद्ध ।

गौ तमः,- न म्लेच्छा ्च्यधाश्रिकेः सह सभाषेत, संभाय्य (र)पुण्छकृतो मनसा ध्यायेत्‌, त्राह्यणएन सड संभाषेत

(१) रुन । (र) प्रथु । (२) गुणक्रतो ।

निव्याचार प्ररोपः। ५०७

पेटोनसिः- “ मन्तोन्यन्तप्रमत्तेः मह न मभाषत, परस्तियं रहसि न संभाषेत "` | मा स्यायनग्टद्य,-- ^ छतक्युदकोभ्यां न मवदत्‌ '” ' मनुः,- `" नाप्रषठ कस्यचिद्.यान्नत्तान्यायेन परच्छतः? । ट्‌वलः,- “न नद)षु नद ज्रूयात्‌ पेतेन च पवते । नान्यं प्रशरसेन्तच्तस्थस्तो य व्वायतमेषु च" ॥ मनुः, ` पाषण्डिनो विकमस्यान्‌ वेड़ालव्रलतिकान्‌ शठान्‌ । हैतुकान्‌ वकलन वाद्ाचेणापि नाचचयेत्‌ "` ॥ श्रापस्तम्बः,- "न सोम्ये सपनन दति नयात्‌,” पुनरा पस्तम्नः,-- “ ^ वजये द्रोः स्तुति समच. सस्नातमिति च, खानप्रणमां विवजेयेदित्ययः "¦ मनः, “न विग्र कथां (` क्रुय्यात्‌ “| विग्रह श्राचिष्य। पुनरापस्तम्बः,-- वाक्येन वाक्यप्रतिघातमाचाय्दस्य वजेयेत्‌ , विद्यया विद्यानां प्रतिघातं वन्जेयेत्‌ ” । मांख्यायनग्टद्य,- “न समत्याक्रोग्रनोपि्नोकुरं कले चति- डतिः स्यात्‌ : ” श्राक्रोश्ननो श्राक्रोशनवान्ता कुल कुलः, टयाग्हाद्‌ ग्यहगमनश्नलः । दति हेतिः पुराटरत्तिकयनपरश्च न स्यात्‌ ।

(र) त्रयात्‌ :

५०८ नित्याचारप्रदोपः।

महाभारत,- “ महात्मनां दि गुद्यानि न वक्रथानि कदडदिचित्‌ । लकार नामधेय च ज्येष्ठानां परिवजयत्‌ ॥ श्रधराणां समानानां उभयेषां न द्यति ”' देवलः,- “ चचेद्मानिति लब्धां चाण्डाल ब्राह्मणेति च । जग्रा निन्दनं देषात्‌ पर्‌षित्व विभरियते ॥ टरषलं टृषलेत्यक्ता पतितं पतितेति च| सत्येनापि सदोषः स्यान्मिथ्या दिगण(*'वान्‌ भवेत्‌ ” ॥ यमः,- । ° प्रत्यकं वा परोच्चं वा पतित यदि पश्यति । प्रत्यादेशो न कत्तव्यो रक्तदात्मानमात्मना ॥ यानि सि्यामिशस्तान! गच्छन्यद्रूणि ली चनात्‌ । पतिपुऋन्‌ प्शम्‌ दन्ति तेषां मिथ्याभिश्रसिनां ” ॥ ्रह्माण्ड,- “मापो देहीति चेवं य: प्रजरवौति दुरात्मवान्‌ । रपि जातिशतं गत्या न विुच्येत किल्विषात्‌ ”' ॥ गर्ल सितौ, ““ टवेन्द्रघनुशनद्र ्धय्येपरिवे शोल्काः परस्मे न कथयेत्‌, नात्मनः प्रतिकलं मराजनविरोघ कुर्य्यात्‌ । गोष्टोभिः संवध्येत, मद्ाजना बेदायज्ञाम्ेविरोधः, गोष्ठो ठयाकथाः ? ।

(१) भाग

निल्ाचारप्रदोपः। ५०६

पेढोनमभिः.- ° सुद्न्मरणमाक्ति वा न स्यं भ्रावयेत्यरान्‌ " । यमः,- ““ तिथिं पचचस्य न त्रयात्‌ नच््ाणि न निदिगरेत्‌ ” रद्य दितोया, श्रद्य ्रवरत्येवं न काम(*येत्‌ । ब्रङ्कलिखितौ.- नगच्चागारे चरन्तौ मां धयन्तो(?) न च्तोतान्यस््रे, न वाद्यान- वाद्य. तामिति रयात्‌, श्रवा मदि हारोते विशेषः, “^ परखलावलोणां ना चन्ौत, पिवन्तं च परतरत्सं " । तया, अ्रापस्तम्बः,- ““ वजये वताभिघानं नचाप्रयलः वजेयेचख सुवरंद्‌ सूचनं । परिभोगं यथोक्रषु मनत्‌सरः पुच्रश्रि्ययोः" सूचनं पेश॒न्य, परिभोगं पराभवं कला धनग्रहण । वशिप्नः,- न स्ेच्छभाषां ग्िच्तत, अष्ठादगनरकदेत्‌कर्म्माधिकारे । हारोतः,- ^^ पारव्यमनृतं गादश्रतिविक्रयश्चेति वागजानि " । एव विस्पष्टम*घौयात्‌, न शद्रजनमन्निघावध्ययनं श्रनध्यायाध्ययगं च मनूकत वन्य, इत्यवाच्यानि, ममन वाचिकं स्वातकत्रतं ॥ (१) न्नापयेत्‌ | (२) पायन्त |

(२) न बाद्ययान वाह्यतामिति त्रयात्‌ । (४) अबाह्य नरादि (५) मभिधयात्‌ |

५.

नित्याचार प्रदौपः |

श्रय पाणिजं, नरसिंश्पुराण,-

““ नर िदग्रदहे नित्यं यः मम्माजञ्जंनमाचरेत्‌ । सवेपापविनिमुक्तो विष्णलोके महोयते " ॥

वरादपुराण,-

^“ यावत्‌कानि प्रहाराणि ग्रूमिसुमान्ेने ददुः । तावद्रषेमदस्ताफि विष्णक्लोके मरोयते ” ॥ दत्यादि

तयोपलेपने, - तेव,

“° गोमयं ग्ज्य वे भ्रमि मम वेश्ोपलेपयेत्‌ । यावन्ति तु पदान्यत्र समन्ताद्‌ पलेपनात्‌ ॥ नावदषेसदस्राणि मद्भक्तो जायते तया । यदि द्वादग़्रवर्षाणि लिप्यते मम वेश्छनि ॥ जायते विष्ण (रजे वंशे धनधान्यममाक्ुले ” । दत्यादि ।

तया,

“° स्थानो पलेपने काय्यं मलिलं यो ददाति मे, यावन्ति जलविन्दूनि लिप्यमानस्य सुन्दरि ! । तावदषेमदस्ाणि विष्णलोके महोयते ” ॥

विष्ण्‌(र'पुराणे,-

^ श्रग्यच्णं च यः कुर्यात्‌ पानोयेन सुरालये ।

म शान्तपापो भवति-- नाच कार्य्या विच्तारण्ण ” ॥

(१) विपरले वंशे । (२) विष्णधम्मत्तरे ।

निव्याचारप्रदौोपः। ५९१२१

स्कन्दपुराण, ^‹ अगम्यागमने पापमभकच्तस्य च भकच्तेणे । मवे तन्नागमाभ्नोति मण्डयित्वा इरे ग्टेदं ?' ॥ तथा,-- ० सा.रुक्णं वन्तिकोपेत खस्तिकेख विभ्वूषितं देवदेवस्य कूुरुते^" जयते भुवनचयं ` ॥ नर सिंदपुराणे,- “ निर्मा्यमप(र) कव्याय तोयेन कखाप्य केशव । नर सिंहारृति राजन्‌ सवपापः प्रमुच्यते " । तया,- # यवगो चूमजेशयृेरद स्यौष्णेन वारिण । प्रचाद्य देवदेवेश वारुण लोकमद्ते "` ॥ भविय्यपुराण,- ˆ“ यावन्त्यः पाश्रटकणिका माजन्ते भाख्करालये । दिनानि दिवि तावन्ति तिष्ठत्यस्तमला नरः ॥ तया.- ^“ श्रिवमाल्या पनयनं पूजान्ते तच माजेघेत्‌ । एकेकं तच तुल्यं स्याचान्रायएफलेन तु ” ॥ एवमन्येषामपि देवानां स्लानमाजेनादोनि तत्तत्‌ णास््लोक्रानि)

(१) प्राङ्गणं वगकोपेतं , (२) ग्रतडते भुवनचये (२) मपनौय ¦

नित्याचारप्रदपः।

मनुः, “ घारयेद्‌वेएवों यष्टिं मोदकं च कमण्डल्‌' " । तथा,- सुवणोरजतसुद्रिकाधारणं पूवेसुक्त, दभेवटकधारणं च । मनुः,-

“न कुर्वत टयाचष्टं नवायश्नलिना पिबेत्‌ "` ।

तया,-

“न सल्लो च ब्दद्रौयान्न च्छिन्यात्‌ करजेस्ट्" । तया खयं नोपानहौ हरेत्‌ हस्तेनेति रषः ॥

तया,-- न पाणिं सुच्रोत । तया,

"न सदहताभ्यां पाणिन्यां कण्डयेदात्मनः शरः । न स्प॒श्तदुच्छिष्टो न च रायादिनाततः॥ केशग्रहान्‌ प्रहारांश्च शिरस्येतान्‌ विवजेयेत्‌ । म्‌ राज्ञः प्रतिग्टछोयादराजन्यप्रखतितः ॥

न स्पशेत्‌ पाणिनोच्छिष्टो -विप्रगोत्राद्यणानलान्‌ ।

स्यग्रेत तान्‌ शएचिनित्यमद्धिः प्राणानुपस्यृशेत्‌ ॥

गााणि चैव सर्वाणि नाभिं पाणितलेन तु” । कण्डयेदात्मनः शिरः ।

° अनातुरः खानिखानि न सयेद निमित्ततः | रामाणि च रहस्यानि सर्वाश्छेव विवजेयेत्‌ ” ॥

न णणिपादचपलः

नित्याच्चार्पदोपः। ५९

दिबौपुराणे,- “ ने चाञ्जनं निषवेत्त दन्तधावनपूवकं `" । विष्णपुराणे- न कुर्य्यात्‌ वस्रसघषं न गटहोयाच नासिकां” । मदाभारते नन्द्याधिकारे,- “° ब्राद्यणैः कारयिस्यन्ति टषलाद्‌ न्तधावनं "` । नाङ्गनखवादनं कुर्यात्‌, न पाणिना जलमभिदन्यात्‌, नेष्ट- काभिः फलानि पातयेत्‌, न फले: फलानि, तथा कदन भेदन लेखन विमदेन विदलनास्फोटनादिनाकस्मात्‌ क्यात्‌ । श्रव- स्फोटनं दस्तादयङ्स्य विस्फोटन ॥ आपस्तम्बः, “^ प्रष्ठतस््वात््मनः पाणि न मक्नषयेत्‌ । गोत्राह्यण- सपप्रनवर्जानुट्रत्लौ स एवाद - ““ दस्तेन्‌/९ शरणात्‌ "` । टद मातात॑पः,- “ उद्धत्य वामदस्तन यत्तोयं पिवति दिजः । सुरा पानेन तन्त्य मुराद प्रजापतिः” ॥ वशिष्ठः, `“ श्रद्निमापश्च न च युगपद्धारयेत्‌, । नानान(ः, सन्निवापं वजेयेन्‌,” सननिवापः संसगः, श्रयं(*' लौकिका विषयः, तरेदिकाग्मो तु संसगंविग्रषात्‌ प्रायतन्त बिशेष: । पेटौनसिः,- "° प्राणिनो द्दिमितव्याञ्च क्तिष्टपात तु वजेयेत्‌ क्लिष्टपाते ब्ध श्र प्रवेक । (१) स्तेन वः क! र्गात्‌ । (र) नानास्िनां। (र) च । ६५

५९९ नित्याचारप्रदौपः।

“° नावपुरे क्था(९ग्रन्तरं गोकलस्त्रोकमारके । पुष्यक््नानोद कम्थाने मा(रोस्नावाङ्ग्रन तु ॥ निजनिधि(रप्राप्नौ तथेव पुनर पयेत्‌ । परस्परे पशन वोन्यान- दभंचणोवाच योजयत्‌ ॥ “° मरवाधां न कुर्वत जलवातायनादिभिः । माय प्रातरहदारं भिक्चाय नावघट्रयेत्‌ ` ॥ जलायनं प्रणा, वातायनं गवाक्ष, भिचायं भिचादतत्ययं, तयासमिद्धमिं इम्ताभ्यां न स्पृशत्‌ । उश्नाः.- न वस्त्रेण मोजयेत्‌, य कचिटपि' ¦ मडहाभारते,- ^“ देवमान्यापनयनं दिजोच्छिष्टापमान्जनं अआकन्पपरिचयां च माच्रसवाहनानि च। श्रचेकोकं नृपश्रष्ट ! यो गतो अतिरिच्यते ' ॥ तया,- “^ कपिलायां च दन्तायां यत्पानं ज्येष्ठपुष्करे । तत्फलं भरतयष्ट ! विप्राणं पादधातने ॥ दिजपारोदकक्किन्ना यावत्तिष्ठति मरिन । तावत्‌ पुष्करपणन पिवन्ति पितरो जनन" ॥ दति “ पाण्जिानि स्नातकत्रतानि "` ॥

(१) टथाशास््ं गोगुर । (>) सौम उालृषद्धवु । (३) निच्तेषो ।

नित्याचारप्दोपः। ५९१९५

अय पादजानि) मर सिदपुराण,-

“ प्रदक्िणेन चैकेन देवदेवस्य मन्दिरे । पर्प प्रदचिणफलं प्राप्य पश्चाद्धरि ब्रजेत्‌ ` ॥

वराहपुराण,-

“ यस्तु प्रदलिणं कुय्यान्‌ साष्टाङ्ग च प्रणामक्‌ । दशाश्चमेघस्य फलं प्राभ्रुयान्नाच मण्रायः ` ॥

भविव्यपुराण.,-

^“ ज्ञता प्रद चििण भक्तया भिव्रस्यायतने नरः । चरश्मेघमरस््स्य सुद्दौष्टस्य पालं ननम, ” ॥

स्ये म विकृत्य नचेव.-

““ क्रत्वा प्रदक्िणं यस्तु नमस्कार प्रयजयेत्‌ । राजसूयाश्मेधाभ्यां स पर लभते फल ॥ चिषतप्रद्‌ लिणा कला यो नमस्करूते रविं, भ्रमौ गतेन श्रम! म याति परमां गलिः" ॥ एनमन्यदं तानां प्रदरचिणं ,

ग्कन्द पुराण,-

“" प्ररचिण यः कुरूते पटन्नाम प्रदस््रकं '

तुलभ्णेपाश्वनो नित्यं यक्नायुतफलं नभन्‌ ` ॥ तथयाऽश्वत्यप्रद चिणं मवेपायच्यायं । तच मन्तः, शिम! ग्रमोगभे। यज्ञगभे मनानन, |

द्रष्य" श्रौगभं' वदगम, नमोऽम्न्‌ ते ॥

५९६ नित्याच्वारुपदोपः।

चचुःस्पन्दं भुजस्मन्द दुःखभ्न द्‌ विचिन्तन । परचणां च समुत्थान श्रश्वत्य ! श्रमयख मे ॥ एकाद णोऽसि रुद्राणां वद्धूनामपि चाष्टमः । नारायणोऽसि देवानां टच्राजोऽसि पिप्पलः ॥ त्वां दृष्टा नश्यते पापं स्पष्टा लच्छ्ो विव्रद्भते । प्रद चिणाद्धवेदायुः सदाश्वत्य ! नमोऽस्तु ते ॥ नारदः- “° लोकेऽस्मिन मङ्गलान्कौ ब्राह्मणो गौङेताग्रनः । हिरण्छं मपिराद्त्य आपो राजा तयाषटमः`' दत्युपक्रम्य,- ““प्रदचिण तू र्त लयाम्यायुनं दौयते "” । मनुः. “° श्बरदङ्खः देवतं विप्रं तं मधु चतूष्पयं । प्रदक्षिणानि कुर्वत प्रज्ञातांश्च वनघ्यलोन्‌ "` ॥ च्रापस्तम्बः,- “` प्रदचचिणमश्िमाह्धियमाणं नाप्रतिष्ठितं भ्रमो प्रद चिण्णेकत्योपेयात्‌ ¦ श्चूमौ स्थापयिता प्रद चिणौङत्य गच्छ. दित्ययेः ? | माकंण्डयपुराणे,- “ विद्याधिकगुर्‌ चेव दिजः कूर्यात्‌ प्रद चिणं ” । श्ह्ख लिखितो, प्रटक्लिण कुर्या दित्यनुटत्तौ विष्णः, “रग्निः ब्राह्यएगणिका-प्रणेकुम्भाद्‌ शच्छचष्वजपताकाः ओरौ टचवद्धं माननन्दा वरन्लादोञ्च तानटन्तचामराश्रगजान दघोच्तौरमधसिद्धायेकांश्च "

निव्याचारप्रदौपः। ५९७

बोणाचन्दनायुधादिगो मयफलपुष्याम्भश्ाकगोरो चनादूर्वाप्ररोदां्च उष्णोषालकारमपि कनकरजतवस्तरासनयानामि ¦ सगारपप्रय- कुमारोमालाश्च ओौदत्तवद्धेमाननन्दाव्ताः मन्निवेशनिषेघाः । खर्णादिरविता ज्योतिःगाम्त्प्रभिद्धःः, उष्णोषालंकारो सुक्रुरं " । गौ तमः,-योगचमाथमौगश्वर मधिकृत्य गच्छन्ना्े, अरन्य देवगस्‌- धामिंकेभ्यः, अ्रलब्लाभो योगः| लग्परिपालनं चमः, नान्य- मित्यनेनापोश्चरातिरिक्रस्य योगक्तेमसमयत्नादेव तच गमन- प्रमद्गमभावेऽप्यनो' ररश्येश्वरपरा यो गचत ममम्पादकलेऽपि न गन्त- येति दशयति, एवं देवगरुधामिंकाणामगन्तव्यलप्राप्नौ योगच्चेमा- ममय॑त्वेऽपि तेषां घर्मायं गन्तव्यलमाह श्रन्यत्ेति ।

“रच्ितारं च राजानं ब्राह्मण च वह्ृश्रुत ।

अभिगम्याय(^"मप्रज्य सद्यः पापात्‌ प्रमुच्यते '" ॥

~ * न ॐ ० © अरय गमनविधिः, यान्नवल्क्यः,- “श्रय मे वच दत्थेव (मव मंचसुटोरयन "` । "` वषेत्यप्रा्तो गच्छत्‌ ” । ष्णापराण.- विष्णपुराण,

`" वर्घातपादिके क्च दण्डो राज्यटवौषु च। प्ररोरतच्राणक्रामो वें मोपानत्कः मदा तरेजेत्‌ "` ॥ एव च श्रय मे वच्चः, पाप्मानमपदनदिति सचममाशिपय्येन्तम-

प्राटरतस्य गमन । तदनन्तर कचधारणं ।

(१५) श्रम्स्य दारा ¦ (२) पुज्याय (र) कत्ल :

५१८ नित्याचाग्प्रदोषः

“ नोद्धं तियेब्िदूरं वा निरोच्छ पयंटेद्वुधः , सगमत (\महोपुष्टं नरो गच्छदि(रलो मयन्‌ "' ॥

रथारोहणएप्रसङ्ग, सारथिना युक्तो रय दरत्यक्(र)सवेमित्यनेन रय- समोपागमनं। (*रयान्तर साम५सोति (९ द चिएचचक्रालम्भः, ठद- द सौन्यलरस्य वामटेव्याममोति ईैषादण्डाय, रयोपवेग्ननस्थानासि- मन्छणं, शरङ्गाऽन्ज्गा.°वरतो रथं स्थातु खातमभिमद्‌ भिः सम्बत्‌- सरत, दूरेदहेतिरिद्धियावाष्वतस्तिखो।" श्रग्रयः पयः पारयन्त्‌ नमो माणिचलाय, उपविश्य द्चिणं धूयं प्रतोदेन प्रेरयति, देवालयं दृष्टा दूराद्वरोदणं, विप्रनिकटेऽवरोहणं, गवां मध्यऽव- रोहणं, "= मुह नमार्द्य जपः, इड र तिरि मध्यमा मास्ति रति. रयभङ्गशङ्ायां जपः, श्रयं वामश्िना रथो मा दुगमाग्रुचोसिषत्‌, तदाभय न भवति, वल्लादन्यच गमने रथं ध्वजं सयष्वा'«) जपः । रथादवरुह्य यवमोदके दौयतामिति खत्यान्‌ प्रतिप्रेषयः । दस्या- रो दणप्रसङ्ग '' "हस्तो यग्रसमसिरम्तो वचंसममि इन्द्रस्य वा वच्रंणा- भितिष्टामि स्वस्ति माम पारय । च्रश्ारोदण मन्तः, च्रश्रयग्रसममसिः श्रश्वचमममि | टृन्द्रस्य त्वा वज्रेणाभितिष्टामि खस्तिमाम पारय,

निषेधालिक्रसेणा ग्रक्तया गदं भारोदणे वाष्रोऽमि विष्णद्‌वत्यः खस्ति-

(१) ग्रदौन्तष्ट | (२) विलोकयन्‌ ।

(३) सविद । (8) र यन्तर |

(५) ममोलति। (६) श्य ।

(७) वभितो । (८) पिच्राद्यभिमुखे च दृगात्‌

(< ) खषा मन्लजपः । (१०) हस्तिपसम्मसि।

नित्याचास्प्दौपः। ५९६९

मास पारय, एवम'पश्रह्या ओरोषटारोदणे मन्तः शृद्रोऽसि शद्रः नन्द्रा श्राग्रेयो वे ददिरण्षरे ताः, उत्तरेण खरस्ति मासु पारय, मार्गाभि- मन््ण, नमो र्द्राय पथि(?'खदे खस्ति मासं पारय, चतुष्पथ- द्‌ शनेऽभिमन््ण, नमो रुद्राय चतुष्यथमदे खस्ति मासं पारय । “न दृष्टं यानमारोहेत्‌ कुलकायां न सश्रये। जनेकशन्यामरवौं गच्छन्नेव शन्यग्टहे वसेत्‌ ” ॥ मन्‌:,- । छ नाविनोतेत्रजत्‌धूततेन चचव्याधिपौडतिः । न भिन्नश्रङ्गाग्िष्रेनेवालधिविरूपितेः ॥ विनौतेश्च बजेट धृयेरा शचौ लंचणान्वित ¦ । (रन रुरुगोपमंपन्नेः प्रतोदे(“नाठुदद्णं `' ॥ ` “ श्रविनोतिदृष्ेः वालधिरिवरूपितेःच्छिना ^ ङ्गनेः "` ¦ तथा. “` गवां याने च पुष्टेन सवेधेव विगतं ` एतेन रथ. प्रकटादिषु गोयान(-) न निषिद्धः स्कन्धस्य निघधात्‌ । अ्रतेएवे विष्णः, “ गो भिनाद्‌ःन्तेः ` श्दान्तेर्‌ श्िक्षितेरिति । स्कन्द पुराण,- ^“ प्रदचिणं यः कर्त पटन्नय सहस्रकर "` |

मलवरामो निषधादिशिकितानां निषेधः |

(१) रुवमग्रक्तौ. (२) पत्तमदे (3) उसृवपो | (४) नात्तेदृन्‌ (५) पच्छः, (६) निषिद्ध

५२० नित्याचारप्रदौपः।

राजौ वर्षासु नाखलसो गच्छद्भारौतवचनात्‌ । दिवासु च पञ्च(र्सु नरोक्ररण्रक्राववखिदिवागमने दोषः, त्या, ^ नातिकल््य नातिसाय नातिमध्य दिने म्थितेः। विष्णः- र “नेको ध्यानं प्रपद्यत नाधार्मिकेः साद्धं न वृषलेन दिषद्धिः, नासंनिदितपानौय नातिचणः न मततं ” । अरसंनिहितपानौ यमिति क्रियादिविग्रषण । संतत. निरन्तरं

प्रतिदिनमित्यथः , मनुः,- ^“ नाज्ञातेन मम गच्छत्‌ '" , हारेतः,-

पूवेटत्तिदटत्ययं `" नासूय्येमघ्वानं गच्छेत्‌, न नियमवलायां, नानुदको श्रयज्ञोपवोतः, प्रवषटन्तिसु ठत्तिमानाखद््यं॒रचौ न गच्छत्‌ । ठत्तिखोणस्तु गन्कछटित्यये ", नियभवेल। नित्य- कमेकालः ।

वोधायनः,-

"` विना कमण्डले नाध्यानं व्रजेन्‌ न मामन्त ग्हाद्गृह)। पदमपि गच्केदिषुमाचमिल्यके, विना कमण्डललूमिति मवे सम्बन्धे: । कमण्डलु ग्रहणमु द्‌ को पलकच्ण दषुमात्रादिषु प्रचेपभिति दे श्राद्धिकः पदमित्ययथः |

तया, ^ न स्तिया मद व्रजेत्‌ "|

(२) दिवा च पञ्चसु नत्वोत्तरग्रक्तावनसिदिवागमन्‌ न दौषः

नित्याच्चारप्रदोपः। ५२९१

दे वोपुराण,- नासहायो व्रजेद्राचौ नोन्‌पये न चत्‌व्यये " । याव्लः, “ वाङ्कभ्यां न नदौ तरेत्‌, न मदाटक्चमारोहेत्‌ `" । श्रा पस्तम्बः,- “ मभेभयानारोडणएरोदणावरोहण्णनि वजंयेत्‌ । न विनालं शासयिरकों जले मन्ननक्रियां "` ।

विष्ण :,-

न “प्रवषेति धावेत्‌, न नदो तरेत्‌ देवताभ्यः पिदभ्य- खोदकमप्रदाय नदौतरणप्रसङ्ग तपण छल्वेव न्दौ तरे दित्ययेः । न चेतन्नदौतपेणनिमिन्तं तपे, तथा मल्येकम्मिन्‌ दिने वह्नदौतरणे व्कतपेणं स्यात्‌ । किं तु नित्यतपेणस्येव निभिन्तस्य न काल- नियमः । तेन प्रयमनदोौतरणकाले क्ततपेणो न नद्यन्तरे कुर्य्या दरित्ययेः । यदा, यदि नदौतरण तपयेदिलि तपेणस्य निमित्तलं श्रयेत, तदा प्रकरणान्तरे प्रयोजन।न्यलमिति निमित्तमु दिश्य विधानात्‌ कमभेदः स्यान्‌, दह च गमनप्रकरण न नियमो- विज्ञेय दति तत्तपेणणत्‌ प्रवं नदेनेतरणं निषिध्यते, तेन नियम- कालेन तपेणवेलायामित्यनेन नदौनरणप्रसद्धो नाम्तौलि तपेण- कालात्‌ प्रवेमिवावगन्तययं वचनमामथ्येवत्‌, तया न मन्नयानेन तरेत्‌ । नौकया भिन्नया

मनुः,-

भ चच्तृविषय दग न प्रपद्येत कटदिचित्‌ । च्रदृएटध्ममरण्छं न गच्छरदुष्टसत्वादिशङ्या `" ॥ £ &

५२२ निव्याचारप्रदौपः।

वभिष्टः+ ^ नागमं बराह्मण चान्तरेण व्यपेयात्‌, ” नाम्ोर््राह्भणयोः, अ्रनुज्ञाय वा यपेयात्‌ पेटोनमिः,- न गोतब्राद्मणान्तरे पेयात्‌ यमस्तो, सन्निृष्टाघानयोरन्तरा गति निषधः शङ्खलिखितौ, “ दम्पत्योः '" । बौधायनः, - "“ पुरद्वारेन्द्रकोलपरिघावन्तरेण नातौयात्‌ ¦ ्रह्ुःयोरन्तरेण न गच्छत्‌. दन्द्रकोनं कौलयष्टिः, परिघमगल. प्रेङ्खा दान्दोलिका । मनुः. ``न लघयेदत्‌ मसु," वत्‌मरन्नः. य संगच्छन्न गच्छतः, ^ नमस्वन्त व्रजेत्‌ कामं दिदृरचुयज्ञकमे वा । कुलला न्‌-कुलर दस्याय म॑चरेन्ना निमित्ततः "` ॥ कुलातृक्रुल, ग्टद्ाद्रह. रदस्य गोप्य, श्रनिमिन्ततः प्रयोजन विना. ्रदरारेण नोपेयात्‌ ग्रामं वा वेश वादतं श्राटतमन्यदपि चेचारामावद्रारेण न गच्छत्‌ । अपमस्तम्बः.-- न कुखत्या ग्राम प्रविष्रेत्‌, नमो र्द्राय

वास्तोस्पतय दति मागतं जपेत्‌, च्रन्यां वा रौद्रौ. कुश्त्या कुमागंस `' ।

नित्याचारप्रदोपः। ५२द्‌

शङ्खुःखिखितौ,- “ न वधवन्धनममयं गच्छत्‌, न दावं, न षणां प्रभवः, न महात्मनां, वधवन्धनममयं, वधवन्धनाय मिलितजनसमुदाय, दावो वना्मिः। ख्षोणासुपरिस्थान कलाय ग्रामादिकमिति माधवखामौ । शङ्खलिखितौ, न वाडे- रपातपानौयेः पयः पिवेत्‌ ” ।

माकंण्डयपुराणे,-

० एकम्यायं प्रयोक्ता ये निःषख्वमन्नादिक नर । ्रद्त्वा खाद्‌मश्नन्ति त दमे स्रप्रभोजनाः `` ॥ विष्णपुराणे,-- “ततः प्रशलि 3 भ्राता भरातुरन्वषण मतः ¦ प्रयातो नति त्यात न काश्च विजानतः ॥ नरे वसलः, -- “° शआर्व्रायेमोजने चाय न द्यजेत्‌ सदयाय. ¦ दे वानृषोनृषौँञ्चंव च्रन्‌सप्तपद व्रजेन्‌ " ।

गौ तमः,-

“न प्राठत्य गिरोऽङ्गि पय्थटेत्‌, अप्रादत्यं राचौ''; देवलः. "` अरग्रद्धयानवादनं वह्हिनिक्रमणं च न कुर्वत, तया प्रदौप-- ग्टदभामन्नमनभियायान्‌ त्वरान्वितः"

वशिष्ठः,-

स्थविर कालान्तरस्त्ौ चक्रगणः पन्थाः ममाचा म परस्ब देयः, मवे रे वध्या ऊद्यमानायाः, चक्रान श्रकटाटि, ऊद्य-

मानाया वित्राद्‌काल्ते ।

५२४ नित्याचार्प्रदौषः।

माकंण्डयपुराणे,- ^^ मूकान्धवधिराणां च मरकोन्मत्तकस्य च । पंखच्याः कृतवेरस्य वालस्य पतितस्य च ` ॥ ्रङ्खलिखितौ.-- “° पापरोगगभिंणो स्ता तकप्रनजित-विद्यावित्‌ गणष द्भ्यः पन्था देयः "` । देवलः. “ पन्धा देयो गवे राज्ञे दुवे. लाय ` । आपस्तम्बः,-- वर्णानां चतरः पन्था देयः, याज्ञवल्क्यः, पन्था देय दत्यनुटत्तौ नुपम्तेषामाद्यः स्रातकस्तु मौ पते ” ! श्र गमनसमये प्रणभाश्मगकङ्नानि,- मन्छपुराणे,- “° श्चताः सुमनसः ष्ठाः पृणकुम्भस्तयेव च जलजानि च पुष्याणि मांममव्छास्तयेव(९।च ॥ गावस्तुरङ्गमा नागा वाक्त `'एकपश्स्बजः । चिदशाः सुद्दोषिप्रा ज्वशितोञ्वलनस्तया ॥ गणिका च महाराज! दुवा चादर च गोमयं । र्क्म स्प्यं नथा वस्त्र मवरन्नानि चाप्यथ । श्रोषधा{न न मवेज्ञ। यवाः सिद्धायकास्तथा । नृवाद्य रसाम्‌ च भद्रपोटं तथेत च ॥ गहुः चक्र पताकांञ्च सुढमायुधसव च ।

रजलिङ्खानि मर्वाणि शवं रू{द्तवजित ॥

(९, पाथिवः। २) उन्ध-रुकपम्पुस्तया (२) ब्टवद्धेमानं यानं च।

निद्याच्चारप्रदोपः। ५२५

तं मधु पयश्चैव फलानि विविधानि च । खस्तिकं वद्धेमानं च नन्दावत्तं म कौस्तुभ ॥ नद्यश्च तच विन्यस्ता मङ्नलान्यपराणि च । श्रचताः श्रतमुख्याश्च तथा दपंण एव च ॥ श्रच्छनं रोचना चेव ्द्गमरो मालिक तथा | वादिचाणां सुखणग्ब्दो गम्भौरश्च मनोद्रः ॥ मान्धारः षडजच्षभो ये च गस्तास्लया खराः । मेघः'°) ग्रस्ता घनाः ज्िम्धा गजदहितनिस्रनः ॥ नानुलोमतडत्‌ शस्ता शक्रचापस्तयेव च | अनुलोमा ग्रहाः ग्रस्ता दिकूपतिस्त॒ वि्रषतः ॥ आरास्तिक्यं अ्रद्धघानलं तथा प्ृज्यामिप्रूजन `` , तथा, - "* यानोत्‌सुकल्न मनमः प्रदषेः प्रभस्य लाभो त्रिजियस्य वादः । माङ्गल्यलब्ध श्रवणा च राजन्‌ ज्ञेयानि नित्यं विजयप्रदानि ” ॥ नृवाद्यमानं यानं पुरुषयक्रदोलादि, भद्रपौटखस्िक- कौस्तुभाः सुवर्णादिधरितमन्निवेश्राः । लोमाः.*' दिक्‌पतियेया पूव्यां रविः । सखतिः,- "“ यः स्मृता तुलम गच्छत्‌ काय्यैसिद्धिस्तु तस्य वे |

(१) मेघाः । (२) अनुलोमाः एषूष्याः

५२६ नित्याचारप्रदौपः'

तया,- “" प्रयाणे चारूगरूडाषूढं पारिजातदर हरि । मत्यया मटहदितं वन्द मवैकामायथंमिद्धये ” ॥ श्रशरकुनानि, विष्णः, ““ मन्तोन्मत्तययङ्गान्‌ दृष्टा निवत्त, वान्तविरक्रसुष्टजरिलवामनांख काषायप्रब्रजित।° मलिनां । तेल गृडदरष्कगो मयेन्धनम्तणपन्ा लभस्माङ्गार कवन्धाश्च, लवफक्तो वामव- नपुसककापांमरन्जकेशांश्च | कौवो निरेतम्कः, रमतः मन्धानक । नपुमकम्नो पुंमष्लच्णार हितः । मनखपुराण.- “ श्रोषधानि च युक्रानि धान्यं छृष्णं च या८^'द्व! । द्न्धन च तथयाङ्गार लगड तथा ग्भः ॥ श्रग्यक्र मलिनं सुण्डर तया नग्र = मानव | सु करके ज्वरान्ते च काषायाम्बरधारिणं ॥ न्धः पङ्कुस्तथा चमे केशं वपनमेव च । तथेव दतमाराणि पिन्याकाद्रौनि यानि च ॥ चाण्डालस्वपचादौ नां वधवन्धनपानकाः ¦ कुजकः पापकर्माणो गभिणो म्रौ नयत च} कुशभम्पकपालास्विभिन्नभाण्डानि यनि च ।

४ 4 १ रक्तानि चेव माष्डानि मरत माक्रन्दमप त ॥

(१) कालायपवत्तितिमलिनाख (र) धावक | 2) कूगट

नित्याचारप्रदौपः। ५२७

एवमादौनि चान्यानि न गशस्तान्यभिदश्रने ।

न ग्रस्तो वाद्यश्रब्दञ्च भिन्नत्वेन च जजेरः ॥

एरोति पुरतः श्रब्दः शस्यते नेव प्रष्ठतः

गच्छ('ननपश्चाद्धूमज्ञः पुरस्तात्तदविगह्ितं ॥

कं यासि तिष्ठ मा गच्छ कि ते तत्र गतस्य तु)

एते शरब्दा(र'गता निष्ठास्ते विपल्तिकरा श्रयि॥

ष्वजादिषु तया स्लान(<) क्रव्यादानां विगर््ति |

स्फ़ालनं वादनं चेव वाम्तुसङ्गस्तयेव च ॥

श्रस्लन्वजानां शस््लाणां पतन च तयाप्मुभ |

वायुः मग्राकरो रन्ध मवदिग्भ्यः मसुल्िलः ?

प्रतिन्नोमस्तया नोचो विज्ञेयो भयकछद्िजः ,

अनुकूलो म्ददस्यशः सुषस्यशेः सुख्वावदः ¦

स्चारुचस्वरा ण्डाः क्रव्यादाश्च विगहितःः |

अप्रगस्तम्तया ज्ञेयः परिवेगश्रप्रदचिण !

दृष्ट निभित्ते प्रथमं माङ्गन्यादि विनाग्रनं ।

शङ्करं प्रूजयेदिदान्‌ तथेव मधृद्धटन ॥

दितोये तु तथा दृष्ट प्रतापं प्रविण़दरदं । छंष्णघान्य तिलमाषादिः क्रव्यादा गटघ्राः. च्च र देतताददि-

५ ५ „^~ € = (ग ५ गमनस्य स्नाततरत्रतलन्‌ नित्यसऽपि, भ्रशकुनिदग्रानऽगमने -एद्रःषः।

१) गच्छति , ८) स्त्या न्द्ध (र) स्थान ' £; टच्न' '

५२८ नित्याचारप्रदपः,

श्रकुनट्‌ प्रंनत्वगमने दोषः. उभ॑यदश्रेनेऽपि गमनमेवा(‹विग्रक्ुन- श्वयस््े गमने न दोष दति तान्‌पय श्रय तो्येगमनं, मडाभारते,- “° श्रद्मिष्टो मादि भियेज्ञेरिष्ठाविपुलद चिणः । न तत्‌ फलमवाप्नोति तोर्थाभिगमनेन यत्‌ "' ॥ तया, ^ तान्यपौग्य चराचराणि तोर्थान्यनभिगम्य च । दत्ता कांचनं गां च दरिद्रो नाम जायते ॥ यथा शरोरस्योदशाः के चिन््ेप्यतमाः स्मता: । तया प्रथिव्या उद शाः केचित्‌ पुण्धतमाः स्मृताः ॥ प्रभावादद्धता भ्रमेः सलिलस्य च तेजसा । परिगरहान्मनोनां च तोयानां पुण्यता सूता ” ॥ शर् तोर्यानां पुष्यप्रदत्रेन भरवणा(सिद्धस्य च कसेच्रस्य क्रिया- विशरषप्रवेण्मन्तरेप॒ फलजनकल-उपटे श्वेयर््यात्‌ क्रिया विशेषा- पेच्ाया तद्धमन-तन्निवासतत्‌ ख्ानतद्‌ानश्राद्तपस्यादौनां क्रियाणां फलसाधकलत्व'-)। तयाचाविगरेषाद्गमनमपि फलाय, न चान्यानयेक्या- दिति न्यायेनाश्वमेधाज्नानस्येव गमनस्य निवासस्थानादिकमङ्भितन तच फल्रतिरयवादः ; तौ *यौतृपन्नस्य विनापि तौयेखानादि- सम्भवे गमनस्य क्रतुन्ञानवत्‌ कमाङ्ग( 'लासिद्धः ।

(२) विशकुन च्यव । (२) खअवगाभाव। (३) फलसायनत्वं | (£) वअर्थोत्यन्नस्य गमनं विनापि (५) कम्माङ्त्वात्‌ सिद्धेः

निद्यात्तारप्रदोपः। १२९

तथा च ग्र "तोय प्रा्यानुमङ्गन स्नानं तोयं ममाचरे(५त्‌ । स्नानजं फलमाप्नोति तौययाचाित न तु ॥ दति तोथयाचाफलं प्रथक्‌ दञ़ेयति। न च तौययाचाञितं लौ ययाजापू्वैकं स्ानादिफलमित्येव परमिति वाच्य । तै्ंगमनस्य स्ानाचङ्गते मानाभावात्‌. अनेकान्तिकिलरे लिङ्गाभावस्य स्फुटात्‌, तथा च तावत्‌ फललश्रनणम्य वयर्थ्यापत्तेः, श्रत एव लच्डोधरेण ज्ानफलं गमनफंलटं च प्रथक्‌ दशितं, महाभारते तौोययातचाप्रसङ्ग,- "“ यस्य हस्तौ च पादो च मनस्येव सुसंयतं | विद्या तपश्च कौल्तिश्चं म तौयेफलमते "' ॥ हस्तमयमो श्रदत्तदानादिनिदटत्तिः, पादस्यमो न्तेच्कदेशर- गमनादि निदरत्तिः, मनो विणएद्धिः कुमंकल्पनिट त्तिः. विद्या तौय- वरिधिज्ञान, तपः उपवामादि, कौल्तिः, मच रितव्ेन प्रभिद्धिः । तेनाभिग्रस्तम्य तोयंफलानधिकारः, अभिभ्रस्त श्रदोषनिदन्तिः स्यादेव । ^ प्रतिग्रदादयुपादल्िः. मन्त्रो येन केनचित्‌ । श्रहंकारनिद्रत्तश्च म तोयंफन्तमन्रुते ॥ कल्पक निरालम्बो लष्वाद्ारी जितेन्द्रियः ।

विसुक्रः स्वसङ्गेयः म तो यंफन्न मस्ते ॥

(१) स्नानं सनाचरन्‌ । (२) शत्याद्यभावात्‌ € 9

५३० नित्याचारप्रदौपः।

्रकोपनश्चु राजेन्द्र! सत्यवादौ दृढव्रतः ।

श्रात्मोपमश् शतेषु स तौयंफलमश्नुते ' ॥ एतच्च तौयंयाचासुपकम्य महामारते ऽभिधानात्‌ तौ येयाचाङ्ख शदः -

"^ यस्य इस्तौ च पाटो च मनखेव सुम्यतं | विद्या तपश्च कौल्तिश्च स तो यंफलमस्नते ॥ "

दृटं तोयंसानाद्यङ्ग यातचाश्रवणाभावेऽपि तौयेफलप्रतिवन्ध- वचमात्‌ । वायुपुराण,

““ तौर्यान्यनुमरद्रोरः श्रद्भघानौ जितेन्द्रियः । कतपापो विष्ष्येत कि पुनः भ्रद्भकमंञ्षत्‌ ॥ तीथंयोनिं*) न गच्छ कुदेशं नेव जायते । स्वगे भवति वे विप्रो मोचोपायं च विन्दति ॥ ्रश्रहूधानः पापात्मा नास्तिको च्छिन्रसंगयः । ेतुनिष्टस्य पञ्चते न तो्थफलभा गिनः ॥ कामं क्रोध च लोभं च यो जिला तौयमाविगरेत्‌ तेन किंचिन्न वा भ्राप्रं तोर्याभिगमनाद्वेदिति ॥

्रद्यपुराणे,-

"था य। काचविन्तौर्थयाचा मुनोन्् छता प्रयुक्राप्यनुमोदिता वा । तां ब्रह्मचारो विधिवत्‌ करोति सुमयतो गुरुणा चानुयुक्तः ॥

(१) त्मैयेगीनिं |

नित्याचारप्रदौपः। ५२२१

मवेखनाग्रे लयवा नपस्तु स ब्राह्मणानग्रत एव छत्व ।

यज्ञाधिकारेऽप्ययवा निदत्त विप्रम्त्‌ त्मेर्यानि परिभ्रमेत ॥

तयं पल यन्नफल तु यस्मात्‌ प्रोकं सुनोन््ररमरप्रभावैः ।

यद्यस्ति यज्ञेऽप्यधिकारितातः तस्य वर रदं ग्टहघर्मांख स्वँ ॥

एव गदस्थाश्रमम्सख्ितस्य तोयं गनिः पूवैतर निषिद्धा ।

सर्वाणि तौर्यान्यपयि चाश्चिदोचतल्यानिने.प्वेति वयं वदामः ॥ "

रच न मेव मर्वाणि तौ्यान्यपि चा्िदोचतन्यानोतिवचना- न्तो यफलं तो येयात्राफलं च भ्रोताश्िमतो निषिद्धमिति प्रतिभाति, तत्त नेव

° मदाश्निमान्‌ सपक्ञिको गच्छन्नोथानि यन्नतः ¦ मवेपापविनिसुंक्तो यथेष्टं गतिमाप्नुयात्‌ ” ॥

दति वचनेन साप्ररपि तौययात्राफलकल्पनात्‌ ।

कितु, “° प्रधानं वेदिकं कमं गुण्छतमयतरत्‌ | गुणनि(-ष्ठोऽतिप्रमाणं वाघयन्‌ यात्यधोगति " ॥

दरति साचाददोक्रकमेविरोधस्मृ्युक्तकरम॑वनेनम्य स्नातकत्रतल्न गणनात्‌ । द्‌ शाग्चिदोचादिकमेलोपनिमिन्तश्तं उताभिसुत्‌ रज्य तौयगमनं निषिध्यते ।

तया च ग्िष्टाः,-

“ श्र्यार्थो प्रवसेद्धिद्ान्‌ धर्मच न कदाचन" ।

दूति धर्मायप्रवासस्य निषेधं स्मरन्ति, तौयस्तानादिफननमपि

यज्ञादि विरोधि निषिष्यते। श्र्ा्िद्ोचषमयेऽगिदोच-

(२) गुणदिष्छा |

¢ 11

(१) देवेति

५३२ नित्याचारुप्रदौोपः।

होम मकला तौयेानादि(\काय्यैमित्याश्रयः, एवं तन्‌ ओत विरोधिष्पेण तौयममनच्नानादे निषिद्धत्वात्‌ याच्रानिषेधातिक्रमेण नौयंखानादिकरणे याचानिषेधातिक्रमदोषः खन्यः। तौये- स्नानादिफलन च शयः म्पद्यत दति '` तेषां विकन्पनममत्‌ कन््यनः मेव, ("यया यात्राव्‌ स्नानादरैरपि शओौतयन्न४'विरोधिरूपेण निषेधः ¦ न च विष्हितस्य निषधामम्भवः, विद्धितेऽपि कमणि कन्त विग्रषस्य निषेधात्‌ । यथा विदिते मानाययेनासोमयाजी मन्नयेदित्यतच् ५ मोमयाजोकत्तकनिषधः ! एवमिह तोर्यस्नानादौ यज्ञाधिकारिकन्तूनिं षेधः ।

तदुक्त भटः,

चिघव ।*' जायते कर्ता विगरेषण प्रतिक्रियां । यो ्यत्वाप्र लि षिद्धलक्निभेषो पपदान्वयः ।

न च तौयेगतिभिषिद्धतयुपक्रमात्‌, याचराया एव निषधः ) यज्ञातिरोधिमाश्िवाचानिषेघाभावेन यन्ञविरोधितोयंगमनत्वेन निषिभ्यलप्रनोत्या यात्ालेन विभिख्य व्रिग्रेषणे वाक्यभेदात्‌ । स्नानादयुदिः्य याचाधा एव च "> 'तौ यस्तरानादेरपि बज्ञविरोधोऽस््येव, तया च, तौ फष्टं यज्ञफल । मर्वाणि तोर्यान्यपि चाग्गिदोच-

तुन्यानि < रेवति तायाञ्रितकमभाचपरामगरी दृश्यते |

(१) न काय्य | (२) केषांचित्‌ कन्त्यनमेव (३) यत (४) विधि ।

(५) असोमयागकत्त निषेधः] (६) जायत ।

(७) तमैश्ैयाचायां च ' (<) चेव |

निद्याचारप्रदोपः। ५२३

नच परिकल्पलविज तथेत्येवं, प्रवासविधाने यनज्ञानुष्टान- विरोधाभावः । अन्दधपस्थानाच्यावेच्षणां गो नावश्यकत्वात्‌, न च सानादिप्रधानं | प्रमेयवलेन वलोौयः, निषेधनान्यविषयत्वा- दाचमनादौ निषेघाभावेन वेषभ्यात्‌ । न च श्रूतिविरोध स्मत्यथे- वाघकस्य न्यायसिद्धवेनास्य विधेयलं, न्यायप्राप्रस्यापि स्नातकत्रत- मध्यपाटेन विधानोपपत्तः, तसमात्‌ तोौयसनानाटिफलमसु दिश्य श्रौताग्िमतः प्रवासे लोयेयाचाफल्नं "^ तोये्लानादिफलन न च भवत्ययधिकाराभावात्‌ । ब्राह्मणस्य वेश्यस्तो मवन्‌ । यदा तु,- "* निचिप्याभ्मि सखद्‌ारेष्‌ परि कल्प्वििजं तया प्रवासे काय्यवान्‌ विप्रो तथेव न चिरं क्रचित्‌ ” ॥ दति कन्दोगपरिग्िष्ठात, आ्रापत्सु प्रोषितोभ्भिवेलायां वाग्यतः प्रतिदिनमग्रौन्‌ मनसा ध्याता मन्त्ेणाङ्गत ज्ञाता व्रतय दित्यादि इारोतवचनात्‌ । “ चृत्‌ कौलौक्ञतवगस्य परिग्तस्य शभिः । मासदयं प्रवामोऽस्तु?' ग्ररणनाडिताशिवन्‌ ` ॥ दति प्रामाणिकलिखनाच्च प्रवाम श्रापत्‌काले क्रियते तढा देवात्तोधेप्राप्नतौ तो्यंख्नानादटि फलं स्यादेव, प्रवामस्य तोयंस्नानाद्ययलन

यज्ञविरोधाभावात्‌, यज्ञविरोधि() देवतो यस््नानादावधिकारो

(१) नौ थेयाचा , (र्‌) पम्तां। (३) न्व ।

५९४ निव्याचारप्रदौपः।

(१व्रैकल्प्यते, यथा तौये एवोत्‌ पन्नस्य तौयेवासपरस्य चादह्िताग्रेरपि तौयख्ञानादि फलं यज्ञविरोधाभावादेव । तया, मत्छपुराण,- ("काश्यामधिरूत्य,- ^" तच चष इत दत्तं तपस्तप्त कृत च थत्‌ । मवेमचयमेवास्मिन्न (` विसुक्क न मं्रयः""॥ दति, चेे यज्ञादिकमं द्यति, ददं चताशिमत्‌परं, केवल स्मा त्ताग्रम्तु तौथंयाचा तत्‌पूवेकं सानादिकं *दाननिषिद्ध, घर्माये- प्रवामोऽपि तम्यास््येव यज्ञाधिकारवत एव तौययाचादि निषेधो न च केवलम्पात्ताप्रर्यन्नाधिकारोऽस्ति, यन्ञपदस्य चेतारिमाध्ययन्ञ- परत्वात्‌, भ्रन्यया पञ्चयज्ञाधिकारस्याय५) यनज्ञादिमाघारणना- (<)यापकत्वा पत्तः अतएव ॒ ममाचारोऽप्येवं । मदाचारस्छत्यो- विध्ययनिणांयकलेन प्रामाण्यमिति (*शश्राङ्करभाय्यप्रदौपे प्रपञ्ित- मस्माभिः, रच भारते तौययाचापदेनोपक्रम्य केतपुण्णायतन- याचायामपि कथनात्तौथपदं शखष्टिन्यायेन पुण्यस््रानो पलच्चणं , तेन पुरूषोतततमगयाकुरुचेचादावपि तोथयान्राविधिर्ज्ञालव्यः | द्यप राण,- “` यो यः कञित्तौयंयाजां तु गच्छत्‌, सुसयतः सच परव ख गेहे । क्षतो पवामः प्रविरप्रमन्तः, मप्रजयेद्धक्रिनस। गणोग्रा ॥

(१९) वे कल््यस्मृतेः। (२) काश्रौ | (र) वियुक्तो । (£) वा निषिद्धं | (५) पंचाग्न्धादि । (द्‌) व्यावत्तेक (७) श्रावर्‌ ।

निव्याचारप्रदौपः ५३५

देवान्‌ पितुन्‌ ब्राह्मणा व मधून्‌, धौमान्‌ पितन्‌ वित्तशरक्तचा प्रयनरात्‌ । ्त्यागतश्चाय पुनम्तयास्तु: देवान्‌ पितन्‌ ब्राह्मणान्‌ पूजयेत्तु `` ॥ त्रच (रोचक्रफलकामनया तौचयाचां सकल खग्रहे छनोप- वामो गणेग्र पजयेत्‌, ततोऽमौष्टदेव प्रजनयिता श्राद्धं त्राह्यणानां प्रजनं, पितृन्‌ वित्त श्रत्वेत्यनेन धनवता बह्कययेन श्राद्ध काय्य- मित्यक्, प्रत्यागत्य पुनदवन्ाद्मणं राद्धं च, एतावत्तोेयाचाङ् नित्यं, यस्य तु प्रत्यागमनं नास्ति ततः प्र्रति तौय एव वासः, तस्य प्रत्यागतदटेवप्रजाद्यभावः। यत्त ° विधाय कपरोवेश्रं कत्वा याम प्रदक्षिणं । ततः प्रतिदिन गच्छत्‌ प्रतिग्रह विवजितः`' ॥ दत्यादि(गयाश्राद्धाङ्ग, नान्यच तत्‌प्रसङ्गः, प्रयागाद्यतिरिक्त तयेगमने याननिषधदगेनात्तौर्यान्तरे यानेन गमनेऽप्यविरोघ- दूति लच्छ्लोधरः ¦ "° ("गयायां भास्करच्चेचे मातापिचोम्रेतेऽदनि । मुण्डनं चोपवासख सवतौयंव्वय विधिः ॥ वजयित्ला कूरुचेच विश्रालां विरजं तयति" , तच उपवासः, मुण्डनं भ्रिखावजेनके रव पनात्मकं कन्त मस्कार-

रूपं । तौयंस्तानदानश्राद्धादिरूपकममोंगं, यत्त॒ देवसलवचन.

(१) क्तु । (२) तर्गयायाचाङ्कः | (३) गङ्गायां |

५३६ नित्याचारप्ररोपः।

^ तौर्यादनुगम्य तदयेमनभिगम्य व्रतो पवासनियमयुक्रस्त्य द मव गाह्य मानस्तोराचसुषिला मवेपापेविमुच्यते । खस्तिमांश्च भवति तन्तोयेयातचाप्रकरणानामान्नायप्रथगेव फलायं । यत्त॒ महाभारते, “° श्रनुपोय्य चिराचाणि तोर्यान्यनभिगम्य च । श्रत्वा कांचने गां च दरिद्र नाम जायते” ॥ तदपि चिराचोपवाखतो्यामिगमनक।ञ्चनगोद्‌ानादौनि दारि- द्याभावफलानोति ज्ञापयति । तोयंश्राद्धं विश्रषः :-- देवोपुराण,- “° श्रकालेऽप्ययवा काले तोयं आद्धं तया नरः । प्रा्रैरेव मदा काय्यं कत्तव्यं पिहतपणं ॥ पिण्डदानं च तत्‌ ग्रस्तं पिदणामपि दुलभ" । तथा,- तोर्यषु ब्राह्मणं नेव परकेत क्चन । मक्तभिः पिण्डदानं च (श्यावकेः पायसेन वा ॥ कन्तव्यम्दषिभिदंष्टं पि्छाकेन गुडन च । श्राद्ध तच प्रङूर्वौत श्र्घागदनवजिंत ॥ ध्वा चग्यप्रकाकानां नेव दृष्टिहितं च यत्‌ ” | एवं तत्तदानानां तौयविगषात्‌ फलविग्रेषः । तपःपूजा- यज्ञादौनां उ तौय एव कृतानां फलविग्रषः, तपेणं च प्रथकृ

(१) संयापै.

नि्याचारप्रदौपः। ५२७

तोयप्राक्षिनिमिन्तकं, तन्लेण स्ानाङ्गतपंण्सिद्धख तौर्॑प्रा्िदिने स्नानाग्रक्रस्यापि '\तन्लस्नाना दिपूवक तैथेप्राञ्चिनिमिन्तक तपेणमा वश्यक । एव तस्मिन्‌ दनेऽनेकतोैप्राप्नो आाद्धं (र)तपेणाङ् वन्त॑ते । पटौ नमिः, - "" षोड्श्रांशं म लभते यः परायन गच्छति श्रद्ध तौथेफ्नं तस्य यः प्रमङ्गन गच्छति ॥ प्रतिकृति क्रुगमर्योँ तौोयवारिणि मन्नयेत्‌ : मन्जयेत्त्‌ यसु दिश्य शरष्टभागं (- लभेत मः "` ॥ तच मन्त्रः | " कुग्रोऽमि (*'संप्रटन्तोऽसि ब्रह्मणा निमितः पुरा; चयि स्नाते स च क्नायाट्‌यस्याय गरन्िवन्धन "` ॥ दतिः । गहुः, "° नृणां पापकृतां तोयं पापस्य श्रमनं भवेन्‌ । यथोक्रफलदं लोथं भवेत्‌ प्रद्धात्मनां पनः" ॥ रय पादचापन्य । मनुः, “न पाणिपाद चपन्लः,' चापन्य दया चषा | देवलः,-- “ व्क नातित्रजेत्पदा,'' गोतमः.-- "न पदा म मानमाकर्घन `" ।

(१) मन्च । (र्‌) तपण च| (२) लभेत मः। (8) संपविचोऽभि

५३८ नित्याचार्प्रदोपः।

्रङ्खःलिखितोौ,- ^ न पदा भरूमिमभिदन्यात्‌,” च्रापस्तम्बः,- “पदा (पाद सन्तालनमयिष्ठानं च वजयेत्‌, (? प्रेखोलन पादयोः

जानुनि (२) गत्यध्वानं जंघायाः ” । (भप्रखोलनमितस्ततश्चालनं, & "श

्र्खःलिखितो,- “न पादं पादेन क्षालयेत्‌, न दभः परि-

ज्यात्‌," विष्णः, `न पादौ प्रतापयेत्‌, न कांस्यभाजने

पादौ घावयेन्‌ ` । आ पस्तम्बः-- ˆ“ श्रद्निमापोनब्राह्यण गां टेवतादार प्रतिवात ¦ प्रक्रिविषयेणाभिमारयेत्‌ पादावितिगेषः " ॥ या ज्ञवरक्यः, -- `" गोब्राह्मणनलान्नानि नोच्छिष्ट न पटा स्यशरोत्‌ | नाग्मिं गां ब्राह्मणश्चैव पारेनाधि तिष्ठत्‌ " ॥ श्रपल्तम्बः;-- ^“ दवतानां राज्ञश्च ब्राद्धणस्य पाद स्पशरन वन्नं येत्‌ । त्रा पस्तम्बः,- `“ व्यतिक्रामेत्तु वर्तो ज्वलन्तं ज्वलन तया, चद प्रवाहं न लंघयेदित्ययेः " । तया,-- ° नामेध्यं प्रकिपेदग्नौ न च पादौ प्रतापयेत्‌ अघस्तान्नोपदध्याच्च न चन पादतः कुर्य्यात्‌ ` ॥

(१) पदस्य तालन | (र) प्रंखोननं (२) गत्याधनं | (£) प्रंखो ननं । (५) स्मरन्तो ।

त \ ध

निनत्याचार्प्रद्‌ोपः)

अद्िना प्रयत श्रासौत्‌, दषुमातच्ादि्यके ।! न चेन- मुपधमेत्‌ । खद्रायां नोपदध्यात्‌, दृषुमाचरदेशरादग्रूचिर्नाशिसमपं गच्छदित्यथः । पेटौनसिः,-- “` नापुख्यित व्र्तमारोदेत्‌ " , तिष्णपुराणे,- ^ प्रदोप्तं वेश न विश्रन्नारोदत्‌ शेखरं तरः । याज्ञतन्क्यः,-- "^ गोन्राद्युणनलान्नानि नो च्छष्टोऽपि पदा स्म्रोत्‌ ध विष्णपुराण,- उपतिष्टन्नव्रयालां खिर तिष्टन्नरोऽस्मितः'°) । अ्रतोव जागरखापौ तदत्‌ '"मोतामिके बुधः ॥ न सेवेत तया गश्य्यां यायामे च नरेश्वरः । दद्विणः प्ररङ्गिणश्व प्राज्ञो दूरेण वन्जयेत्‌ ॥ अवश्यायं च राजेन्द्र! पुरो वातातपौ तथा"

देवलः, “ घषेयेन्नप्दं पदा, श्रग्नौ न प्रक्तिपेदशिं नामभि प्रश्मयेत्तया अयानाक्रमणानयिष्टयानि `` | मन्‌:.-

"“ देवतानां शुरो राज्ञः स्रातकाचाय्ययोम्तया नाक्रमेत्‌ कामतम्कायां वभ्वृगो दों चितस्य च" ॥

वभ्नूः क पलः `

(?; ने चोत्थितः, (२) स्थानासन

५९० नित्याचार्प्रदौपः

तया, ““ मध्यदिनेद्धराच च श्राद्ं भुक्ता च मामिक मन्ध्ययोरूभयोञ्येव न सेवेत चतुष्ययं ॥ उद्दत्तनमपस्नानं विण्स्‌च रक्तमेव च । ष्मनिष्टतवातानि नाधितिष्ेत कामतः ॥ वैरिण नोपसेवेत मदाय चेव वैरिण) अधार्मिकं तस्कर च परस्येव च योषितं" ॥ उदन्तैनं कतमलापकषणशिष्ठादि, ्रपस्नानं स्नानो पयुक्तजलं, निष्ठतमद्गौष ताम्बूलादि, यमस्मृतौ,- प्राज्ञः सति कपिलगवां क्रायां नाक्रमणायेत्यधिक, प्राज्ञः प्रग्रम्तवुद्धिः, चचियादिरपि, याज्ञवल्कय, विक्‌ परस्तोकायां नाक्रमे दित्युक्त , यमः,- “ खकोयां नाक्रमेत्‌ कायां क्रोवेन पतितेन च। चाण्डालेन ददिषर्ह्िश्च नित्यं रोगान्वितेन च” ॥ श्खलिख्ितौ, ““ नोद्धत कुहकः सहे कतस्ति्ठत्‌,' उद्धतो- ऽविनोतः, कुहको वश्ौकरणणादिपरः, विष्णोः, ` “ चतुष्यथमधि - तिष्टेन्न च रातचौ छचमूल, न श्न्यालयं, श्लावन्धनागार." हारोतः, ्रावपनापमाजना च, स्नाने तु स भस्मास्िकपाल- के शसं चयान्नाधितिष्ठत्‌. आ्रावपन द्रयस्यानयोग्ये गोष्यादिः

अपमाजेनां माजंनानम्तरं तत्साघनक्ुशादि, कपाल खपेरः,

(२) याज्ञवल्कयः.

निव्याचाग्प्रदोपः। ५४१

श्ह्भःलिखतो, नारेः'९ पदमधितिष्ठेत्‌. न केश्रकपालभस्मास्ि- दणमंस्कारकूटेषु तिष्ठेत्‌, मस्कारो माजित' धन्यादिसमहः, मनुः नाधितिष्ठेत्‌ कार्पामास्थिकार्पामकोजं, नाधितिषटदित्यनुटरत्तौ | माकंण्डयपुराणे,- गशरौर्णानि,' रन्नवस्त्रादिक्षानि च) तिष्णपुराणे,- "` चतष्ययचेत्य तरुश्ग्ानो पवनानि च ' दष्टस्त्रोमन्निकषद्य वर्ज्यानि चौणि सवेदा " ॥ तया, “ स्रानाद्रौं घरण चेव दूरतः परिवजयेत्‌ । सरे द्मवि्म्‌चरक्तानि मवेदेव न लंघयेत्‌ "` ॥ देतोपुराण, - “^ शतुन्यागारे न तिष्ठेत न च पवंतमस्तके | न श्फग़ानेघु देवानां प्रासादेषु कंटाचन" ॥ प्रामाददऽपि मन्‌व्यान्तरश्ून्ये | तया,-- “न च्व गोः प्रशूताया विश्रसत्‌ स्त्रौजनस्य च न सुखेन धमेदशि न न स्वद्ग वनलघयत्‌ ॥ तथा चेवायुधान्‌ मरन्‌ न नोपस्करमाजंनो न प्रमन्तजनाकौरं न च म्त्रोवलस विते ॥ गहे त्रामागम कुर्यादिश्वासक्रोडन च न" ।

(१) नाहः , (२) दणघ्रल्यादिसमृ हः | (३) ज{सानि

५४२ नित्याचार्प्रदीपः।

मारकंण्डयपुराणे,- "नोत्‌ छष्टश्रय्या(१प्रयनो न निरृष्टस्य चारोदेत्‌ । नोद्यानादौ विकालेषु प्राज्ञम्तिष्ठेत्कदाचन "` ॥ दृत्यनाक्रमणणोयानधिष्टयानि, ममाप्नानि पादजानि स्नातक- व्रतानि, पायजानि पुरौषोक्छग व्याख्यातानि, अथो पम्यजानि, तच. छणापाकरणे प्रजोत्यादनं। वोघायनः, प्रजाकामस्योपदेग्राः(), प्रजमननिमित्ता मद्भास्येत्य नाव्‌ चतुः | ^“ ्रायुषा तपमा युक्तः स्वाप्मायेज्यापरायणः । प्रजामुत्पादयेद्‌ युक्तः खे स्वे वणं जितेन्ियः ॥ प्रजनन प्रजात्पाद्न, तन्निमित्ता ममास्या करुलख्यातिः श्रायुषा श्रायु्येण दौघेमन्ध्यो पामनविगप्रा -)रब्दादि-- वजेनादिकमेणां, तपमा नियमेन पुच्रकामत्रतादिना, अरनन्तव्रत-छष्णाष्टमो ्रत-दुर्वा- छरीत्रतादिना, खाध्यायः पुचकामस्य महार्द्रजपादिरूपः, मौभरि मन्तेसन्तानगोपालमन्ताभ्यासादिवां, इच्या दादश्रादादिचिराचारि प्रजाकामयागाः, चातुमस्ि वेश्चदेवपूवे।*रूपं प्रतिकाममाग्मयं च, एतच्च पु चीत्पादन विलम्बो ५ 'यु क्रः, यन्नवान्‌ तेन वेद्य शास्त्रोक्त श्रौ ष- धादियोगोऽपि, ₹रिवग्र्रवणाद्श्च, पुनवेाघायनः,- विज्ञायते- जायमानो ब्राह्यणएस्त्रौ भिगुणवान्‌ जायते, रद्ध चय्थेण ङषिन्यो यज्ञेन- देवेभ्यः प्रजया पिद्भ्य एवम्दरणम्योग वेदो दग्रेयति, तया

स पुचमुत्पाद्य तारयति)

(१) सनयोन॑-- | (र) उपदेशः। (द) विप्रापवाद---। ५९1 प । (५) विलम्बे युक्ताः ।

नित्याचार प्रदौपः। ५४३

^ सप्तावरान्‌ सप्रपूर्वान्‌ षडन्यान्नात््मसप्तवान्‌ " )

विष्णएवश्गिष्ठो,-

^ ऋणमस्मिन्‌ संनयति श्रष्टतलं च गच्छति । पिता पुचस्य तातस्य पश्येचेन्नौवतो सुख "" ॥

पुचस्य जातस्य खछण्णपाकर णयोग्यस्य दृति भत्तेयन्ञः, णं संनयति सक्रामयति. शह्भुःलि खितपेठौ नमयः,--

“^ यच क्रचन जातेन पिता पुचेण निन्दति । तेन चानष्छतां याति पिदा पिण्डेन वे" ॥

यत्र कचन वौजिच्चचिणोरन्योन्यममयपू्वेकं पारक्ततेणेति लच्मोधर: । रखदस्यति,-

^“ पनान्नो नरकार्‌यस्मरात्पितर चायते सुतः) सुग्व(९'मंदंनेनापि तदुत्यन्तौ यतेन मः” ॥

एतत्प॒ नोत्यत्तिमाचफरं, हारोतः,-

`" यस्य पुज: प्रुवचिदेखः पूवं वयसि धा्मिंकः। नियन्ता चात्मदोषाणां मन्तारयति प्रवेजान्‌ '' ॥

शङ्खलिखितो,

““ श्रिदोचं चयोवेदा यज्ञाश बह्ृदल्तिणाः | ज्यषठपु चप्रख्तस्य कलां नादन्ति षोड ॥ पुचपौचप्रतिष्ठस्य वह्पत्यस्य जोवतः । ्रस्कन्दन रेवयन्ञम्य हस्तप्राप्नं चिपिष्टप ॥

(२) मुखसंस्पण्टननापि

५88 नित्याचार्पदषैपः।

ज्येष्ठपुचप्रस्चतम्य प्रथमं पुत्रजन््रतः, पिष्डोदकक्रियादेतोः. मनुश्रह्खलिखितविष्णवशिष्टदारोताः.-- ^ पुत्रेण लोकान्‌ जयति पौचेणानन्यमस्नुते । अय पुत्रस्य पौ चणा व्रघ्रस्याप्रोति पिष्टप ग्रह्ुःलिखिती.- “ मन्तानषद्धनं पुच्ञ्ुद्‌ युक्तं पुचकम्मणि(\) । दे वन्राद्धणमपन्नः टेवनत्राद्यणप्रूनकः ` ॥ वशिष्ठः, - ^ पचि लोकानपुचस्य लोकोऽस्ति श्रूयते । ग्रज(.` महदिति मन ग्रोला रासा: ॥ "° चरपुचण सुतः कार्ययो यादृक्‌ तादृक्‌ प्रयन्नतः। पिण्डो दकक्रियाहेतोर्नाममकोन्तनस्य च '' । यादृकतादृक्‌ सुख्यः। पुचिकापुच्रादिः, श्रतपयश्तिः,- “रय चयो त्रा लोका मनुखलाकः पिल्लोक्रो टरेतलोक इतिः?) "* पुचेणेवं जयो नान्येन न क्रमणा मण पिहलोको । विद्यया दत्रलोकः. तया अय वा श्राव्या ; मवषां लोकानां लोकः, यज्जुहोति, यद्यजते म तेन देवानां लोकोऽय यदन प्रन्रूते तेन छषोौणणमय यत्पिटभ्यो निगणाति

यत्प्रजामिच्छते टन पिदा" मनः, नस्मात्‌ पुचमन्‌जिष्ट

(९) उवव्राद्यगनम्पन्नमभिनन्द्‌न्ति पुवजाः सन्तानवद्धनः पच प्रजोत्मादनविह्हितः | (२) अप्रजाः अपुचिगः सन्‌ प्रौला गच्तसाः

नित्याचारपदेपः। ५९१

नना क्यमाह्कः, तस्मादेनमनुगासति, लोक्य रेवललोकादिप्रापक, तद्वा, म यद्यनेन किचिद'्ष्णया ङतं भवति नम्डादनशु मवे- रात्‌ पुतो मुञ्चति तस्मात्‌ पुजो नाम, यद्‌रन्भदोचत्रताचण- प्रामादद्ि. 7दष्णया श्रसप्रण कतं यजमानः (र प्रसितः, तत्‌- ममापनेन पु एनं यजमानं मुञ्चति. प्रारसासमापनत्रताद्र चन्ति. + तच्छ श्रिसाध्यरूमव्यतिरिक्रपर, श्रशिना स्वायपरत्वादिति मन्तय. श्रदरष्येतत्‌ भप्रति कमगरेषभ्चूनं तया पिहस्लोकं प्राप्य भावेनास्यायेस्य मव्य दहि मनब्याः प्रयममान्नन्मेत्याददिकविधिरुन्पन. पिच्दिः अतं पचत समापनौयमिति कल्प्यते । त्रस्य [.. -- ` यथा जने क्ुुञ्नवेन तरन्यन्नति मानवः तञ्च यचा क्ुपुचेश् तमस्यन्धे निमन्नति `` । ४तावदटकप्‌कोत्पादन जिन, वह्कपुच्ोत्पादनम्‌प सवस्य मगति मनाया द्रष्य | तद्‌ ऋ ` एष्टव्यः वहवः पुत्राः णौलवन्तो ग्ुला न्विताः ' नघां >+ ममवेलानां यदकोऽपि गयां व्रजेन्‌ । यजेन्लदाश्रसेघन नोनं वा टरषसु्सृजन्‌ "` ॥

तस्मान पचममानुगशाम'- नमवश्यकन्तव्यमित्ययः, ब्रद्धचय्य च

(^, किर्धिटन्यया --। (>) प्रसितः (3) प्रचस्ट-नप्रासनं अवश्यं काय्यमित्यध्ैः।

& ^

५8६ निव्याचाग्प्रदौपः।

व्याव्यात, यमेषु, एवं पु्ोत्सगदे शकालद्विडःनिवमादयोऽपुप- ्टञ्य स्ातकत्रतेऽवगन्तव्याः । अय प्राणजानि, तत ओओोकृष्णोपमुक्रगन्धमा्यादि्वाणं मवे- पायच्यायं तदुक्त ^“ विष्णनाघ्रातं जिघ्रत तेन शस्तं प्रण्रसति च" । स्कन्द पुराण,- ““ निर्माच्यगषं ब्रतदानतल्यं ` । विष्णपुराणे- “ न मंदतमुस्वो जिन्रेत्‌,२) श्रा मकारे वजेयेन्‌ । नोच दसेत्‌ सश्रब्दं च न शचन्‌ पवनं बुधः । न हि कूर्य्यात्‌ ग्वं जिघ्रन्‌ ग्रवगन्धो हि मोमजः `" ॥ तया,- °^ द्व श्र मंदा णिकोत्छर्गा नान्यक्षाले प्रशस्यते । वलि मङ्गन्यजप्यादौ न दोमेन मदाजने'' । मदाजने जनममूदहमध्ये | भविय्यपुराण,- “^ गवामस्थि न लघेत रूदो गन्धं त वजये. ।

~> १३१

यावद्‌ाघ्राति तं गन्धं तावत्‌ पुष्छेन युज्यते" ॥ मेदनाधिकारे हारौतः,- घ्राणास्ये ममाग्रष्टःयतवा, प्रमेध्यगन्ध- च्राणश्रङ्धया । ग्रातातपः,- ^ श्रनृतं मदगन्धश्च दिवामेथुनमेव च ।

पुनाति ठषलान्न च सन्ध्या वदिर्‌.पासिता ” ॥

(२) ज्टम्भेत्‌ (२) वहिःसन्ध्याप्यपासिता

निन्याचास्प्रदोपः। ५४७

लच्मो वाक्य, छ्तपुष्य न जिघ्रति योषितं । (र)सोऽयमनमरमो रोचते नरः| च्रापस्तम्बः,- "° श्रो षो वनस्यतो ना ङिद्य नोपजिघ्रेत्‌ ”' । तया, - ““जातिभ्ेश्कारे घ्रातिरप्रेयमदयोः'”॥ (र श्रयागशरनानि, शिष्टाः, “° जन््रजन्मान्तराभ्यस्त पापराशिं विनाशयेत्‌ । कृष्णो पञुक्तप्राषान्नप्रा ग्रनं भक्रिचेतसा ॥ चान्द्रायण-सदख च मासोपोषणमेव च ¦ शष्एगेषाश्नं प्राप्य कलां नाहन्ति षोडशं " ॥ तया. - “ विष्णएनाग्रितमन्रन्ति तेन पोते पिवन्ति च, पाटोदकममायुक्तं तुलसोद्नमिभित ॥ भनया सुक्र ₹हरेभुक्ता दत्याकारिकिनाग्रन '' : स्कन्दपुराण. “ नेवेद्यगरं क्रतुको टि तन्ये, विष्णपुराणे, गङ्खग- मधिरत्य । ^ सताभिलपिता दृष्टा स्युटा पौनावगादधिता । या पावयति रतानि कौत्तिता च दिनि दिने" ॥ तया -- "“ चान्धायण-सहखेस्तु यः कुर्य्यात्‌ कायग्रोधनं । पिवेद्यखापि गङ्गाम्भः समो स्यातां न चाममो ॥

(९) सचमे रोचते हशः (२) अथय रासनिकानि

५४८ निव्याचारप्देषपः

तया, "` भिचान्नं श्रोचियान्न च इतग्रष च यद्भूविः ऋनग्वाग्रा('द्रेत्‌ पापं | तया,- “^ सवे पापतिग्रद्ययं वैष्णवस्य च मन्दिरे । ९ श्रद्रोयाद्‌ वेष्णवस्यान्नं तद्भाव जने पिवेत्‌ ” ॥ “ स्वातकतव्रताधिक्रारं मनः, “नन्नमद्यादकतामाः `) "` नास्म चाद्भायैया माद्भ. न भुञ््ौ तोत्त्र | न परौखान्‌ २ सतवरेतलायां, नालिसते हित्यमान्रेत्‌ ॥ ना{नप्रग नालिमाय, न माय त्ानराग्िरः नोतमङ्ग भक्यद्‌ भचान्‌, न वा य्येचरलिना पिवत्‌ ॥ भिन्नभाण्ड न सुत्त, न भावप्रतिदूषिते ¦ प्रयनम्यः न सुच्नौत, न पाणि न चासने } मन च तिननमम्बद्ध नाद्यादस्तमिते रवौ | अआद्रपादम्तु गुच्नौत नाद्रपादम्तु संविग्रत्‌ ॥ न॒ श्रातियतते यन्न ग्रामयाह्िकछते तया ¦ ग्त्रया कोौवन्‌ च डते भुच्नत ब्राद्धयणः केचित्‌ ›` ॥ अश्रषोमःयादृद्धंमपि । तया.

` ' मत्रक्रद्धातुरापणं च न भुन्नोत कटाच्न;;

(र) <क्तल्र्‌ , (२) नास्यम्‌ (३) भन्धिरलायां , (<) मत्तकुंल्लादुग (र च|

निन्याचार प्रदीपः। ५४८६

केश्रको टावपन्नं च पदा समष्टं च कामतः । भ्रणन्नावे क्षितं दव समष्टं चाथ्यदक्य्ा । पतच्चिणावन्लोदं च श्ना स्पष्टमेव च ॥ गवा चान्तमवघ्रातं घुष्टान्न च विशेषतः । गृणान्न गणिकान्नं च विदुषा च जगदिति ॥ म्तन मायनयो श्रान्त सोवा पिकष्य च । दै चितस्य कदटयेस्य वद्धम्य निगडस्य च ॥ अभिग्रस्तस्य षण्डस्य पुश्वल्या दाम्भिकस्य र । परघ्व पथ्य षितं चेव शूद्रस्य च्छिष्टमेव २ ॥ (चकित्‌ मकस्य शरगयोः क्रूरस्य च्छिष्टभो जिनः । धानं सूतिकान्नं च पर्य्याचान्तमनिटेगं । अनद्िंत यथा मांममतौरायायः योषितः द्विषदनन नगयन्न' मवधतमव.+त ` ॥ पर्य वान्तभा चमनम्थानग्यं, अवधून माजननि> ५५, वचृत

च्‌ तम कित | पिश्नानृतिनोान्न करतु विक्रयिणस्तया । गलूषननननापान्न कछरतघ्रम्यान्नमव च ॥ ऋमारम्य निषादस्य दद्खमवतरकमस्य च । सुवरणकन्तवेणस्य शर्ते विक्रयिणस्तया ॥ श्ववतां शौण्डिकानां च चेलनिणजकम्य च '

रञ्जकस्य नणरंमम्य यस्य चोपपतिग्टदे ॥

(१२) परतिदाद्ध,

४४५० निन्याचार्प्रदोपः।

ग्रखन्ति ये चोपपतिं स््ोजितानां च सव्र: । भ्रनिदशं च प्रेतान्नमतुष्टिकरमेव च॥ राजान्न तेन राद शृद्रान्नं ब्रद्मवचंसं , कारकान्न प्रजां दन्ति यशखमांवकत्तिनः॥ भुक्रातोऽन्यतमस्यान्नममत्याचपण द । मत्या (\)जग्घ्वा चरेत्‌ छृच्छरं रे त) विण्मूचसेव च "” ॥ तयावल्लोक्यानवलो कनोयानि, तच्च देवतान्यधिगच्छत्‌ "पदेन देवताद्‌भेनस्यगेनप्रद चिद दमा नादौनामष्यपलक्षणाठधि गमनस्य दृष्टे सत्यदृष्टर)कन्पमवकाशाच्च भगवद्‌शमादि लिख्यत । तच- सामान्यतस्तावत्‌ ॥ “ये चिकालं प्रपश्यन्ति सुख कृष्णस्य नित्यशः । न तेषां पुनराटरत्तिविष्णलोकान्‌ कथंचन ॥ श्रित केश्रवं दृष्टा मदपापेः प्रसुच्यते । पूजितं पूज्यमानं च यः पण्येद्धक्रितो दरि ॥ श्रदया मोद येद्‌ यस्त॒ सोऽपि योगफलं लभेत्‌ । ये पश्यन्ति नरा विष्ण डेमश्धूषणभ्चूषित ॥ मृद्धक््वा कलौ विप्र ५पुनात्यास्नम क्रुलं । ये पश्यन्ति सृद्क्चा पद्मपत्रोपरि खित ॥ भक्या पद्मालयाकान्तं तराप्र दुलभं पद्‌ । चिचस्धं पुण्डरोकाच्तं सविलासं सविभ्वमं ॥

(१) यक्ता । ( (र) कल्पनानव का शच । (8

निद्याचारप्रदरोपः। ५५९१

दृष्टा विमुच्यते पापेजेन्मक)टिषु (“सस्थितः तथा, “ देवाचचांद भेनादेव प्रणमेन्मधस्ूदनं ॥ स्थानापे्ठा न कन्तेया दुष्टाच्च दिजमनत्तमः । देवता्खादृ ष्टिपूतः शचियन्ञस्तु कौ स्तितः "` ॥ ्रनेनाचचाद श्रनावयवहितकाव्यैनदण्डप्रणामविधिप्ररो चनार्यनापि स्वां प्रमिद्ययं सव्यं इ मनुय्याः प्रयममन््ेन्लेत्यादौ विधि- कन्यनवत्‌, प्रतिमादृष्टिगोचराणामशगौ चापवादो विधोयते, तेना शो चग्रङ्या प्रणामविलम्बो न कन्त्य दल्येक्त भवति, स्पष्टा मेध्यादिदशेने तु तत्यरिदारः कन्तैव्य एव, नेपस्यापगममन्तरेण एद्यभावात्‌ न च स्पष्टलपागौ चत्रापवाद्‌ः, यावद्‌ चिनानुवादा- मभ्मवभ्तावद्भो चर विधिकन्यनेनो पपन्तौ नानाविधिवाधाकन्पनात्‌ । प्रद्धिताग्रौ चापवादमाचेणोपपत्तख ना लिस्यष्टा ग्नौ चावः द- कन्पनमरेन्ति, चर पुरुषो त्तमक्े वसता देनतागमन(र) कन्त, तद्‌ शंना दि विधिङच्यते । ब्रह्माण्डपुराणे, - “ पुरुषाष्यं सद्‌ दृष्टा सत्‌ स्ञावा महोदधौ ¦ ब्रह्म वद्यां सशृजज्ञाला न श्यः पुरुषो भवेत्‌ ॥ श्रच पुरुषास्यं पुरुषात्तमनच दति किल

(१) सुसं चितेः | (२) खा्थप्रसिद्धभावादथैसिद्यय। (ॐ) क्रष्ावलदेवाद्यायतनगमनं ।

५५२ निद्याचारप्रदौषः।

कमनपुराणे, प्रह्वादतोययाचायां,- ““ स्नात्वा विरजसे तौय दत्वा पिण्ड पितस्तया | दषरेनाथं यथौ श्रोमान प्रजितं पुरूषोत्तम ॥ नं दुष्टा पुष्डरोकाचमच्र परमं इएविः) तरपोष्य षड्दिनान्येष माडेनदरं दिणं ययौ '" ॥ तया, विष्णपुराण,--

"` ब्रह्माचरमज नित्यं ययासौ पुङ्षोतत्तमः `` ¦ दलि कछष्एमूत्तंरेवाभिधघान । न्रद्धापुराण,--

^“ ष्टा "च तं वेनतेयं यः पश्येत्‌ पुरूषोत्तम । दरानाम्मेघानां फलं प्राप्य दरि ब्रजेत्‌ ° ॥

वरद शंन. --

ˆ ॐ नमो व्यक्तरूपाय महाप्रलयपरिएते । गृद्धद्रसोपत्षाय न्ययोघधाय नमो नमः ॥ अमरस्त्वं मदा (रकनप! विष्णोरायतनं वट, । न्यमोध! दर मे पापं कन्दर! नमो म्द त्‌ ॥ भक्तया प्रदचिण कला नता (र कल्पत्रट नरः । मदमा मुच्यते पापे्जौणेलचमिवोरगः ॥ व्छायां तस्य ममाक्रम्य चन््पद्रत्तस्य भो दिजाः |

ब्रह्महत्यां नरो ज्यात्‌ पा पेष्वन्यषु का कथया” ॥

(२) वट, (२) छच्त!, (२) कल्न्पद्<

निव्याचारप्रदौपः, ५४२

तया,- "^ वर॑नतेयं नमरछरत्य कष्णम्य पुरतः स्थित । सवेपापविनिसुंक्नो विष्णलोक म गच्छति" । तया, - <“ प्रविश्यायतन विष्णोः छता तच प्रद ष्ण मकण स्नमन्त्रेण भक्वा पष्यैः प्रपरजयेत्‌ । स्व मन्त्रः शिवपञ्चाच्रमन्लः नमभ्नं हल्टकू ! राम! नमस्ते (*?लाङ्गन्नावृघच! । नमम्त रेवतो कान्त! नमस्ते भक्रःत्‌सतन! ॥ नमस्ते त्लिनां अष्ट! नमस्त धरण्पेधर ! | प्रलम्बारे, नमस्तेऽम्तु जाहि मां शरष्टप्रवंज, ॥ दति म्तुलिः, प्रणामख, लभेदभिमतं फलन । तरद प्राच्रमन्त्रेण छष्ण मप्रजयेत्ततः `` , पजनानन्तर स्तिः * जय कृष्णा ! जगन्नाय ! जय भवाघनाग्रन्‌ ! ; जय चःप्रकेशिघ्न! जय कमनिददन)! अय पद्मपलाशच्र! जय चक्रगदाधर! ; जय ¦ नोन्नाम्बरण्याम । जय मवेररदषट। ॥ जय लोकपते! नाय! जय वाञ्छाफलप्रद! । जय ठेव! जगत्‌ पूज्य! जय सम।रनात्रान! ममारमागरे घोरे निःमारे दुःखफनिनले :

(२ सुषल्लधयचः | (२) नान्ताम्ब<ग्याम्‌ |

<) £

५५४ निव्याचास्प्रटोपः।

क्रो धयादहाङ्ले रौद्र विषयोद्‌कसंश्षवे ॥ नानारोगोमिंसलिले मोद्ावन्तं सुदम्तरे । जिमद्नोऽद सुरश्रेष्ट! चाह्ि मां पुरषोत्तम! ॥ एवं स्तुला्नलि वद्धा ढण्डवत्‌ प्रणिपत्य च । अश्वमेध-मदस्रस्य फलम प्रोत्यन॒त्तम ॥ दृष्टा छष्णं प्रणम्याय मोचमाप्रोत्यन्‌न्तम । ततः सपूज्य मन्त्रेण सुभद्रां भक्तवत्‌मलनां । देवौ द्घूक्रन विधिवत प्रणिपत्य रतात््रलिः । नमस्त सुभगे! देवि! नमस्ते सुर्वसोग्रादे। ॥ चडि मा पट्मपच्राल्ि! कात्यायनि! नमोस्तु ते । नमः प्रतिर पिष्छे चेलोक्योत्पस्तिका{रि णि! ॥ विष्णमाये ! नमस्ठुग्य चिगरक्रिरूपघारिणि! ` योगनिद्रामि विष्णोस्ं मोदयन्तौ जगन्न ॥ मोदना्याय जगतः सखायिता विष्णना खय } एव मप्राथ्यं भद्रां च विष्णलोकं स गच्छति” ॥ अचर,

न स्गष्टव्यः कदा चिन्त्‌ ("ज नियुक्तादन्यमानुषेः ।

““स्पन्‌ पापमवाप्नोति दरिद्रो द्‌ःखिनो भवेत्‌ ” ॥

दात वचनात्‌ मकषेणाद्यौनः म्पग्रन निषिद्ध : “ निःच््रम्य देत्रतागारात्‌ प्रणम्यायतन व्रजेत्‌ ¦

द्न्द्रनलमयो विष्णयं चास्तं वाल्‌काटरतः ॥

(१) नियमा:

नित्धाचारपदोपः; ५४५

श्रन्तद्धानेऽपि ते र्नला नरो विष्णपुर व्रजेत्‌ , तस्य दल्तिणतः कोणे नरसिद्ारुतिदहेरिः ॥ तं दृष्टा नृरं देत प्रजयत्वा प्रणम्य च| मुच्यते पातकेमव्येः स्मत्तेर्नाच्र संशयः ; न स्पष्टव्यः म चान्न स्पृष्टो हन्ति नराधम ॥ तस्मात्‌ मवेप्रयनेन नियमम्धः मदा स्पृण्ेत `` लप, - "° ऋनन्नार्कः वासुददर> दृषा मक्त्य प्रणम्य च | भवप्रापविःनसुनो नरो खरति पर पटं ॥ तया, - श्तगङ्धां नरः स्नाता दृष्टा च सेतमाधवं | मत्साव्यं माघव चव श्रेनदयेप ("च गच्छति" ॥ गयायां गदाधरदण्रन वरादपुराए.- `= कामतः प्रोच्यते दत्य! तव पष्ध्मिह प्रभो!) येन ग्रा गदटापाणिषृषटो नारायणः खयं ॥ यतो गढाधरः साकाद स्मिन्‌ ५ पूवं व्यवसितः "' । मद्यपुराण,-- कृतग्नोरं महालय मर्वपापनिद्धटनं | नास्ते नरमिदहस्तु खयमेव जनादनः" ॥

(१८.२४ (२) स। (३) किमतः. (8) तेथे |

५५६ निन्याचारप्रदोपः

नर सिहपुर 1ण.- कषु ('द्रष्टयोऽखोति ब्रह्मपर विष्एवाक्य.-- “ (*""काकासुष्वे च वाराहं, इारकाखां च गोपति । गङ्गाद्वारे पयोधर गोविन्द्‌ नागमाङ्धये ॥ छन्दावने त॒ गोपाल मथरायां स्वयसुत | केदारे माघव विद्याद्राराणस्यां च केैग्रव ॥ नर मिहे महावने पुरुषोत्तमं दशते । यागे योगसि च कावेय्यों नागग्राायिनं"' ॥ दत्याद्‌न्युक्ताः- "` मतेच परमाद्धामं यः पश्यि म मुच्यते" । रात्मानं सल्गत दृष्ठ यथया मुक्त भवति तया, एतेषु स्थानेषु मन्मृर्ति दृष्टा भुक्तो भवतौति तिष्णवाक्‌ः लिङ्गपुगाश, काग्रषमयिक्छन, “ दैव धरस्योत्तरतः खयं तिष्टति कशवः। चचस्य कारणं चास्य दरेचन्ञ इति चोच्यते ॥ तेन दृष्टेन सुश्रोणि! दृष्ट मवं चराचर , वामनपुराण, प्रयागमधिशछत्य,- “दृष्टा वटेश्वरं स्ट्र माधव योगग्ायिनः' , तया,-

“ शङ्काया गोपति द्रष्टं म जगाम महासुरः ॥

(२) तिषयोऽस। (२) काकम्‌ ।

निन्याचार् प्रद} पः। ५४५७

विगजच्चमयिकत्य॒ब्रह्मपु गाण,-- “ आस्त सखयभुम्तचेव क्रोड्रूपो दरिः खय ^ तस्पात्‌ प्रणस्य त भक्तया नरो विष्णपुर व्रजत्‌ ॥ अरण भ्रिवदप्रोनं, विद्याकरपद्धतो. इश्रवाक्य.-- ` भ्वेमिता दूरम्घ्वान यो मां पश्यात्‌ शूलिनि । मस 2ेवि! प्रियो नि शरजन्मा यय। ' "स्मृतः ॥ सुदूरमपि गच्छतत यत्न देवो मचशररः । दृष्टा लिङ्ग सदेग्रस्य मनपापेः प्रमुच्यत ॥ भप्रजन््ररतेटदो मनोवाक्छायकमेभिः । पजित वा मरश्ान प्रच्यमानमया्पिं वा ॥ दृष्टा प्रयाति उ मत्य व्द्धनोक र षय तरा.-- यः प्राददेत्दवेए ज्रिनलिङ्ग-स्वरू पि । पश्यत्‌ म ख्ति मवेम्प्रहदधिकां मतिमेव च ॥

1

मध्याङ्क च मङ्धादेवं दृषा र'विप्णपुरे व्रज । मायाङ्ग मवंयज्ञानां फन प्राप्य त्सुच्यत ¦ प्रदोष शद्रःर दुष्टा मवपापः प्रसुच्यते ``, तया.- -` प्तः मदग्ननं रम्मोन्रसतव्र यणोदति ; श्राजन्मनमः्‌ मध्याद्ध मघ्रजन््ररुतं निशि ॥

(९ द्द्‌ +

(>, अपन मतं |

४५१५ निव्याचारप्रदौपः।

्रद्धमामकत पापं दृष्टा पवि मत्यजेत्‌ `` ) ब्रह्वापुराणे. एकास्रमिरूत्य-

`` ततः श्रम्भोग्टहं गच्छेत्‌ बागयलतः म्यतेच्दियः । प्रविश्य प्रजयेत्‌ सर्जान क्रमश्रस्तत्न टेवतान्‌ ॥ गणेश्रं प्रयमतो देवों स्कन्दं ठषं तया । गणं चण्डं कन््पद्टक्तं माविचः देवमेव च ॥ तान्‌ चिःप्रद्‌चिण त्वा उपचारेयेयाक्रमं ¦ कछत्तिवामं ततः पश्येन्‌ कृत्वा तं चिःप्रदच्िणं ॥ अआगमोक्तेन मन्लेण वेटोक्तन च श्रद्भूःम्‌ । अदटौलतितश्च नारा च मलमन्त्ेण चाचेयेत्‌ ॥ मवपापद्र देवं गन्ववृव्याम्बरादिभिः । एवं संपृज्य विधिवत्‌ स्वेपाप~वजितः ॥ छलेकाविसुद्धुत्य तल्लोकं म गच्छति । सुका तच सुसं विप्रा यावदाग्डतसं्षवं ॥ पुण्यच्याद्िहायातो जायते योगिनां कुले । योग पाष्ररपतं प्राप्य ततो मोच्मनाघ्नुयात्‌ ॥ तस्मिन्‌ चंच्रवरे लिङ्ग भास्करे खरम ज्ञितं , ये पश्यन्ति च तं दवं शिवत्नीक व्रजन्ति ते ॥ सुक्र च धिद्धगं सखणजालेश्वर तथा । रामेश्वरं च विख्यात खच्छ (\'चाप्रातकेश्वर ॥

(१९) ताम्बजकेज्परर

नित्याचारप्रदोपः। ५५८६

्रद्ोश्वर च मेघेश्र केदारेश्वरमक्ञित । सक्रश्वर च विश्चेष्रं तथा च कपिलेश्र ॥ ये च पश्यन्तो नराः साला विन्दूमरोऽम्भमि । मवेपापविनिभुक्ताः शिवलोक व्रजन्ति ते ॥ पुण्यत्तया दि दायातो योगिनां प्रवरे कुले । योगे शरम्मोवरं प्राप्य ततो मोचं व्रजन्ति त ॥ कार) लिङ्गानां देन, मत्छपुराण,- .. प्राय विनश्वरं देवं न म ग्याऽभिजायते ' । तया, ° जात्यन्तर मदखष्‌ विसुक्तो दयते त्‌ वः । भक्तो विग्रश्चरः दवं न स श्रयोऽमिजायते ॥ स्कन्दपुराण, ` गो प्रख्यश्चरमागत्य दृष्टाभ्यच्छे च मानवः | न दुर्गतिमराप्नोति किलिविषेञ्च विभुच्यते । तचेव,- . संगमे देवनद्योश्च यः स्नाला मनुजः ष्टरि: । श्रचेयेत्‌ सङ्गमेगरानं तस्य जन्मभयं कृतः '` ॥ दे वनद्योवेरणागङ्योः । तया,- ‹“श्राराथ्य कपिलेशं तु उलोक्यपालनच्म , भवन्ति पुरुषा देव मम नित्यं च वेरः” । तया, क पिदेश्वरभ्रो कष्ठश्वरजावानिश्ररगगेश्चरानधिरत्य,

(1), १

निव्याचार्प्रदौपः

^° अन्तराशआमिण पुण्छं यन्‌फल परिपच्यते । तत्‌ फलन सकल्लं प्रोक्त पञ्चायलनद्शनान्‌ ` ॥

तया,--

`“ वाल्केश्चरनामान त दृष्टा च न शोचति" |

तया.--

° कछरल्तिवासश्यर) रवो द्रृषटव्यख्ं पूनः पनः) यदौ च्छनलारक ज्ञानं शाश्रतं चाम्रतप्रदं ॥ दभनाद्रर देवस्य ब्रह्भादा विप्रसुच्यते `` ।

स्कन्दपुराण. -

`" केदार मध्नम स्थानं स्यानं चंव मदान्नयं मम पुष्पानि भ्न्ोके ›)ततः श्रणतमं ल्विर ५ अगश्िनुक्ख्र नास सत्र दषा टु मानवः मद्य: तापविशनिमुक्रः पप्रपाशरि बुच्यते ॥ प्रानः मटङममठः च स्वन्नोय मन्मसेश्वर ) ह्हिरिष्यगर्म्ौशान गोग्रच्छयं व्रषभन्वञज ॥ उपःग्रान्त 3 चव ज्यषछटम्धानम निवासिनं प्ड्नश्रर = {ख्यात व्याघ्रशं जम्नृकेश्र ॥ दृष्टः = थत मन्यः ममारे दःग्वमागरे ` ¦

न्रह्यार्डपराण. पुरूष" -तममयिकूत्य. माकणडन्द्द्ऽप्यत साला दृष्टा च श्रङ्कर , द्शानामसरसध्ानां फल पम्रालि मागर: `` ॥

(१) व्यः |

जित्याश्वास्प्रदेपः। ५६९

द्ग्रने मन्तः, - “° ससारमागरे मग्रं पापग्रम्तमचेतन । चादि सां भगनचन्र! चिपुरारे! नमोऽस्तु ते ॥ वामनपुराणे, गयामधिकत्य,*)- “दृष्टा वटेधर स्ट्र्‌ माघ यःगग्रायिनं'* | खूय्येदग्रनं । मविण्यपरूुराणे,- “° मरूमन्दर माचोऽमि राशिः पापस्य कमणः | मय्य भास्करं मत्यः तन्नाप्रयति तन्‌कष्णत्‌ '' ॥ श्रासाद्य दृष्टव्ययं: । तया, `यः क्रुय्धाहूणनं सासमेकाद्ारो जितेन्द्रियः । म यत्फलमवाप्नोति न तवे मदामण्देः' ॥ ब्रह्मा पुराण,- ^“ परयिन्यास्तच कोणे वे कोणकः सप्रतिद्धितः | यं दृष्टा भास्कर मन्यः सपापः प्रसुच्यते" ॥ काशोमधिक्घत्य लिङ्गपुराणे, काननच््न्परसमुका- “^ तस्येव दलि भागे लोलर्केो नाम वे रविः । तम्य द्‌गेनमाचरेण दय्येलोकमनाप्नुयात्‌ ” ॥ दृग द्‌ भने, -- “° सर्वात्म्यां गनो वापि युक्तो वा मतेपातकेः ।

द्गों दृषा नरः मोऽपि प्रयाति परमां गति ॥

(१) प्रयागमधिकत्य

७१

५९२ नित्याचारप्रदौपः।

ब्रह्मपुराणे

“ विरजे विरजा माता नद्यण मा (प्प्रतिष्ठिता । यस्याः मद ग्र॑नान्मत्येः पुनात्यासप्तमं कूलं" ॥

लिङ्गपुराणे, काग्भेमधिक्त्य,-

“^ द्च्विणे रचते दुगां उत्तरे नेकछते खता अ्गारनेग्रा पिमे च वायच्छे भद्रकालिका ॥ उत्तरे भ।षचण्डो') च महामुण्डा च मामतः। ऊद्धकेगा ममायुक्रा शराङ्करो प्रवतः खता ॥ ऊद्ुकेशौ तयाग्मेय्यां चिचघष्या च मध्यतः । एतास्तु चण्डिका देवौ योऽच द्रृच्धति मानतः ॥ तस्य तुष्ठाः स्तुताः सर्वाः मते रचयन्ति मवद ।

तथा,

^° श्रदा(रव्रपि परा प्रीक्ता सवर्त ललिता तया । द्रष्टव्या चेव सा देवो सतेकामफलप्रदा ॥ तच गौरौ सदा देवो प्रजित्या च भक्तितः”;

आदि मत्पृरुषो त्तमेनद्रयुख्नादिकृतपरतिमालेन पुण्ड तुत्वे कथं

बदेन वध्यत, इत्याग्रङ्घया च स्थानविग्रषोपलखितप्रतिमालेनेव

पुण्दडेतुच | स्थापकेन्रयुन्ना दिको त्तनं प्रसङ्गायम्‌द४)। तेन तत्‌ खाने

येन केनापि कृतप्रतिमादभना ई पुष्छजनकमिति केचित्‌ } स्यादेवं

(१) सं प्रतिष्िता | (२) भ चण्डो च ।

(३) अन्यातच्ापि। (8) बोध्यत -- इव्याग्रुङाय{-- ।

(५) पश्रसार्थमेव |

नित्याचार्प्रदोपः। ५६३

यदि स्थानभिग्रोषविग्िषटप्रतिमातन पुष्हेतुवे प्रमाण स्यात्‌| स्थान गिग्रषानुन्नेखनाघुनिकापुरुषकृतानां प्रतिगाद्‌ःनां पुष्हेतुल- दशनात्‌) तया च भविष्यपुराणे, - “ भाम्कगायतनाभ्यासे सस्थेरचं समन्ततः) देददितां तत्र पञ्चलं $ग्धमायुन्यकारण ॥ मनुजैः स्थापितं दुष्यं र्जमानमिदं सूतं" । दति | तया, “ क्रोपमाचं पर रेच शिवस्य परमात्यनः। मन्‌जः स्यापिते [लङ्गं च्तेन्मानमिदं देत ॥ सखायम सदस स्यादाषं चेव तद्द्भूके?। इति) तेन पुष्य॒त्रिभषवत्यस्षप्रतिषितचर्नव प्रतिमानां पुश्हेतुलं , न चेव सवषासश्रूपफलवप्रमङ्गः। भ्यायकम्य पुग्यविग्रषल स्थापि- तवपुष्यदहत्‌ल्वमभवान्‌ । एवं च नित्यानित्यरुयोग र घीऽपि । तपो विशेषवत्पुरुषस्य सटंदा तिद्यमानलान्‌ । खगभोकप्रदलादि- विग्रेषश्च प्रतिमानां स्थापकतप्तेत्ण्षिददधेव। यो डि रन्फन्नप्रद्‌ प्रतिमाकामनया यादगश्र तपः करीति, तस्य तत्प्रतिमा तत्फलप्रदा, भवोत्येव वेदेन बोध्यत दृति स्मृतिप्रामाण्यं कल्प्यत : तया च समर, °" स्थापकस्य तपोयोगात्‌प्रजायाश्च विग्रषलः। ्भिरूप्यात्सुविम्बस्य देव. स! न्निश्रमिच्छति?॥

विम्ब प्रतिमा, इन्द्रद्यम्नस्य च वेदेऽपि अतलेन प्रवाद

५६९ निव्याचाःप्रदौपः

नित्यलमम्भवेऽपि तपो विग्रेषोपलकप नेव तत्छतप्रतिमानां पुष्यहेतुलं (\९)तत्प्रतिमानागे तया । प्रतिमान्तरे तयाफलप्रद्वे मानाभावः ।

केवलं ब्रह्मपुराण, -

“ये केचित्कारयिष्यन्ति प्रमादं प्रतिमामय | तथापि तेऽचया कौ तिभ विष्यति न संग्रयः?॥

दनदर्यनं प्रति वरदानस्मृतेः ^ प्रामारप्रतिमाभक्ग न त्यजामि कदाचन” दृति वचनाच्च पुरुषोत्तमे तत्‌स्थाने प्रतिमान्तरस्य वचनविग्रेषादेव पुष्यडेतूलं । श्रन्यच चज रदुप्रं वदनं लिङ्ग वापि नास्ति खषिरृतप्रलिमालिङ्गादिनाभओे तरस्थाने प्रतिमान्तर लिङ्गान्तरं वा तथा न फंडनलक । किं लाघुनिकपुरूषक्ृत प्रतिमान्तरतुल्यमेवेति मन्त | च्ेचप्रोषाशं सु नित्यतल्ाट्‌व न कञ्चित्तच व्दारः। गद्ाद्धाख्च गद्खमल्मेव पु्ठेतूलं ¦ भगौरयानयनान्त्‌ दग्राविऱषणम्वन्दः । न चेतावता नित्यानित्य संयोगः । तत्रापि तपोविगशरषनत्‌ पुरषप्रटृ्तितुन्छमुपल सखे ।

तद्‌क्र महाभारते,

^“ परिगहान्दनौनां च तौरयानां पुष्टता खता?) इति)

तया गवां निवासेन श्वमेः पिचिलं। गास्य जपा दि विग्राष- लेन शिघानान्‌ । तदुक्तं वाके, ययाच, "यांयां भुव नरः कांचिद्‌'रवसति पुष्यत्‌ ।

तत्सङ्गति वि गेषत्वासेद्छते धम्मेकारण(र'”॥ दति

(९) तव्मरतिमांरे । (र) वाम्भक.रणं ।

निलाश्षारपएदौष्ः। ५६९५

तय च,- “चक्र दृष्टा दरेदूररप्रापादोपरि सुखित । = "~ € नि 39 सदसा सुच्यते एापञन्द्र ऋ) रउसुद्धवेः ”” ॥ विष्णपुराए गङ्गासचि्लत्य,- ^“ स्मृतासिलषिता दृष्टा स्यष्टा पौताद्माद्दिता । या पावयति स्वानि कौन्तिता च दिने दिनि" ॥ तया;- ब्राह्मएसो ्धताप्रन दिर श्यष्टतादितौयन्‌पाणां दशेनं नारदोक- मायुषद्धिकरं । ब्रह्मपुरासोक्रं ते प्रतिविम्बद्‌ भरने चिरजो वित्वफत्न । श्छागलेयोयसस दितोये,-- ८६ + €... € # $ यतना दग्नं चेव स्पश्रेनं भाषणं तया ।

कुवांण पूथिते^) नित्यं नस्यात्यश्यत्त नित्यग्रः ॥

श्र्भिसित्कयिसा स्रो राजा भिच्म्होदधिः दुष्टमातात्‌ पुनन्येते तस््मात्पश्चश्च नित्यशः '”

[य

| श्रग्निचित्‌ ङताग्रिचयनः। कपिला गौः। सतौ छतवजयज- मानकयागः । वरादपुरा, - “ वामन ब्रद्यण दृष्टा वरह च जलौत्ितं । नमस्येदचेव यो म्या म पापेभ्यः प्रमुच्यते ॥ यञ्वा रखष्टाज्नदः सतौ एतायद्श्मिकः ्टुचिः। ज्ञाननिष्ट( तपःसिद्धा दद्दा पापादिमुच्यतेः॥

(९) पूयते ।

५६६ नित्याचारप्रदौपः।

शएरिस्तो ्यादिप्ूनः । ग्नतायुः शद्रादिरपि। ज्ञाननिष्टो- ऽध्यात्मरतः । तरिद्याकरपद्धतो,- ^“ दृष्टा तु कपिलां दूरात्‌ नमस्कारंण योऽचयेत्‌ | दूरादेव प्रणश्यन्ति सवेपापानि तख तु" ॥ क पिलायां मन्तः, °< विदितासि वशिष्ठेन विघ्रामिच्रेण धोौमता | कपिले! दर मे पापं यन्प्रया दुष्कतं तं । किर! लत्वं हि देवानां वन्दनौयासि रोद्िणे ' त यवेदमया यम्माद्‌तः शान्ति प्रयच्छ मे" । स्कन्दपुराण. ^` क पिलायाश्रु गोश स्यादसथ्त्राद्टोषणस्य तू । म खाति नरकं घोरं मरकर च तमोमय ॥ भवि्यपुराणे.- -" गामानभ्य नमस्य जला चेव म्रदचिणं | प्रदलिणएणेरता तेन सप्नद्रपा ठसुन्धरा ॥ पद्मपुराण, ` "“ षदा गावः प्रणम्यास्तु मन्त्तेणनेन पाथ्वि! नमो गोभ्यः ओओोमनोग्यः सौरभेयोभ्य एव च । ("नमो ब्रद्यसुताभ्यश्च पविचभ्यो नमो नमः" ॥ विष्णः, “गोमूत्र गोमयं सपिः चौर दधि च रोचना । षड्द्गमेतदेरं स्यात्पविच मवा गवां" ॥

(२) ब्र्ममन्त्प्रख ताभ्यः ।

नित्याचारप्रदोपः। ५६७

तथा,--“ गवां कषड्यनं चेत ("'सर्वापल्सु नि्दन ।

गवां घामप्रदानेन खगंलीके मदोयते ` ॥

° गवां दि तोयं वमतोह पञ्चा पुशिस्तयास्यां रजसि प्रसिद्धा लच्छोः (१ "पुरषे प्रणतो च धग्म्तासां प्रणामं मततं च कुर्य्यात्‌ , हणो टकाद्यषु वनेषु मत्ताः (रक्रोड्न्त गावः मटृषाः मवत्साः चोर (* प्रयच्छन्ति सुरव (५खरपन्ति भोतातपन्धा धिभय विसुक्ताः''॥

"दमं मन्त्र विद्द्रात्मा जपेन्नित्यं ममाडह्ितिः। गच्छन्‌ तिष्ठन्‌ स्छपर्‌ जघन भुच्रन्‌ नौडन्‌ समुत्सृजन्‌ ॥ मदहाभयषु मवु मेषु वतिप्रसषु च। प्रयाणकाले च तखा भओ्रोतव्यभमयप्रद " ॥

तथा, --

"एवं विधौ मदामन्नः परितम्वु सरासरः । श्रतोऽनुमोदिनो ध्यातः कौल्तनिञ्च पुनः पुनः॥ सद्‌।'^) व्यन्पादनाद्ग।वः पञ्च प्रण्यः; ममुत्िनाः । नन्दा सुनन्दा सुरभिः सुगला सुमनास्तया ॥ रनान्यनेकान्यादाय कोम्त॒भप्रश्तैनि च। प्रदरलिणणेछलाम्ताश्च मवेंरदवासुरेः कमात्‌ ॥ सच्छनाः पूजिताः मम्यक्‌ दृष्टा स्याश्च वन्दिताः ।

कस्यचित्य काननस्य {िव्यास्ताः कामघेनदः ॥

(,) सर््ाचिनिद्छदन | (२) कम्गधे | (२) ऋ!इन्तु । (४) प्रयच्छन्तु । (४) खपन्तु (६) तदाद्याः पवनाद्भावः।

५ द्‌ नित्याच्वारप्रदौषः।

ब्रह्यरटना विनास्ताष्ठ वभरिरे वरमुन्नमं । दखप्रजापतेज्व्छ सखारोोख कश्यप प्रति ॥ भ्रिवलोके द गमन न भ्यो जन्म कुजचित्‌ । वने वासस्तु दोय भोजनं निःपरिग्रह ॥ द्ट्न षटदुना बन्धः पाग्रनाटणनेश््नि । धामयाखादिकं भ्द्रि रिश द्पैप्श् भास्वरः ॥ दूतिडहामपुराणानःं शरवणं खोपद्गैतिनं । अन्नसुषियेयाणरक्या परिचर्यया र्याक्रम॥ ताड़नाक्रोगशखेदानि खभ्ेऽयि न कदाचन । स्ञानम्‌चपुरैषण नोटेगः क्रियते कचित्‌ ॥ श)घनो यश गो वाटः इ्दष्केः करादि भिस्तया । ग्रोद्मे टाकले वभ्् ग्रततोये विक्दमे ॥ र्णा चाय शिशिरे सुखोष्णं वातजिते । गोकुले र्द्रसख्याश्चं प्रतिष्ठाप्या गणाः मदा ॥ जापकैः सूवंमन्त्रास्तु ज्षव्याख (\ मन्टद्धये ! उच्छिष्टमू्‌ञविर्‌्र्रमलं जच्यान्न तच च ॥ रजस्वला न प्रवेण्या नान्त्यजालिनं पुंखन्नौ ) न ताः परिभव्रत्तोये कोङजिलेषु विशगषनः ॥ न ल्व्येदत्सनन्लौ न कौडत्‌ गोषटसनिघौ | न गन्तव्यं गवां मध्ये सापानत्कंः सपाद्‌कैः ॥ हस्त्यश्धरययानेश्च मरितानेः कदाचन ।

(१९) सवत्मगुद्धये ।

निल्ाशारप्रदपेपः। ४५९८

दचिएणेत्तरमेः प्राज्ञेगन्तव्य द पदातिभिः ॥ गःवद्त्षातुराः पाद्या: अद्या पट मःदवत्‌ । गिरिप्रयातात्‌ सिद्केए्मैनातपभ यात्या ॥ मद्ाकोलादते घोरे दुदिने दोधविक्षवे । गवं ल्णानि देयानि फौत) च जलं तयाः ॥ एवं गवां वर्दानायवाद्‌कसर्ष्यविधिना एव कन्तव्यं | ^ गावः स्वत्सर रच्छयाः खद्धया च समाहिताः । बराद्धणेः चच वेश्यः शद्रः मर्वाघग्रान्तये ' ॥ दारोतः+- °“ द्यौ मामसौ (रपातयेदत्सं तये दिम्तनं हरेत्‌ । चतय चिस्तनं चेव ययान्यायं यथाक्ुल(२) "` ॥ ब्रह्मपुराण, ““ आ्रषाच्छासश्वयुज्यां च चेच्धां पौय्यां च मर्व॑दा । न रर्णोयाद्भवां चौर मव वत्छाय निकिपेन्‌ ॥ न षष्डं वादयेद्धेनु न गां भारेण पौड़येत्‌ । युगादयेषुं युमान्तषु षड्ग्तिमुखेषु च ॥ दक्तिणणोत्तरतः खे तया विषृबतोदेयोः । संक्रान्तिषु च सर्वाषु श्रदणे चन्द्रखूययोः ॥ पच्चटण्थां च्तुदेश्वां दादश्यामण्मोषु च उपचारो गवां कार्य्या माभि ममि यथाक्रमं ॥

(९) श्रौ तमन्तस्तथा जलं । २) पालयेत्‌ । (र) यथावलं | ७२

५७० नि्याचास्प्रदौपः।

रय गवाह्किकम्‌ । ब्रह्मपुराणे,- ^ लवणस्य च चत्वारि पलान्धष्टौ एतस्य च । परक यस्य दुग्धस्य तथा देयानि षोड़ग्र ॥ दाचित्‌ गोननलस्यापि जलस्य च पलानि च। रादौ विचाय्यै पचमः परिमाणं वलं रुचिं ॥ श्रकस्मिकं प्रदातव्य धृष्छायं तू गव्राङ्किकं । प्रभाते सवप पततं दौयते च ततो जलं ॥ तत्तम्तफानि भःञ्यन्धं गोषः मांमवजितं । निगि दौपः ममन्लरजो(. दिव्याः पौर।णिकराम्तया ॥ एवं कृते रन्ञपूणां मद्य दत्वा फलं लभन्‌ । गोप्रदानाच्च दत्पुष्यं गवां सूरचणणत्‌ लभेत्‌ ” ॥ श्रादित्यपुराण,- ^“ यो ऽग्रभक्तं किचिदरप्रण्य दद्याद्‌ गभ्यो नित्यं गोत्रतो -सत्यत्रादोौ । शान्तो दान्तः गोसहस््रम्य पुण्छ मम्बत्सरेण प्राप्रुयाद्धमगौलः ” ॥ द्‌वोपुराणे,- “गवां सखामौ गतां गोष्ठे यम्तु धूपं न कारयेन्‌ ।

मलिकालोननरके माचकाभिः स भच्यते ॥

(९) सतन्त्रौ कः

निल्याचारप्रदोपः | ५७१.

म्रतवतससां तु गं यक्त दमिता पिवते नरः। (रगभितास्ये चिर तिषठ्षघात्ता वे नराधमः” ॥ गभिंताम्ये नरके । मद्दाभारते, -

° गोकनस्य ठषान्तस्य ("जलाय (: प्रतिधाव्तः । उत्पादयति यो शप्र तमाङ्त्रद्धाघातकं ॥ कत्वा गवां ग्ररण ग्रौलवातमदं मदत्‌ । श्रामन्नम तारयति कर भरतमतत्तम! ` ॥

शरणं पटं । ब्रद्यपुगाण,--

“ सद्राष्‌ गाग्रद्े जाता परिपाल्या (' खय तया । अनायानां गवां दत्वा काय्येम्तु शिशिरे महः ॥ पुश्घाय यत्र दीयन्ते दणतोयेन्धनानि च” ।

तच मनः,

“म मो<मयि।! जमन््ातः! दवानामण्छतप्रदे! | ग्टहाण वरदे ग्रासमे।प्िताय च देहिमे ॥

दति गोदश्न५सङ्ख्न गोपरिचर्य्या लिखिता | श्रयाश्नत्यप्रदश्नं रिद्याकरपद्धतौ,--

“दुरितानि प्रणश्यन्ति नृणामश्रत्यसविनां । दष्टः स्यष्टस्तया ध्णात्‌ः कौ त्तितः म॒ डि (५)तारयेत्‌ * ॥

श्रश्यत्यं दृष्टा प्रायना ।

(श ) ताड़गस्े | (र) जलान्ते | (र) वसुधाधिपः (४) सदा खय | (५) पावयेत्‌ ।

र विन्याष्डार्प्ररोपः।

° शष्यत्यु ! यस्मात्‌ लखि उंखराज।;

मार प्यणस्तिषटलि खद कालं । तस्मात्‌ श्ररदित्व मततं तर्णं,

धन्योऽखि (।द.ख्खप्न विना श्र नेऽसि .॥ चोरदस्व फ्तद स्वं येन सओौस्त्वां निष्टेदते । तेन खनेम टकेद्ध! मामपि ओओौरिषदव्यतां ॥ यस्तु प्रद्चिण कृच्छाद्‌ सद्ाश्वत्यं र्भि दिने । त स्वेद्रिलान्याश् त्यजन्ति वपुरचितं ॥ दुःप्रतियद्ददु मच्यद्‌-सक्गदुरधोनकैः । सु व्यतेऽदरदरेदिर दत्थद्धमसेवनात्‌ “ ॥

ततः प्रद्‌ दिणरःन्लः,--

° अद्िगभं! शग्रोगभं! यज्ञगसे! सनातन! । दिरण्गभं! खोगभे ! देद्गम! नमोस्तु ते ॥ चचष्यन्द्‌ शुजस्यन्दं दुःख द्‌चिचिन्तितं । शरच्रणां च सदुत्यःनमश्वत्य ! श्रमयस मे ॥ एकाद ग्ोऽमि सद्‌ाणणं वद्धनामपि चाष्टमः । नारायणोऽपि देवानां दचराजोऽस्ि पिप्पल! ॥ लां दृष्टा नम्यते पापं स्पष्टा लच्मोविवद्धंते । प्रद किणाद्धवद्ायुः मद्‌।्त्थ ! नमोऽस्तु ते "` ॥

तया,-

^“ मन्दवारे द्विजो मोन प्रातस्व्थाय भक्तिमान्‌ ।

प्ण भ ~~ ~¬ - ~~ ~ ्

(२) चारि!

नि्याशारप्दौषः। ५७३

पुण्णतोय श्निः स्नावा प्राण्य अत्तं हरिद्रुमं ॥ पौरुषेण विधानेन संपूज्य प्रणवेन वा । हतस पचारोऽय श्नतक्शवः ममाद्ितः ॥ जपन्‌ प्रद्‌चिण (“कुर्यात्‌ प्रणवं लंद्मरन इरि श्रालिङ्य प्राङ्मुखः पश्चाद्यः यश्तेजोमयं दरि ॥ श्र्रत्यर्ूपिण विष्णमिभं मन्त्रमुदौरयेत्‌ । लं घाम मवधाश्चां च (रवोघात्मा (र)मोघ्च्यते ॥ मयाभिष्टो ("मया म्या ठचखरष्ठ! जमत्‌ यितः! । श्रान्ते श्रथिरव्यास्नु श्रारात्‌ परमग्रग्स्तु ते ॥ निवाते त्वाभिवरषेन्त्‌ खमस्ति तेऽषु वनस्पते ! * । दत्यालिङ्गनमन्लः । तया,- ^“ श्रारात्त इति चेवेने प्रणनेदुष्डवन्ततः । प्रसामे श्रारात्त दति खम्ति मेऽम्तु वनस्पत ,-द्त्यतो मन्न) एकस्मिन्‌ भ्रनिवारे कतस्य फलमाइ, - ^“ प्रायशित्तमिद्‌ गद्य पातकेषु मरत्‌खयपि । धन्यं पु चायमायुष्धं मार) गेकभेषजं ॥ कि चान्यसवेम्भजन छतङेनद्धरि श्रिय । प्रतिश्रनिवारं वषपय्येन्तकरणे फलमाद्‌,- ५ यस्तु संवत्सर कृ्थ्यादेवं प्रजिदिने एकिः) तस्योपरद्शिति खभ्रं मक्मागं हरिः खय ॥

[स्ख ----- ~ ~~न --- -~--- ~~~ ~~~ व

(१) कत्ता । (र) बोधासीौ | (र) बोधि ' (४) यद्‌ ।

५७8 नित्याश्चारप्रदोपः।

विल्वटचद्‌भेन,-

“ द गनात्‌ विख्वदटचस्य वन्दनात्‌ स्पशंनाद्पि | अहोराचक्ृत पाप नश्यत्यव डि नारद! ॥ विल्वद्रचं समान्य चिराचोपाषितः इएचिः। हरिनाम जप") न्नित्यं ब्रह्महत्यां वयणेदति ॥ येत्‌ पापा दुराचाराः ओ्रोतरोग्छेद्‌कारिणः। तेऽपि चाद्यापि नरके पच्यन्ते ब्रह्मणे दिनं ॥ ग्तास्ते जोवमानाश्च ब्रह्मात्र: कौल्तिता सुचि । तस्िन्‌ दभ भयं नित्यं यच ओटरच्तच्छद्‌कः ॥

तया तूलमोः ए़रने,-

“दृष्टा स्पष्टा तथा ध्याना कौत्तिना नेमिता सूटता । रोपिता जिन्तिता नित्यं पूजिता तुलमो ग्टडे ॥ नवधा तुलमोौभक्रि ये कुवन्ति दिने दिने) युगकरिमदस्मणि ते वमन्ति इरेः पुरे ॥ दग्रनात्‌ स्यण़नात्सकाद्रो पणात्‌ पारूनानृणां । तुलम हरते पापं वाद्यनः (*कायम्चित ॥ स्ताने दाने तथय।( ध्याने प्राग्ने केश्रवाचने। तुलम (हरते पापं कयैत्तने रोपणे कलौ ॥

यः ("स्पृश्य तुलसौं गच्छत्‌ काय्यैमिद्धस्तु तस्य वे” ॥

(१) लच्ं । (२) कमं चिन्तितं (द) ददते । (8) स्त्वा ।

नित्याचारप्दोपः। ५७१

तया,- ^ केशवायतने यम्ब कारयेन्तलमोवन । लभते चाच्यं स्थानं पिभिः सद वेष्णवः ॥ तावदषमदस्राणि याव्स्ैजद्लानि तु वसन्ति वैष्णवे लोके तूलभोरोपक्रा नराः ॥

(

शिवालये फलं "‹'तत्त तुखलसौरो पणे (*)भवेत्‌ ” ॥ तूलमोस्ततिः ;- ^ मदाप्रमाद जननो सव॑मोभाग्यव्द्धिनो ।

च्राधिव्याधिं दरे(“न्नणां तुलकष) वे नमोऽस्तु ते ॥ नमिता व पुरा विरता लं सुरासुरः। तुलम हर (“मे पापं ५पपूवरजन््रशताजितं ॥ (जय देहि यशो दि कगे त्िमायुययासुखं । वल्ल पुष्टिं तया घमं तुलसौ त्व नमोऽस्तु ते ॥ अनन्यमनमा निन्य तुलम स्तेति यो जनः। देवपिहमन्‌स्याणां ग्रियो भवति सवदा ॥ शियः शिया सदे नित्यं नित्यं श्रोघधरमत्छते । भक्या दन मया तुम्यमष्यं रस्हन्नम्नोसम्तु त ॥ तुलमोकानने वस्तु सुह्ृत्तमणि विश्रमत्‌ । जन्म को टिकछतात्पापान्मच्यते नाच सप्रायः ॥

प्रदचिणं यः कुरुते पठटन्नाममदस्रक ।

(१) तद्वत्‌ । (२) लभेत्‌ । (३) नित्यं । (8) ते । (५) सव | (र्‌) स्ियं।

५७६ निद्याश्वारपदोपः।

तूल भौ पचमादाय मड्भक्तो यच (“तिष्ठति ॥ रह तवैव गच्छामि गौरिव सुलवससक्ता । प्ररोरे यस्य विप्रं! तुलमोद्‌खविन्दवः ॥ नश्यन्ति तस्य पापानि महाफानकजानि च) (रतन्मून्टत्ति कालेपं कृत्वा स्लादा दिने दिनि कै द शाश्वमेधावखयस्ानज लभते फलं । मन्दिरे यस्य राजेन्द्र! त्‌लमभमूलमल्िका ॥ न संचरन्ति (दताम्‌ यमस्याज्ञा(~भिघायिनगः?' यमदूतवाक्य,- “^ दगरनमादरूः छष्णाडे न.धटोषोऽयं दिजो मतः । न स्पशेन्तुलस यावद्‌“ प्राह च ततः परं” ॥ तया,- "" लूलमो द लवातोत्थरजमा ग्रद्धरेदिनः) कि करिष्यत्यसन्तष्टो यमो दृण्डघरोऽपि खन्‌ ” ॥ श्र गुरूं ग्ट गला तदूगेनादिकं काय्यै, द्रुरुणेव हि पर्व॑सु, पवषु गच्छ दित्यः, श्रन्यच्रा नियम दलि, प्रत्यदं शरद्‌ गेनस्य खातकन्रतवरन नित्येऽपि पवखखगमनं दोषातिग्रयमित्ययंः । यमः,-

४ 0 ~ "* देवकाय्यं ततः छता गुरूमज्जननतरौ तामिति ” ।

(९) गच्छति । (र्‌) तुलसौ । (३) भरूता। (४) अभिघ्रानतः। (५) तद्योग्योऽयं । (६) द शाख्या !

नित्याचारप्रदपः। ५ॐॐ

ररव शंखलिखितो, श्रय मान्याः,- पिता माता पिदभार्य्या च्येष्ठभ्नाता च्येष्टठभगिनो, व्येष्टशालः पितुः सखा, पित्रा चःय्येपिटव्यमातुलश्श्रश्र्रुर ठद्धाः । वशिष्ठः, गवे धिकारे, उपाध्यायपन्नौ दकितः मप्रब्रजितोराजादृद्धो- ज्ञानटेदस्तपोटखड्खेति । | मनुः;ः- माता पितरावुक्ता । ° तयोजित्यं प्रियं कु््यादासाय्यस्य च मवंद्‌। । तेषु च विषु तुष्टेषु तपः सवं समाप्यते ” ॥ भविष्यपुराण, ° उपाध्यायादप्राचायः श्राचार्य्याणां शतं पिता । मह तु पितुर्माता गौरवेणातिरिच्यते '” ॥ "“ ज्लत्वोपाध्यायमादो तु ये पृज्याः कथितास्तव । महागुरमेदावादो ! सवंषामधिकः स्तः" ॥ मदायुर्खः- “ यस्त्वेतानि पुगाणानि समस्तानोर्‌ जानते । भारतं च महावाहो स सवज्ञो मतो नृणां । तस्मा पृज्यो राजेन्द्र! वणेविप्रादिभिस्तथा "| मनुः, ^^ श्रन्नयाधेयं पाकयन्ञानथिष्टोमादिकान्‌ मखान्‌ । यः करोति इतो यम्य स तम्यलिःगिददोच्यते । विप्राणं ज्ञानतो च्येष्ठवं चत्रियाणां च वोय्येलः ” । 9३

५७८ नित्याचारप्रदपः

यमः,- “यो वे युवाष्यघौयानम्तं ठेवा स्थविरं विदुः । एवं च गुषणामेवमादोनां गदं गत्वा अभिव्रादनादौनि पूत्राक्तक्रमेण कनव्यानि, गुरव) चणं तद भिवरादनं प्रतटुत्थानं प्रत्युद्गमः, विष्णः,- नादित्यमुद्यन्तमौक्तेत नास्तं यातं नोपरक्त, नभमिति- रोहितं नाद्शजलाद्यपमतं, न मभ्नाङ्धे, उपरक्त राह्कग्रस्तः । दारोतः,-- ^“ नोद याम्तमये चन्दरानेण = । देवनः,- भ सूर्यया चन्द्रमसो चोभौ नच्तचाणि च मवग़रः। नो विक्ेताग्यचिनिन्य ग्रदानन्यःंश्यं मानवः” ॥ दार) तस्मनो दे वललस्धुतौ,-- ^ द ए़रनमप्यप्रफुचमि षिद्ध 7, “^ पतितान्‌ चाण्डालौच्छिःगन्नाव्रलोकयेत्‌ " ) 42. अन्यद ्टगतेरेतेः संभाषण नृण वर्‌ ` | नृणां वर्‌ ब्राह्मण । माकण्डयपु राण, "° देवतापिहग्राम्त्रज्ञघमे(रुमन्टादविनिन्रकेः | छवा तु स्ंमालक्य प्रफु्धोनाकं विलोकनात्‌ ॥ अवलोक्य तयोदक्यामन्त्यज पतित श्त । विधमष्घतिकाषण्डविरम््रान्यावमः यिनः ॥ म्रतनिर्यातकांश्चव परदाररता ये” ।

कर पर्यदित्य्यः ॥

(१) अयुदृषट्रतंः सम्भाषत। (२) सव्याननन्द्‌तैः।

नित्याचारप्ररोपः। ५५९६

स्कन्द पुराण,- ° क्रतद मानवं दृष्टा नमकेष्वपि कुत्सित । प्रायं देवि! दश्व्याः मोमानलदिताकराः `` ॥ मोमादौनां ययामम्भवं विकल्पः । विष्णपुराणे.-- ^" मस्बतसर क्रियादानियम्य विप्रस्य जायते ) नस्यावलोकनात्‌ स्यां निरौच्छः माघभिः (रषदा ॥ हारौतः. - ““ श्रव्रगुण्ठित उच्छिष्टो, श्रमेष्यात्रयोनो्धंज्योत्यँषि बवौचेत न देववनस्पतोन्‌, प्रयेकं निषेधः, अरवगुष्टठितिग्िराः । नेचेत, उच्छिष्टहम्तो नेचेत श्रमेध्यातुरोऽमेध्यमध्यवरत्तौ । खयं प्द्भरोऽपि, ऊदधंज्यो तिगेदणाद्ू भिगनवन्यातपदिदग्ने न दोषः” । श्रं लखतो,- “न श्ियं विवसनां । न पुरषमन्यतः खामायात्‌ ” । खाभाव्य वादयन्नप्रच, सांव्यायनग्द्य,-“ नद्मां परस्तियन वौचेत, श्रन्यचव मेथु7त्‌, अ्ननाप्तमकाय्येक्रारिणं, च्रनाप्तं श्रु अरकाय्येकारिणं पातकिनं, नेचेतेत्यनुषङ्गः ” । विप्णः,- ६ “न क्रदभम्य गुगेमुंषं, न तेलोद्‌कयोः खां च्छायां न मलव- दाद्‌, रन किच मेदमानं, न चपल, न भ्रष्टकुञ्नर, न विषमस्थो टरषराद्ियद्ध्‌, नोन्मत्त मत्त ।

(१) सद | (\) नाकञ्चन |

५८० नित्याचारप्रदौपः।

मनुः, (९५ न्‌ स्ञायाद्ायेया माद्धं नेनामोकेत चाश्नतौं । नान्यन्तौः सखके नेचे न चासुक्तामनाटतां ॥ युवतौ जम्भमाणां वा न चामोनां चथासुखं । न पश्येत्‌ प्रसवन्तीं च तेजस्कामो (*जितेन्दियः ” ॥ विष्णः, “न कूपमवलो कयेत्‌ ” । याज्ञवरक्यः,- ^ न च मंसष्टमेयुनां । स्तियमो चेतेत्यधेः । मनुः,- “नं विस्‌. चसुदौ चेत, न पश्येदात्मनः श्त । (र)श्रत्राद्मग्रदणसु दिश्य विग्षणएवाद्‌ विवकितं । श्रय वग्जानि स्पुशास्श्यानि । नोलाद्विनायव्यतिरिक्त विष्ण मू न्तिस्पग्रनं सवपापहर । तया,- "° लिङ्गस्य दशनं पुण्धं ट्नात्‌ स्पण्रेनं ५ वर्‌ " । तच्च पठति,-

“ अङ्ग्रसुच्छरितं शवा सुषि वद्धा तु दके, पिण्डिकायां न्यसेक्षिङ्गमङ्गुन सश त्ततः ॥ उमामहेग्रमन्लाभ्यां स्पेन मोच्कां क्षिणां । श्िवोमामन्लयोगेन स्पग्रेनं भ्ूतिमिच्छनां ` ॥

(९) नाश्नौया। (२) दिजोत्तमः (रे) अनात्म । (8) पर्‌ ।

नि्याचारप्रदोपः। ५८१

तया,- ““ गामालभ्य नमस्छत्य छृत्वा चेव प्रद्‌ किणं । प्रदचिणणृता तेन सप्रदोपा वसुन्धरा । विष्णपु राणे ^ सएताभिलपिता दृष्टा स्यष्टा पौतावगाहिता ” । मराभारतमद्छपुराण्योः,- “ सरणाद्वे प्रयाणस्य नामसंकोर्तेनादपि । म्दस्तिकालम्भनाद्ापि नरः पापात्‌ प्रसुच्यतेः॥ स्कन्द पुराण,- “° रोपणात्पालनात्सकात्‌ स्पगेनादशेनाचरणणं । तुलसौ (\ददते पापं वाङ्नःक{यसंचित ॥ प्रातमेङ्गनना,"रस्म्‌ | वामनपुराणे,-- ^“ दूवां दधिषपिरयोदकुम घेनुं मवत्सां ठषभं सुवणा । गटद्गो मयस म्तिकमक्ततानि लाजामधुत्राह्युणएकन्यकाश्च ॥ प्रेतानि पुव्याणि तथा श्रमो च ताग्रनं चन्दनभकंविम्बं। श्रश्वत्थटच्तं च समालभेत ततश्च कुर्य्यान्निजजातिधम्‌ ? ॥ तया, | “ अश्वत्थं तौथेराजं च सेवते न तु मस्पुशेत्‌ ) श्रशवत्थं पङ्कुवारेण तोयराजं च पवेणि ” ॥

(९) दस्त । (र) लम्भने ¦

५८२ निव्याचारप्रदपः।

अचाश्रत्यट्रचस्यभ॑न यत्प्रातमङ्गलतवन विद्हितं तदतिरिक्र निषिद्धं । मन्दवारे चान्यदेवस्पग्रेनं फलायं विघोयते । समुद्रस्य

स्यश्रंनमयि विदितेतर निषिध्यते। पवणि च ठतोयभाग स्पश्र॑न- विधिः |

तच

“ मिन्धोः सेतोः सरखत्याः मङ्गमान्‌ पुरूषोत्तमात्‌ । | विना पते मरिन्नायं सपशेद्न्य न कचित्‌ "॥ तेन पुरुषो-तमाटिव्यतिरिक्रम्थले पत्रेयतिरेकेण ममुद्रस्यष्रेनं निषिद्धं । स्नानाद्गतेन समुद्रस्य विधानात्‌ स्नानकारगनस्पश्रनत्व न निषिष्यते न च स्पेननिषदधपरः। आविहितस्यग्रनमिषेघधपर- लो पपत्तः । श्रहममि दि स्नाननिषधः स्खात्‌ | ^° स्मर नाद्विल्वटरचम्य दृप्रनादन्दनाद्‌पि। श्ररोाचछतं पापं नश्यत्येव न सग़रयः” ॥ सपृष्यानि । चाण्डालस्रमेनविएम्‌ चानेन स्नानारमनप्रकरण व्याख्यातानि । मनुः - “ श्रनातुरः सानि खानि संस्यणेदर्‌ निमित्ततः | रोमाणि च रहस्यानि सवाष्टेतानि वजयेत्‌ ” ॥ याज्ञवसम्यः, ^ गोन्राद्मणणनलान्नानि ‹¶्नोक्िष्टो न पदा स्पृशेत्‌ ” ।

उच्छिष्टः केनायङ्गेन स्पृशेत्‌ । पदा च ्रणद्धो न स्यगेत्‌ ।

= ननन

(१) नोच्किद्ोन षदा स्यत्‌ ।

नित्याचारप्रदोपः। ४५८२

महाभारते, -- श्रसुरतरिषये नच्मोताक्य। ^ श्रपटत्त पयोन्तिष्ठन्‌ ("उच्छिष्टस्य साश्रन्‌ एतं” । तेन दानवेषु नाहं वसामोलि मम्बन्धः उच्छिष्ट दत्यनुढत्तौ सम्बन्धः । “न स्पगेच्च तथाग्रिरः” । दे वलेः,- "° शिरोभ्यङ्गा ^?) विग्ेषेण तलना विलेपयेत्‌ `" । ने सिमम्बन्धः। मदाभारते.- ^“ शिरःस्तरातस्तु त्लेनङ्ग किचिदपि स्परत्‌ “1 एतच्च स्तानाङ्गत्नोक्र । पुनः स्नानक्त्रतमध्ये गणनं प्राधसित्तविग्रषायं। दूति त्ष्टानि स्तातेकन्ननानि । श्रव ओचजानि। खव्यासरव्यभदनं ददिविधानि । तचे भगवन्नामस्रःण सच प्रभिद्भू । सामान्यतो विगेषत्थ । मद्धाभारनौयगिष्छनामस्मरण य दद्‌ प्रणय न्नव्य- मिव्यादिकरूपेण वित तन्‌ फलाय । अय भनव्द्रोत।मधिहव्य मदाभारते,- '* श्रद्धावाननुख्यश्च परणय। दरापि यां नरः सोऽपि क्तः गभान्‌ ल।कार्‌ प्रपरूयात्‌ पुष्छकम्णं ` ॥ एव. - ^ अद्धयाःपि क्रुश ! तेन कथितेन च)

गजन्द्रमोक्तण नेद्‌ दोचेमायुरवाग्रुयात्‌ ” ॥

(९) सच्छर्खा। (र) अगदेन |

५८४ नित्याचारप्रदौपः

दति विष्एघमं,- एवं तच स्तो श्रवणं । ग्िवनामयद्णं शिवस्तो चश्रवण । खुयं- नामश्रवणं । दुर्गानामय्रहणं । माकण्डयपुराण्णेयदेवोमादाक्य- अवण | -“ ओ्रो्यन्ति चैव यो भक्या मम मादाक्यमुत्तमं " । दत्यभिधानात्फलायं गणेग्रस्तो नामश्रवणं च । च्रयाश्रयाशि,- माकंण्ड यपुराण,- “ वेददेवद्विजातौनां साधुमत्यमडात्मनां । गरोः पतिव्रतानां च तथायं च“ तपखि ॥ परिब्ाद्‌ न करर्वोत परिदहामेऽपि पुत्रक! । कूवेतामविनोतानां न ओरोनव्य कंचन" ॥ द्वलः,- ““ गदे पररदस्यानि नेषो प्ररणयान्नरः "' । यमः,-- "° नेव रूयानन्रणयादुष्टवाक कथंचन ” । द्ष्टवाक्य, परदोषाभिघायिवाक्यं ॥ तया.- "° ब्राह्मणानां परोवादो निन्दा वापि प्रवन्तते।

कण्ण तच पिघातययौ गन्तयं वा ततोऽन्यतः ” ॥

(९) तथा यज्ञं तपखिनां । (र) निन्दार्थाभि।

नित्याचारप्रदयेपः। ५८५

वायुपुराण, “° योगं परि वदेद्यस्तु ध्यानिनं मोचकं चिणं । स॒ गच्छन्नरकं घोर श्रोतारख न सप्रायःः' ॥ चाण्डालप्पयषु वरादपुराण,- ^“ श्रुत्वा परस्य वाक्यानि यद्भवेन्ममभेदना । तेन पापेन लिष्येऽदं यद्यहं नागमेत्य॒नः " ॥ दति (*अव्याश्रयाणि । समान्नानि ओरोच्कव्रतानि |

दति ओ्रौमन्मदामदोपाध्यायादिचिदाजपेिनररिदिविर चते

नित्याचारप्रदोपे दलोयभागकत्य समाप्तम्‌ ,

(१) खो तव्याखोतव्यानि 1.

५६ नित्याचारप्रदोपः,

अथ चतुथेभागक्षत्यम्‌ । अन्न च ब्रद्धयचारिणो'' ऽभ्यङ्गमञ्जन चात्तणोरिति मनुना चाभ्यङ्गनिषेधादृत्तरेषां रेतद्िरोधाच्च गदस्स्यापि ब्रह्मचारि धमातिरे शादग्यक्गनिषेधः प्रतिभाति । तत्त्‌ नास्ति, ० नित्यं नैमित्तिकं काम्य क्रियाङ्ग मलकषंणम्‌ "> । दति (\चाङ्ग मलापकषणस्नानाभ्यनुज्ञानान्‌ ¦ मलापकरषेणं नाम स्ानमभ्यङ्गपूवकमिति वयास्यानात्‌ । द्चरूलो च,- ° नित्यं नेमित्तिकं काम्ये चिःवधं स्ानसुच्यते तेषां मध्ये तु यन्निन्यं तत्पु नभिंद्यते तरिधा ॥ मला पक्रषेणं वाद्यो मन्तवत्त्‌ जने &तं। मन्ध्यास्नानसुभाग्यां तु स्रानद्‌प्राः प्रकोतिताः' ॥ दूति नित्यस्नानमध्य मलापकरषेणस््ानस्य सणनादस्य निरव- काग्रलेन ग्रदस्धंकघमलात्तदिर्‌द्धत्रद्धचारिधमस्ाभ्यङ्गमर्षिघष्या- निदेशः किच श्रष्टम्यादौ नेलाभ्वङ्गनिषेघस्य तद्दिहिते तदित- रताभ्यनुज्ञापरले पय्येद्‌ामवन लचणणाप्रसङ्गादष्टम्याद्‌।वेव दोषा- पक्तेस्तत्प्रायधित्तविरोधान्नरकपानस्भतिविरोधाचच यद्यपि नान्य- लियिव्वनृज्ञापरलं । तयापि मतेद्‌। निषेध्यले लिथिविशेषनिषेध- वेश्यं प्रसदः एवान्यथानुपपत्या तिश्यन्तरेऽनुज्ञां दुर्य ! न च

दोषातिग्रयायलेन विगरेषनिषेधः मा्थंकः ।

(१) ग्रेन ।

नित्याचारप्रदेपः। ५८७

दोषातिग्रयकल्यना पेया ("तहि तच्ानुज्ञाकन्यनस्य पूरवेक्र- युक्रिमादित्येन लघृत्वादि ति गस्थस्य नाग्यङ्गनिषेधः । तच व्िष्टपुराणे,- " चतुद श्यष्टमो चेव अमावास्या च पूरणिंमा | पर्वाष्टतानि राजेन्द्र! (\)रविस्क्रम्णे न च ॥ ° तेलम्त्लौमांमभोगौ च मवेष्यतेषु पवरसु। िष्म्‌ भोजन नाम नरकं प्रतिपद्यते ॥ श्रच तेलपःस्य तिनेप्रभवस्नह सुख्यता । म्पा च। कात्यायनः । तेलप्रत्ययान्‌श्रामनस्य मदाभास्छता च गोण प्रयोगेण प्रत्याख्यानात्सषपेर ण्डस्े सु ख्यते लत्वभावान्यतेल निषध तललिषधः । यन्त पठन्ति “ पक्कतेल गन्यतेलं भारष॑प पुष्यवार्मित `` । "ज्यादहश्याप्यदूष्ट स्यात्‌ द्रव्यान्तरयुत तया ॥ तथा.- साप्पस्य परलिप्रमवोऽनुतराद्‌ एव । पक्रतेलभ्यिनुज्ञायां दृष्टान्ताथेः, एवं चिचाहम्ताश्रवणर्च॑षु तैल मित्यपि वामनपुराणोयं तिलप्रभवन्नेहविषयं । तत्त॒ दद्ध णातातपवचन,- ^“ असप्तमकुन दन्ति तेनग्ररणमषएटमो " । तटष्म्यां तिल्ेदस्य दोषालिग्रयायं । चतुद॑श्थां तु ““श्रामन्नम कुन दन्ति गिरोऽभ्यङ्ग चत्‌ दंभ"ति वचनात्‌ शिरोऽभ्यङ्गं एतमषेपादेरपयि निषधः। न गाच्ाभ्यङ्गं ।

वामनपुराणे-- ^ नन्दासुनाग्यद्गमुपचरेञच्च "| श्रच सदसनेहनिषेघः।

(१) तदितर्ता | (२) रविसंक्रान्तिरेव च।

% रस नित्याचारप्रदौपः।

पकतेलादेरंगरकरावग्यनुज्ञा । नन्दा प्रतिपत्‌ षठयेकादश्यः। एवं श षष्टोषु तेलमिति तेन्पदं स्नेहमाच्तपरं । रोषातिश्याथं वा तेलस्य पुननिंषेधः । तया,- सप्तम्यां तेलसंस्पर्शादिषु भार्य्यां विनश्यतोति तच व्याख्येयं ¦ तच तेलभचणएम प निषिद्ध । तया,- यच तेलो पभा ग निषधस्तच भच्वणएस्यापि निषेधः । तया.- "" मोहास्रतिपदं षष्ठो कुहरिक्रां तिथिं तया | ते जेनाभ्यच्ये्यम्तु चतुभिः परिोयते” ॥ चतुभिः, श्रायुःप्रज्ञायप्रोवलेः। तेन चतुर्थोनवम्योरपि तेलनिषधः । श्िष्ठाः,- ^“ पिदश्राद्ध प्रगे खाने द्ादश्यकादशोषु च, सुराख्रानषमं तेलं तस्मा त्तैलं विवजेयेत्‌ ” ॥ गरूड, - ` उपोषितस्य व्रतिनः छन्तकेश्रस्य नापितः , तावनृश्रोस्तिष्ठति प्रोता यावत्तैलं न संसपत्‌ '' ॥ तया.- “ (ण हत्तापक्रोनिमेरणं सुनाञ्च वित्तस्य नाश्नो निधनत्वमायुः । सूर्यादिसौरान्तदिनिश्वराणां तेलोपभोगे क्रमग्रः फलानि ॥ रविक्ुजगुरप्रटकवारेव्वपि निषेधः |

(१) दहता ता,

निन्याचारप्ररोपः। ५८९

ममाचारस्त्‌ स्वौणामेव वारवजेनविचारो न पुंसामिति । यत्त चिन्तामणौ, "* पञ्चमो दशमो चत्र प्रिमा च चयोद्ण्नौ |

एकादग्रौ दितौया च दयोरपि च पच्योः॥

अभ्यङ्गखरानपानाे(रयोऽच तेर न रस्पशरत्‌ । चतुणां तस्य दद्भिः स्याद्धनापव्यवलायुषां ”” ॥ रच पूणिमायामपि धनादिकामस्य (रविधिनिषेधाभावः। निषेधस्तु निष्कामस्य । तच विचादिनचचयोगऽपि विदितलारव न दोषः । पवेणि इविःेषमां मभच्चणवत्‌ ।

तया च शिष्टाः पठन्ति

^ दश्रम्यां तेलमस्यष्ा यः सरायाद्‌ विचचणः । चलारि तस्य नश्यन्ति श्रायुःप्रज्ञायगो वल” ॥

तद्पवासमाते नित्यत्रेत सिद्धा काम्यत्रतानुष्टानाभावे (बोध्यं |

देवलः, - ^ शि रोऽभ्यद्गावग्रेषेण तेलेनाङ्ग विलेपयेत्‌ ” ।

ने तिषम्बन्धः । भिरःकार्य्यायं एरयगेव तेल मित्य: ।

““ मर्वेदा तु निलः तानं पुण्यं व्यामोऽत्वोन्यनिः " ¦ दति वचना न्निषेधामावाच्च तिल पिष्टेन सवं [दने स्नाने न दोषः यन्त॒ चिन्तामणे,

^“ सपनम चाणयमावास्यामक्रान्तिग्रदणषु च ।

घनपुदकलचर्या तिनपिष्टं न मस्यण़रत्‌ "`

(१) येऽ तेलं न सेवति ¦ (२) विधिवद्लात्रिषेधाभवः।

(२) बोद्ध |

५९० नित्याचारप्रदोपः।

तथा, सवेदा स्ञानविधिपुणष्छतावाक्यवलाद्नपु चकलचकामम्य काम्यो निषेधः । यत्त,-- । ^° प्रतिपद्यनपत्यः स्यान्‌ दितोयायामपन्नोकः ' दश्रम्यामधनं स्नानं सवं दन्ति योद्‌ ` ॥ तदारोग्यल्लान विषये राजमान्तण्डोपमदारात्यरमेव शिष्टाः पठटन्ति.- "“श्रौकामः सवदा स्रानं जर्य्यादामलके! "नेर: । तुग्य या मलकेविष्णरे क द्श्यां विग़ेषतः । गङ्गास्नानाधिक्रा धानो प्रोक्रा माघववासरे । ५ | क रगे क ७ ७ १५ विघ्रानि नेव जायन्ते धाच्ेसाने न वे नृणां" ॥ प £ अच श्रषः, ` "नवम्यां दग्रमन्नम्यां मक्रान्तौ रविवामरे । चन्द्रसय्यापरागे च ्नानमामलकेस्तयञेत्‌ '” ॥ एतच्च ओओकामनाभावेऽवगन्तव्यं | ददं च मलापकषंणन्ान- स्यानश्यकत्तव्यवानेल निषेध दने तिननपिष्टनामलङ्पिष्टेन वा वहि- सद्धुतोद केन मलापकषेणस्नान कला माध्याद्धिकसानारम्भः काय्येः। टचे, ८८ -< ४ चतुय च यया भागे स्नानाय शद्माहरेत्‌ |

निलपुष्यकुग्रादोनि स्नान रारृचिमे जले” ॥

(९) दिजः।

नित्याचारप्रदौपः। ५९९

तच क्लानदेश्राः प्रातःक्नानप्रकरणनोक्ताः। नदौषु देवखाते- च्ित्यादिना । तद्‌ पलक्तणमकूषिमे जल दति,

कात्यायनः, श्रत्मे निल्यं स्नानं नद्यादौ मदो मयय कुर तिल्लसुमनम श्रादन्योदकान्तं गला पडचौ देगरे प्रतिष्ठाप्य प्रत्ताद्य पाणिपादं क्ुगाग्रगरदेः बद्धशिखायन्ोपवौतौ चाचभ्यो(\ सूगहाति तो यमामन्तयवजे'द्येते मतमिति “सुमिच्या न" दत्यपामच््रलि- मादाय “दुम्त्या' दति दषं प्रतिषिचेद्नभिमददितस्हन्तरस्यां दिशि करटिवम््मजघे चरणौ करौ श्टदा तिखः (रपर्ाच्या- चमनमस्योद्‌कमालभते ऽङ्गानि श्टदेदं विष्णरितिष्धर्याभिमुखो मज्जरापो च्रख्मानिति सरात्ा (रदिताभ्य दत्युन््रज्य निमज्ज्योन्म ञ्ज्याचम्य गोमयेन विलिम्पेन््मानम्णीक" दृति ततोऽभिषिचदिमं 'मेव्छण'” दति “तिष्भि्मापडद्‌ त्म सुचन्ति" मावम्टयत्यन्ते नेतन्निमज्ज्यो न्मज्ज्याचम्य दर्भः पावये“दापो दिष्टे ति" तिदभि- रिदमापोदविव्यति ददेवौरापो दति द्वाभ्यां । “श्रपोरेवा- द्रुपदादिव” गननोरत” अपागं ममपोदेवि पुनन्त्‌ म नवभि- खित्पनिमत्योकारेण व्यादलिभिर्गायश्यःदावन्ते चान्तजलेऽघमषेणं रिरावर्नयेद्रुपदटां वायं गौ रोत्युच.४' वा प्राणायामं वा सभिर- सकमोभिति विष्णोर्वा स्मरणं)

योगौ यान्ञवरश्यः,-

स्टट्ोमयतिल्मान दर्भान पुष्याकि सुरभोणि च

(१) रुहोति । (२) प्रच्ताल्याचम्य नमस्योद कं । (३) उदिदाभ्य। (8) गै१ति वा ऋच वा।

५९२ नित्याचार्प्रदोपः।

आदरेत्‌ स्लानकाले तु स्ञानायं प्रयतः टचः ॥ गत्वो द कान्तं क(\)तुमास्याप्येतत्‌ प्रक्‌ जितौ । चधा क्यान्म्दन्तां तु गोमय च विचच्णाः ॥ अघमोतत्तममध्यानामङ्ानां चालनं तु तेः ।

भागे: एयक प्यक कुर्य्यात्‌ चालनं ग्डदसङ्रः ॥ ्रद्विम्डद्धिख चरणणौ प्रचाच्याचम्य वे बचिः)

उरू हौ तिरुपम्ोयसुपस्थाय प्रदलिणं ॥ श्रावन्तयेत्तदुदक ये ते शतमिति द्यचा। सुभमिच्या न दत्यन्नलिमुद्धरेदेवतं सरेत्‌ ॥ सुमिया न दति दव्यां ध्यायं चापः प्रसेचयेत्‌ अद्धिश्डेद्धिश्च गाचाणि क्रमशः स्त्ववनेजयेत्‌ ॥ एकया तु शिरः चाद्य दाभ्या नाभरघो.रःऽपि च। कटिवर्त्यसजंघे च चरणौ च तरिभिस्तिभिः ॥ प्रचाल्य दस्तावाचम्य नमस्छत्य जलं ततः । यत्किचिदिति मन्त्ेण नमस्यत्मयताञ्जलिः ॥

यच खाने? तु यत्तौयं नदौ पुष्रतमा तु या। तां ध्य।येत्‌ मनसा वाद्याद्‌न्यचष्टं विचिन्तयेत्‌ ॥ गङ्गा दिपुण्छतोर्यानि रच्िमिादिषु सस्मरेत्‌ ।

उद्‌ त्षमभिति विशेषा त्तन्जनत ्ाङ्नुखः प्ररुविः ॥

येन दैवाः पविच्रेति कूर्ख्पदालम्भनं चिभिः।

(९) विविक्त- (२) रथोपरि । (३) स्थानें ।

यमन्‌ कक

७

नित्धाचारप्रदौोपः। ५९

महव्यादतिभिः पश्चादाचामेत्‌ प्रयतोऽपि सन्‌ ॥ आलभेत शदद्मनि ददं विष्णरिति लेचा । भास्कराभिमुखो मज्जेदापो दयस्मानिति त्वचा ॥ ततोऽवष्टय्य गा चाणि निमन्योन्मज्ज्य वे पुनः । श्राचम्य गोमयेनापि मानस्तोक्या समालभत्‌ ॥ ततोऽभ षिंचेन्म्न्स्त्‌ वारणे यथाक्रमं । द्रममे तरुषा दत्यृग्भ्यां त्वन्नः मत्वन्न दत्यपि॥ श्राप उदुत्तममिति सुञ्चत्वाव्रस्येषु च । अभिषिच्य तदात्मामं निमज्योन्मज्य वै पुनः ॥ दभेस्त॒ पावयेन्म्न्लेरलिङ्कः पावने: गूः । आरआपोरिष्टलि लिष्धभिरिदमापोदविद्मतौ ॥ देवोराप इति द्वम्यामापोदेता म दृलतच्चा । दरपद्‌ादिव इत्यचा प्रक्नोद्रतरणां रम ॥ श्रापोदरेवो पावमान्यः पुन ('"वादाहतेन च) चित्पतिमंति च श्नः पाद्यात्मानं समाद्धितः ॥ जलमध्य स्थिता विप्रः एषड्भावे इरि स्मरन । ऊन्कारेण व्धादतिभिगयनच्या च समाहतः ॥ आदावन्ते च कूरत्रति भ्रभिषेक यथाक्रमं ।

श्रपां मध्ये स्थितस्थेवं माजन च विध्यते ॥ अ्रन्तजंले जपन्मग्रस्त्रिरलमघमषेएः ।

द्रपद्‌ं वा चिराटत्य श्रय गौ रि तिवन्यचव ॥

= +~ भम माकर

(२) पनन्त्वादयाल्वुच न वा|

५९४ नित्याच्ार प्रदोपः।

हंसः इए चष दित्यच चिरादत्य जपेदय ।

अन्यानि चेव सूक्तानि तिदृष्टान्यनुसरेत्‌ ॥

मव्यादतिं सप्रणवां गायचों चिजेपेदय

श्रावत्तयेद्रा प्रणवं स्मरेद्ा विष्णमव्ययं ॥

विष्णरायतनं यापः स यपां पतिरुच्यते ।

तम्येव द्नवस््वेताम्तम्मात्वे छष्ण मंस्मरेत्‌ ॥

नरादपः प्रञ्ूला वे तेन नारा शति स्मतः।

ता एवास्यायनं यस्मातत्तन नारयणः स्तः ॥

यो डि व्रतौनां देवानां यमस्य नियमस्य च ।

भोक्रा च यज्ञतपसां योगिनां ध्येय एव च ॥

ध्यायेन्नारायणं देवं स्नानादिषु च कमंसु।

परायञचित्तेषु मेषु दुष्कृतान्म॒च्यते पुमान्‌ ।

प्रमादात्कूवेतां कमं प्रच्यवेता्वरेषु यत्‌ ।

स्मरणादेव तद्विष्णोः सम्यूणं स्यादिति रतिः ।

तद्विष्णोरिति मन्त्ेण मज्जेदश् पुनः पुनः ।

गद्धिरद्िख कर्तयं शो चमादौ यथाविधि ? ॥

दूति गश्रङ्खवचनात्‌ स््रानस्य प्रागेवाधमोत्तममध्यमाङ्ग्तालनं

शरदा कला गोमयेनापि कन्तेव्यं एतद नन्तरमेव (र प्रभाते विद्य- मानेन्येवं स्ानोपक्रमविधानादिति वदन्ति तेन एकया तु शिरःचान दत्यादिचखालनानन्तर स््रानमध्यगतमत्यवगन्तव्य | "^ ततोभिपिश्चेन्मन्तेस्त वारपोख ययाक्रम"भित्यत्र तं नः सलं न

॥ स

(१९) प्रभूते ।

नित्याश्वारप्रदोपः। ५९१

दत्यनयोर धिवरणलाष्ष्टिन्यायेन वारुणावार्णसमुदाये वारुणश्रब्दः, क्रमकयनादेव मन्तक्रमप्रासेयेयाक्रममिति प्रतिवचनं । श्रभिषेकस्य प्रति मन्तं भेदकथ("नाय, श्रन्यया हि मन्लवह्कलस्य विवचितला- दष्टमन्तकरणएक एवाभिषेकः स्यात्‌ । यथाक्रम दत्यस्य लिङ्गस्यानन्यगतवात्त तद्भेदः । खवस्याभि- मुखो मन्नेदिति तडागादिपर खवत्सु्रोतः खित इति नरसिद्पुराणएवचनादिति लक््ोधरः, भदः १५ “° क्रियास्ानं प्रवच्छामि ययावद्‌नुपवंश्ः | श्रद्धिर द्धि कत्तव्य प्रौ चमादौ यथाविधि ॥ जले निमद्रसन्मज्ज्य खपस्पृश्य यथातरिधि । तौ यस्यावादनं कुय्यां त्तत्मरवच्छाम्यतः पर ॥ प्रपद्य वरुणं ठवमम्भसां पतिम ल्नितं । याचितं देहि मे तोय सर्दपापापनुत्तये ॥ तोयमावादयिव्यामि मर्वाप(ददिनिखुदन । मान्निष्यमस्मिन्‌ वे तोये भजतां मदनुग्रहात्‌ ” ॥ श्रयं चावारनमन््तः। यान्नवल्ो ये सानेऽन्तरान्‌रक्र(२)र वगन्न्यं माकांचवात्‌ । वौ घायनः,- “हस्तौ प्रचान्य क मणडल श्रत्पिण्ड च परिग्टह्य तोय गला विः पादौ प्रक्तालयेन्तिरात्मानमय ईति

(९) भदज्षापनाय। (२) सर्वांघविनिद्धदनं | (२) याक्तवल्कालानेष्वावादने मन्त्ान्त राणक्तर वगन्तव्यमा कालि

त्वात ।

४५९६ न याश्वारप्रदोपः।

ब्रवते श्फश्रानमपोदेव ग्रहं गोष्ठं रेचं च ब्राह्मणाः (पप्रराच्य तु पादौ नान्तः प्रवेष्टव्यं । ययाऽम्भो भिरभिपद्यते, ^ दिरण्पष्ङ्गः वरुणा प्रपद्ये तोय मे देहि यार्त) यन््रयामुक्रमसाधूनां पापेभ्यश्च प्रतिद्यदहः ॥ यस्मान्मे मनसा वाचा कमेण दुरव्कतं छत । तदन इन्द्रो वरूणो टृ स्पतिः सविता च पुनः पुनः” ॥ तत्र पाट्‌प्रचालनायं जलप्रवेग्रमन््तख । माकांचत्वादेव याज्ञ व हक्यस्लानवि धिना गर्ह्यते । पद्मपुराण,- “' नेर्म्य भावग्रद्भिश्च विना स्नानं न विद्यते । तस्मान्मनो विशुद्धां स्रानमादो विधौयते । श्रनुटत्तेरटरत्तेवां जलेः खानं समाचरेत्‌ । (९द्‌द्‌ प्रकन्प्रयेदिद्ान्‌ मूलमन्त्रेण मन्तवित्‌ ॥ ॐ नमो नारायणायेति मृलमन््र उद्‌ इतः । दभेपाणस्तु विधिना दयाचान्तः प्रयतः शूएचिः ॥ चतुदस्तसमायुक्त चतुरखं समन्ततः । प्रकस्प्यावा इयेद्ङ्गा मे भिमेन्तेविचचणः ॥ विष्णोः पट्‌ प्रद्धूतासि वेष्णवौ विष्णपूजिता । पाहि नसे नमम्तस्मा दाजन्ममरणान्तिकात्‌ ॥ तिखःकोच्योऽद्धकोटौ च तोर्थानां वाचुरत्रवीत्‌ ।

न न मा्‌ जा न~ ० न> = ~ > ~ ~~ = ~ ~~ णा ०

(९) सुखं । (र्‌) तौथं:

न म म ० - ~न

नित्याचारप्रदोपः। ५९७

दवि भुव्यन्तरोचे च तानि ते मन्ति जाङ्कवि! ॥

नन्दनोत्येव ते नाम देवेषु नन्दिनोति च।

नन्दा प्रथ्वौ च इभा विश्वकाया श्रिवाशिता ॥

विद्याधरो सुप्रसन्ना तथा लोकप्रमाद्िनौ |

चेमा च जाद्धवो चेव श्रान्ता शान्तिप्रदायनो ॥

भागोरयो भोगवतौ जाङ्भवौ चिद्गेश्चरो ,

गङ्ख देवि नमस्तुभ्यं प्रमोद परमेश्वरि!

एतानि पृण्धनामानि स्नानकाले प्रकोत्तयेत्‌ ॥

भवत्‌ मर्िहदिता तच गङ्ग चिपथयगामिनो |

मप्रवाराभिजप्रन करमपुरयो जितः ॥

मूड कुर्य्याव्नल भ्रयः चिश्तुः पञ्च सप्त वा।

स्नानं कुरययान्डदा (\तेन श्रामन््य तु विधानतः ॥

शरग्रक्रान्ते रथक्रान्ते विष्यक्रान्ते वसुन्धरे )

ग्टत्तिके इर में पापं यन्मया द्वत इत ॥

उद्धृतासि वराहेष कष्णन परतवाङ्कना ।

नमते सर्वलोकानां प्रभवारिणि सुव्रते" ॥

अयं स्ानविधिवंद मन्त्रशून्यतात्‌ मव॑वणंसाधारणः। शूद्रस्यापि

पुराणमन््ेण गणा धिकारादित्याह्ः । वस्तुतस्तु “' द्वष्णोमेव डि शद्स्य स नमस्कारक स्मृतमिति वचनान्नम इत्युक्ता मष्वनमाचं श दरसयेत(रेकचच्छो घर: । भ्र तोयं कन्यनमाकांललाट्‌ याज्ञवख्कौय-

-~-.~.~~~---~-~-~-------------------------~ ----------~--~--- ~ ~~ ---~-~- --- ----~ - ----~- ~ ~--------~--- न= === ~---=-- >.

त ०० ९

(१) तच | (२) ग्रूस्येति ।

५८ ~ नित्याचारप्रदौपः।

स्ानेऽपि य्ाष्य । गङ्श्रवण(\मन्त्लोऽपि तौ्ेश्रवपो प्रवन्तते । सप्तवारं जलामिषेकस्तमिषकान्तरादिरुद्धत्ान्न प्रवत्तते श्रनुक्र- मन्के सद्नहणे श्रश्वक्रान्ते इत्ययमपि मन्त्रः प्रवत्तत दूति वदन्ति वगिष्टठः,- ^“ शरक ग्पिर्वा चयेत्‌ स्नान मध्याङ्भात्‌ प्राज्िशेषलः

प्रयतो शटद्मादाय दुगमाच^ च गोमय ॥

स्थापयित्वा तथाचम्य ततः स्नानं समाचरेत्‌ ।

श्रदेकया शिरः चाय द्वाभ्यां नाभेरयथोपरि ॥

श्रधख्च तिद्धभिः कायमघः पादौ तयैव च|

प्रचाच्य सवेकायं च टदिराचम्य यथाविधि ॥

ततः संमाजेनं दुर्ययान्मद्‌ा प्रवं तु मन्त्रवित्‌ ।

श्रश्क्रान्ते रथक्रान्ते विष्णक्रान्ते वसुन्धरे ॥

शठत्तिके हर मे पापं यन्या दुष्कृत कत ।

घद्तामि वराद्ेण कृष्णेन ग्रतवाङ्ना ॥

म्बत्तिके लां प्रगह्ञामि प्रजया च घमेन च|

स्टत्तिके ब्रह्मदत्तासि काश्यपेनाभिमन्तिता ॥

म्त्तिके जहि नः मवं यन्या दुष्कृतं छृतं ।

परन्तिके देहि मे पुष्टिं वयि सवं प्रतिष्ठितं ॥

पुम गोमयेनेवमग्मग्रमिति ब्रवन्‌ ।

अयमयं चरन्तोनामौचक्पौर्नां रमं वने ॥

(१) गङ्ाक्रणमण््रोऽपि । (र) दुर्बामाभि

नित्याचारप्रटोपः। ५६९€

'रश्रासाशूषभपनोनां (पतितं कायगोघन । (र)तस्मै रोगांश्च शोका पापं मे नुद गोमय! ॥ काष्डात्काण्डादिति द्वाभ्यां दूवेयादधमुपल्यशेत्‌ । छतवेवं माजेनं मन्त्र शवक्रान्ता दि भिस्ततः ॥ “ये ते शतमिति द्वाभ्यां तोर्यान्यावाहये(*त्पुनः। कुरुच्तचगयागङ्गाप्रभामपुष्कराणि च ॥ रच मध्याङ्ात्‌ प्रागिति चतुयभागोपलक्ण. अतएव क्रम- विधानमाच स्नानादोोनां न कालविधानमिति मो न कन्तैवयः। गोमयालम्भनकाले क्रियमाणानुवादिमन््लो श्रग्रमग्रमिति यान्न वल्कौये गोमयालम्भे माकांकच्तवात््रवत्तते मानस्तोक इति मन्त्रस्य मन्त्रकरणमन्तत्रन विरोधाभावात्‌ । काण्डादिति दाभ्यं दूरा माजेनमधिकलात्‌ याज्ञवल्कौये तेकल्िकं । याज्ञवल्क्यः,- ^“ सन्ध्याच्य तु कन्य द्विजेनात्मविदा मदा” | तथा,- ^^ पूवां मन्ध्या तु गायत मावित्रौ मध्यमा सता"? । मध्यमां सन्ध्यामभिधाय ग्रहः, “ एष एव विधिः प्रोक्तः मन्ध्ययोख दिजातिषु । तस्यां मध्यमषन्ध्यायां माविचो दिजमनत्तम।! ॥

युवतों शएक्रवणणां च चाररूपां चतुभुंजां ।

(१) तासा । (२) पविचं | (३) त्वंमे। (४) त्ततः

~ ~~

द्०० नित्याच्ार्प्रदभेपः।

गएक्तवासद्योपेतां ताचस्कन्धगतां उपमां ॥ श्रह्ख्चक्रगदापद्मधारिषे विष्णदेवतां । विष्णलोकनिवासां तामायान्तोः दय्यमण्डलात्‌ ॥ रक्रा भवति गायनौ सावित्रौ एएक्रवणिंका | दति श्रच ूय्येमण्डलादिति मप्तम्ययं पञ्चमो ` । खो गो यान्ञवरूक्यः.-

° च्राचम्य पञ्चादात्मानं चिराश्वम्य भनेरम्‌न्‌(९) । श्रयो(र'पलिष्टेदादित्य(रमद्धं पष्यान्विनं जलल ॥ प्रज्तिप्योदयमुदूत्य चिच तच्वनुरित्यपि | दसः प्रएचषरटेतानि पात्नारगनि प्रएमानि च ॥ एतन्नपेदृद्धेवाह्ः खस वोच्छ ममादितः। गायच्या च यथयाशक्रि चोपस्थाय टिवाक्र ॥ विभ्वाडित्यनुवाकेन श्छेक्रन पुरुषम्य च| शिवमकन्त्पेन नया मण्डलन्राद्धाए्न च ॥ दिवाकैच्ये् मोरेख मन्तेरन्र्ख शक्रितः । जपयन्ञो हि कत्तव्थः म्वं.५यज्ञप्रणौतकेः ॥ पविचेवि विधेखान्यगद्यो पनिषदा तदा । श्रध्याद्मविद्या वित्रिघधा जक्नव्या जपसिद्धये | प्रदचिण ममामाद्य नमस्छ्रत्योपवेश्य च ॥

(९) स्खन्‌ | (र) अथोपदिष्टे (३) मूड्ध। (४) वेद्‌ ।

निद्याार्प्रदोपः। ६०९.

दर्भेषु दभेपाणिः स्वात्‌ प्राञ्मुखस्त कताश्नलशिः । खाध्यायन्तु ययाश्रकि ब्रद्मयन्ञायमाचरेत्‌ ॥ श्राकशाद्‌ानखाय च परमं त्यते जपः । यः अद्धया दिजोऽघौते खाध्याय ग्रक्रितोऽन्वदह ॥ श्रादावारभ्य वेदे तु क्ञावोपय्येपरिक्रमात्‌ । यद्‌ घो तेऽन्वदहं शत्या म खाध्याय दृति स्मृतः" ॥ तच मध्याङ्कमन्ध्यायां जलान्नलि.पप्रचेपपुष्पाज्वितवनियमः यत्रदक्विणं (रप्रकरामति तेन पाप्मानमवधुन्वन्तोति तेन्तिरोयश्रतौ वाक्यगषे उद्यन्तमस्तं यातुमितिश्रवणान्प्रध्यङ्कसन्ध्यायां प्रदजिण ममन्लरकं नामोदिव्याह्कः । तचाष्यतिरे शातप्रवन्तते इत्यन्ये ग्िव- कल्पश्च मध्यान्वितप्रमिद्धच्छकूषद्र । मण्डलन्राद्धण ॒यद्यतन्द्ण्डलं तपतोत्या दिकाण्वप्र सिद्धं । दिवाकौत्यः। रद्राध्यायादिमन्ता- अध्येटप्रसिद्धाः । मोराः। कद्टाचनम्तरोरसि। कदाचनः प्रयच्छमि। यन्नो दैवानामिति चयो ग्राद्याः। श्रन्यं पविच्रमन््ाः। श्रघमषंणप्रश्तयः। ग्यद्यो पनिषद्‌: । माचताद्द्धाप्रतिपादकवेदभागेन ्रध्यात्मविद्या (>)द्विविधाः । मगुणनब्रह्यवरापि । श्रत जपयन्ञपद स्तुतिपर । ्रादावुपस्थानाभिधानात्‌ । दभपाणिः पविचोपदयदव्यतिरिक्र- दभचरहस्तः | प्रद चिएनमस्कारोपवेश्रनादिन्रद्ययन्ञाङ्गः । तेन कालाकारे (१) प्रतिपत्‌ । (र) प्रक्रमन्ति

(३) विविधाः ७85

६०२ निद्याचारप्रदोपः।

ब्रह यन्ञे | अच न भवति । यच कर्तव्यस्तच भवति । पेडोनसिः;- माविश्या मानसेन खाध्यायेन जपो व्याख्यायते अपयन्ञश्च | जपः । इतरमन््जपः । जपयन्नो ब्रद्मायन्ञः । यथया खाध्याये मानसे साविश्या इति कन्यला फलं च । तया ब्र्मयज्ञेऽपोति ` कात्यायनः । प्रदचिणौकृत्य नम्छत्योपविश्दभेषु दभपाण्षिः खाध्यायं च यथाग्रक््या वारभ्य वेद्‌ ) श्रापस्तम्बः तस्य विधि(“र- छ्ृतप्रातराग्र उदकान्तं गत्वा प्राततः शूचौटेगे श्रघौचैत। यथया) स्वाध्यायमुत्सजन्‌ वाचा मनमा वाऽनध्याये । यद्वधोतं तत्र जानन्‌ वाचाघौयात्‌ । मनसाऽनध्याये ते्तिरो यश्रुतौ ब्रह्मयज्ञेन यच माणः । प्राच्यां दिशि यामाद्रच्छति। दग्र उदोच्यां प्रागुदोच्यां वोदितश्चादित्ये दित उपनोय) पविश्य दस्ताववनेनिच्य चिरा चामेत्‌ दिः परिम्टज्य मृदु पस्पृश्ध शिर चषा नाभिके श्रो इदयमालन्य यच्च चिराचामति तेन खचः प्रोणाति यदूद्धिः परि- स्टजति ' तेन यजुषि यत्‌ सछृदुपविशति यत्सदुपस्पश्रति । तेन सामानि । यत्सव्यं पाणिपादौ प्रोक्त) यच्छिरश्चदषौ नासिके रोते इद्यमालमते। ते श्रयर्वा्किरिसो ब्राद्मणानितिदामानि पुराणानि कश्यनगायान्‌ नारायणं सा प्रौराति।

द्‌भाणां बड्शूपास्तोर्योपस्थं छता प्रागामसोनः खाध्यायमधो- योत। तथा तच्ैव, दच्चिणोत्तरो पाणिपादौ छ्ृला म पविचरा वोभिति प्रतिपद्यते । तदे यजस्त्रयों विद्यां प्रत्येषावाशो तत्‌

(९) रभूत्‌

नित्याचारप्रदौपः। ६०द्‌

परमच्चगः। यथा भ््भुवः खरित्याटिद्ये तदे वाचः सत्यं यदेव वाचः सद्यं तत्‌ संयुक्ताय सावि त्रिरन्वदगकोद्धेशो नवानं । मवि- ताभियः प्रसविताभभियमवाप्रोत्ययो प्रमातदेव प्रतिपदाकन्दासि प्रतिपद्यते । ग्रामे मनसा खाध्यायमधोयोौत । दिवा नक्त वाद्‌ स्यागौचादहेय उतारण्ये उल वाचो तिष्टन्नतासौन खत गश्रयानो- ऽधोयोतेव खाध्यायं तपसो पुष्ो भवति य एवं विद्यान्‌ खाध्याय- मघते। नमो ब्रह्मण, नमोऽग्नये, नमः प्रथियये, नम अराषधोभ्यो, ममो वाचे, नमो वाचस्पतये, नमो विष्व, नमो दरति, करोमि मध्यन्दिने प्रवलमधोयोत । नमो ब्रह्मणे दति परिधायतिरन्वाद उपस्पृश्य ग्टहाणेति तता यत्किचिदूदाति मा द्चिणा। तचत ग्रासे मनमाऽधौोयोतेति विशेषः , श्ररण्छे उच्चै रिव्यनुवादः ; राचौ मनसा वाचा बेति विकन्पः। राचरिरपि ब्रह्मयन्ञस्य एकः कालः; श्रषं प्रयोगकाले याख्यास्यामः। म चार्वाक तपैणात्काय्येः , पश्चाद्वा प्रातराङ्कतेः । वेश्वदे वावसाने वा, नान्यचोक्रनिमित्तता- दिति इन्दोगपरिग्िष्टात्कालत्रयं स्मृतयक्त, राचौ देयाः कालः मत्यः, श्रतपयश्चनिः,- श्रय ब्रह्मयज्ञः । खाध्यायो वे ब्रह्मयज्ञः । यावन्त वाला दरमां एयवीँ वित्तेन प्रणां ददत्‌ लोक जयतोति तावन्तं | जयति श्या म॒ चाच्तयये य एवं विद्ानहरहः। सखराध्यायमघोते तस्मात्‌ खाध्यायोऽध्येतययः ।

पथ-श्राह्कतयो इत्वा) एता देवानां यदृखः स य एवं विद्वानृचोऽइरहइः ख्ञाध्यायमघोते पय-श्राङ्तिभिरेव तदे वारस्तपे-

ज्‌ कका म नक ० = म ~

ष्वा |

६०४ निन्याच्वारप्रदोपः।

यति योगचेमेण प्राणन रेतसा सर्वात्मना सर्वाभिः पृष्याभिः मपतद्धि्ट तक्खन्या मधुकुल्या पिदस्ड धा मभिवदन्ति ।

श्राज्याह्तयो हवा एता देवानां यद्यजेष्टमि म य एवं विद्वान्‌ यजुरस्यदरदः स्राध्यायमधोते च्राज्याहतिभिरेव तदेवा तपयति त एनं ठप्रा-दत्यादित्यमान.-)। एवं सोमाह्कतयो इवा एष देवानां य मामानि, मय एवं तरिद्रान मामान्यहरदहः खाप्ायमधोते मोमाहतिमिरेव तदना तर्पयति ; तल एनं ठप्तास्तपेयन्ति दत्यादि- मानं मेद-श्राङतयो इवा एता दवानां यद्यवाङ्किरमः सय एवं विदानय्वाऽङ्खिरिमोऽहरडः खाध्यायमधघोते मेद श्राङतिभिरेव तदेवा तप्यति. त एन ठप्तास्तपयन्तोत्याद ममान । मध्या ज्तयो हवा एता देवानां चवकुग्रामनानि विद्यावाक्ये वाक्यमि- तिदासपुराणं गायाम'राग्र म दृषखादि। लेया, म चेदपि पवलमिव न ग्क्रुयादप्येक बेदपदमधौयोनेनत्तयाभतेभ्यो न दमैयते, तथा, यदि इवा भ्रष्यभक्तोऽलकतः सुहितः सुखे ग्रयने यानः खाध्यायमध्मोत श्रे“) स नश्वायेभ्यस्तप्यते *' यद्‌ थवा श्रयं कन्दसः खाभ्यायमधोते न तेन डेवास्य यन्ञक्रतनेष्टं भवति, तया, तस्म्ादप्यद वा युवां माम ता मायां वा जरुर्ग्या(<' वाभिया- हरेद्रतस्य व्यवच्छंटाय, श्रतः पय-च्राहतिभिरेव तदेवा तपय दत्यारेरयवा( वं, न च राचिसच्रवत्फलमावे यो निदंश्दि-

(१९) त-रखनं ढप्तासतपयन्ति । (र) इत्यादिमानं । (३) न-- । (8) ष्यं इव । (५) यद्यदाष्ं । (६) एण्यां वा । (७) र्थैवाङ्कत्वं ।

निव्याचारप्रदौपः। ६ ०५

त्यथ(वादमेव फलं स्यादिति वाच्यं, पुरोड़ागश्निष्य्तिदारा करत्‌फलनिरा कांचप्रयनादयन्नेपतिमेव प्रजया पद्रूमिश्च प्रथयति दूत्याद्यय वादो क्रफलाना कां चवत्‌ द्‌ष्टरूपक्रतुज्ञानाभ्यामदारा क्रतु फलसि द्धि निंराकांचलन क्रतुपरभागाध्ययनस्यायवादोक्र तु फला- कांचाभावात्‌ । तदुक्तं भटाः,

^ कर्माग्यासानुसन्धान विध्ययंख्ाच गम्यते." दति ।

यच्चश्वमे धादि भा गस्य त्राद्यणनाभ्ययनं तस्या दृ ट कल्पन वश्यकत्वेनं तेन तेनेदेवास्य यन्ञक्रतूनेषट भवतोति क्रतूफणमेत्र स्वल्पतरं कश्फत दति न तकून्यादि फल । यदाका वते च वाचन न द्यतिद्वान्‌ विदितो भवतौद्युक्रदिशा ऋवविकू विदत्ताया श्रपि कार्माङ्गलात्‌ कमेविधिभिस्तस्याप्यपेचितवना दिज्यायं ब्राद्धयणस्याग्रः मेधा रि तुन्यन्रदह्मययज्ञभ्यामः । अरय पश्चादौना क्थविदपि दृष्टार्था सम्भवेन तदध्ययनन्रद्ययन्नस्या पि क्रतुषसमेव किददयंफरू कल्प्यते, तच फलमा यो निर्दणादिनि न्यायात्‌, न चकस्य विधेः पुरुष- भेदबोधकलमदृष्टतरं । प्रारमकाम्यस्य वेगुण्धे समापनविधघेः तत्‌- फलकामं प्रति तत्‌फलबोधकल्वमन्यपापचयफल प्रति बोधकल- {भिति भटाचांरेवोक्रतात्‌ नाना श्ाषौयनाना विधानात्‌ कस्यचित्‌ प्रतिफलमभेदबो घकल्वाच्चति ।

याज्ञवल्क्यः,

^“ वेदायवे पुराणानि सेतिहासानि शक्तः ।

(१) द्रे -- दछयनुमान-- स्यादिव्यक्तं । निश्रार्वादिकभेकपलं स्यादिति वाख ।

६०६ नित्याच्वारप्रदोपः।

जपयज्ञाय सिद्यथं तिद्यां चाध्याल्मिकौं जपेत्‌ ” । एवं क्रमेण वेदाष्ययनश्रक्रो ^ ब्रह्मयज्ञे जपन्‌ दुक्तं पौरुषं चिन्तयन्‌ हरि ” दति तावन्मात्रस्य जपः । अन्यच, ^“ अनुष्टप्‌ चिषटुप्‌ गायतो विज्ञेया सा ग्ताचरा । प्रनाचरां ममावत््यं चतुव॑द फल लभेत्‌ ” ॥ अनुष्टुप्‌ अम्बकः, चष्टुप्‌ जातवद्‌ाः । याज्ञवष्क्यः,- ^ गाय चोमि(*त्य धिक्घत्य विज्ञेया मा श्रताच्रा । श्रताचरां ममावत्यं चतुद फलं लभेत्‌ ” ॥ बोघायनः,- ^^ प्रणवो व्याइतयः सा विकचो. छेते पञ्च ॒ब्रह्मयन्ञा श्रदरह- ब्राह्मण किल(२) पावयन्ति,' आपस्तम्बः,“ श्चभ्रंवः, खः, सत्यं तपः श्रद्धायां जहो मोत्येते नेवाम्य तदहः स्लाध्यायः समाप्नो भवति." श्रायवेणोयता पनोयश्रुतौ, - ^“ यः प्रण्वमधोते म सवेमघोते एति सवं श्रशक्रस्य कल्पाः । तपण, शातातपः, “ तपण तु इएचिः कुर्य्यात्‌ प्रत्यदं स्नातको दिजः । दबम्यख षिग्यख पिटग्यश्च यथाक्रम" ॥ प्रचिमेन्त्स्तानादिनापौलि लक््मोधरः। एवं प्रधानतया तपेणसुक्तं प्रत्यदमिति वचनान्नित्य ,

(२) गायकौ मधि ;--"सोंकारा चतुराढत्ता-- । (र) सापिचोवयेषां च-- । (३) किल्विषात

निद्याष्वारप्रदोपः। ६०७

मनुग्रातातपयाक्ञवसक्याः,-- “ यदेव तपयत्यङ्खिः पिन्‌ क्ञाला दिजो.तमः । तेनेव मवंमाप्नोति पिलयज्ञ क्रि या फलं * ॥ तपेणाधिकारे कन्दो गपरि शिष्टे,- “* कायां ययेच्छष्छरद्‌ातपान्तः, पयःपिपासुः रेचितो यथान्नं । वालो जनिः जननो च वार, योषित्‌ पुमांस पुरुषख योषां ॥ तया सर्वाणि श्ूतानि स्यावराणि चराणि च) विप्रादुद कमिच्छन्ति सवे द्युद ककां चिणः ॥ तस्मात्‌ सदेव कन्तेखमक्ुवेन्‌ महतेनसा । युज्यते ब्राह्मणः कुवन्‌ सवेमेतद्धवन्ति हि ” ॥ विष्णः, ^ स्ातशाद्रवासा देवषिपिदहतपेणमसखस्थ एव कुर्य्यात्‌ परि- व्तितवासास्त्तोथतौरमुत्तोय्ये ” । पद्मपुराण,- “ देवान्‌ ब्रह्म खषोन्‌ मर्वान्‌ तपयेद्कतो र कैः » । श्रच्तता यवाः, यद्‌ मि!“ तपयेट्‌ वानिति कन्दोगपरि शष्टात्‌ । ्रंखलि खितौ,- ““ नेष्टका चिति पितेस्तपयत्‌ ।

(१९) अद्धि

६०८ नित्याचारप्रदौपः

लायो तङ़ागोदकपानकरूपेषु पंच नोन्‌ पिष्डानुद्धत्य देव पितुस्तपयेत्‌ + । उश्रनाः,-- “न वेष्टितिशिराः छृष्णकाषायवाससा वा पिदतपेणं कुर्य्यात्‌ ” । प्रव, “ सातः शतजपोऽन्तर्जानुरदङ्ुश्च दियेन तनैयैन देवानुदकेन तपेयेत्‌ः । तया,- “ विना रुपसुवणएन विना तास्मयेन वा । विना दभेश्च मन्छेश्च पिदरं नोपतिष्ठते ॥ सुवणेरजताभ्यां तु खङ्गनोदुम्बरेण वा | दन्तमचयतां याति पहं तु तिलोद्‌क ॥ हेमेन सह यदत्तं चोरेण मधुनायत्रा | तदषच्यतां याति पिणं तु तिलोदक 2 ॥ श्र सौवणन पाण रजनौदुम्बरखङ्गेन पात्रेण श्रङ्खेनाणदक पिदतोयं स्पृशन्‌ दद्यादिति श्रङ्कनेवापौत्यभिधानात्‌। सुवणे-रजत- ताघखङ्गानां प्रत्येकं समस्तेन वा यथामम्भवमङ्गत्न मधक्ोरचन्द- नानां गृणफलार्यन तपैणसम्बन्धः पिदतौयं स्ृश्नन्निति पाचेणापि द्‌ाने यया पिहतोयं जलसंसर्गो भवति तया कत्तेयमित्ययंः ! यो गियान्नवस्क्यःः-- ° सौ वणे रजत ताम्रं मुख्ये पाच प्रकौल्तितं । तदभावे सख्त पाच सवते यन्न धारित” ॥ नारिकेलकाष्टा दिपाजमित्ययेः ।

निव्याचारप्रदोपः। ६०९

ग्रखः,- ^“ स्नातः म तपण कु्ख्यात्पिणां तु तिलामभमा । पिहलोकमवाभ्नोति प्रणति च यथा पिदन्‌ " ॥ मरोचिः,- `“ सुक्तदस्तं त दातव्य न सुद्रां तच घार^"येत्‌ ¦ वामदस्तं तिलान्‌ याद्यान्‌ मुक्ता रस्तं तु दकिणं” ॥ मुद्रा तजेन्यङ्गष्टसयोग दति लच्छ्रोधरः, एवं सुक्तरम्त इत्यनेन सुद्धा निरासस्तस्येव विवरणं न सूद्रां दयेदिति मध्यमाङ्खृ्टादि- सयोगस्य प्राप्रैरेव निषधः । पिहतौयंलाभाय तजेन्या एव दानौ चित्यात्‌ । यो गियान्नवल्क्यः,- “ यद्‌दतं प्रभिचचेदे तिलान्‌ सुभिश्रयेष्नलेः । अतोऽन्यथा तु शब्दन(र) तिला याद्या विचच्चणेः ' ॥ नानेन वामदस्तस्य तिलप्रक्तपकलरमुच्यते, किन्त वामर्त तिला ग्राह्या दति मरोकिवचनाद्‌धिकरणत्व तद्‌ यभिित्ययः यदुद्धुतं कूपादितः पात्रान्तरे वापितं नाद्वा पारण रस्ते ग्टहोतं सिचेत्तदा जले रपो द्ूत-जलपूणे भ यिष्टपाच्रगते जले नद्या- युद्ततपेणपास्ये वा जले तिलान्‌ मिभ्रयेदद्धतपदस्याविशेषात्‌ । ` श्रतोऽन्यया । यद्‌ा पाच्राभेदेन श्चूमिष्टपाचगते जले श्र्न-

लिस्-पात्रगतजले वा मिश्रण न संभवति तदा जलग्रहणात्पव

(१) दप्रयेत्‌ । (२) सव्येन 9

९९० नित्याचारप्रदोपः

वाम॑दस्तभागे तिलान्‌ दक्तिणद्दस्तेनेव सथापयिला जलाश्नलिं खहोला तपेणं कायै, एवं सवं दृष्टायेले नियममात्रविधाना- घुल । कूपो इूतग्मिष्ठपाचगते श्रनेकाञ्जलिं तपेणायं सकृदेव जलेन भिश्रणस्य तच न्यायसिद्धलात्‌, तेन कृपोद्कणमिष्टपारा- त्पान्न विनाच्नलि(\'ग्रदणऽपि न वामदस्ताघारकतिलग्रदणपूवे कं जलयहणं, श्वस्य पाच तिनेनेव सतिलव्वश्णद्धौ प्रयो गविधे(पर्व्यापारा- न्तर प्रवे शासनात्‌ “ श्ङ्गखेनं तिलेः कुर््यादवता-पिदतपेणं, दति स्ारणा्रूरवादौ स्थापनोयं । तिलमख्यानियमे मानाभावात्‌ क पिच्नलाधिकरणन्यायेन बड्छवचनस्य चिष्वेव चरितायलं, अ्रधिक- प्रवेशे तस्यानङ्गत्वादेव न दोषः । “ तिलैः सकषेषुभिर्वापि ममवेतासमाच्रलोन्‌ । भक्तिनखः ससु दिश्य भुवयस्माकं प्रदास्यतोःति विन्णपुरा- णैयं । अ्रद्भासम्भवे प्रत्यान्नाततपेणविषयं, न तस्येह प्रसङ्ग; । मरोिः,- तिलानामप्लाभ तु सुवणरजतानज्वित | तदभावे निषिञ्चेत दभेमेन््ेण वाप्यय ” ॥ रम(२सम्मवे प्रघानानुष्टानात्‌ प्रत्यवायपरिदहारात्‌ । श्ङ्गवेगप्येऽपि यदपि न दौषस्तथापि विगेषाभ्यनुज्ञानादभि-

मन्त्तमा चयक्रतपंणएःऽपि पापक्चयरूपफलम पि भवतोल्य व गम्यते ।

(१) अञ्जलिना । (२) प्रयोगविधिना (२) तचासम्भवे ।

नित्याचासप्रदौपः। ६१९

श्रच पटन्ति,- ““ पिदश्राद्ध रवौ शक्र मप्नम्यां निशि मन्ध्ययोः। मक्रान्त्यां जन्मदिवस न कूर्य्यात्तिलतपणं ॥ ्रयने विषुवे चेव ग्रहणं चन्द्रसय्यैयोः । उपाकमेणि चोत्सगे युगाढीै पिदवामरे ॥ र विश्ुक्रदिने वापि न दस्येन्तिलतपेणः । तय तिथितिगरेषे च गद्खायां प्रेतपच्छके ॥ निषिद्धेऽपि दिने कुर्य्यात्तिपणं तिलमिशित " । श्रच पिदश्राद्धे निषेधो युगाद्ययनविषुवम्डतादप्रेतपच्षवयति- रिक्रविषयः, र विश्ररक्रदिने निषेधः सर्वापवाद्‌ विषयः, सप्नमोनिषेध तौ चव्यतिरिक्रं तिशथिविग्रेषे चेत्य भिधानात्‌ । सन्ध्याराचि निषेधो ऽपवाद्‌ाऽमावः, सक्रान्तिनिषधोऽयनविषुव- गद्खप्रेतपकतव्यनिरिक्र विषयः, जन्म्रद्वसनिषधोऽपि गङ्कप्रतपच्च- वयतिरिक्रविषय-दति देवलः । बोघायनः,- ^ सखातः(*) पञ्चमित्रद्धयज्ेरद्खिरेवाप देवतास्तपेयति,' पश्च ब्रह्मयज्ञः बौ घा यनो करप्रणवव्या इ तिच्रयगायच्यः, ब्रद्धयन्नोन्तर मिन्ध भवति, तथा च खयलतपेणेऽपि तपेणजलप्र्पो जले कत्तव्य दृटक्तं भव्ति । पुनबेाघायनः,- “ नाद्रंवामा नेकवम््ो देवानि कर्माण्णुपसचरे त्पिहकर्मांणि

चेत्येकंषां,'" अत एत भ्यत्पणमेव बो घधायनेनोपक्रान्तं |

(१९) प्तः ।

द्९२ नित्याचारप्रदोपः।

एकेषामिति वचनान्नलतपेणे युनराद्रेवाससेत्यु्ं भवति । ष्रंखः,-- “ नोदकेषु न पातेषु न ङ्द्धो नैकपाणिना । नोपतिष्ठति तत्तोयं यन्न भ्रूमौ प्रदो यते ” | तेन श्रखमते स्यलस्थेन स्थल एव कत्तव्यमिति एवं च स्थलस्य स्थले प्रचेपो जले वा प्रच्पः कर्तव्यः, एवं च “ उद्केनोद्‌कं दद्यात्पिटभ्यश्च कदाचन,” जले जलप्रचपनिन्दावचनं शंखस्य स्थलप्रचेपस्तुत्ययं, उदितदोमनिन्दायां श्रनुदितप्रशरंसापरत्ववत्‌ । केवलं व्यवस्था सम्भवे श्रयवस्थानौ चित्यात्‌ । नद्यादितौरम्यन खले स्थिला नद्यादौ तपसे क्रियमाणे जले प्र्पः कनेव्यः। रहादा- ुद्धतोद केन तपण शङ्खमतेन स्यल- एवेति यवद्छापकचः माघोयान्‌। अल एव तपणे जल-एव प्रचेपः। यदाह सुमन्तः.“ श्राकाशरे तू किपेदारि जनसो दिणासुखः,' श्राकाशे जलोपर्य्याकाशरे । अत एवाद ठदस्यतिः,- ^“ श्रमो यदापो दौयेत राता चेव जले खितः । टया तदौयते तोयं नोपतिष्ठति कस्यचित्‌ ” ॥ तया,- “° श्रसक्छतप्रमोतानां स्थले द द्यान्नलाच्नलि "° , दूत्य विग्रेषजलस्येन स्थलस्थंन वा श्रस्छछतप्रमोतानां स्थल एव वस््रनिःपोडिता नि) तोयानि देयानोत्ययेः । तया,- ^ प्रादे श्रमातरमुद्ृत्य सलिलं सलिलं क्तिपेत्‌ `" ।

कन्म + ~ = ~ --

(र ) वस्त्रनिष्पौ डिततोयं देयमिदं | ।

नि्याचारप्रदोपः। ६२३

कालत्यायनः.- “यद द्वि्तपेयेदेवान्‌ सलिलेश्च पिदनपि । नमोऽन्ते तपेयामति आाद्‌ानेभिति च नवन्‌ "” ॥ जह्माणं विष्णं द्रं प्रजापतिं देवान्‌ छन्दांसि, देवान्‌ खषौन्‌ पुराणणाचार्य्थान्‌ गन्धर्वा चार्य्यान्नितरा चाय्यान्‌ सम्बत्सर सावयव देवो- र्यरलोदेवानुगान्‌ नागान्‌ सागरान्‌ पत्रेतान्‌ सरितो दिवान्‌ मनुब्यान्‌ यच्चान्‌ रक्षसि यपिग्राचान्‌ सुपर्णान प्रथिवौमोषघौः पशन्‌ वनस्पतोन्‌ ग्छूतय्ामचतुविधमित्यक्त भवति । ततो निवोति मनूख्यांख "सनकश्च मनन्दख॒ ठलोयख सनातनः ¦ ~ + क िलश्चासुरिश्र वोढः पञ्चभिखस्तया ` ॥ ततोऽपसव्यं तिलमिश्र कब्यवालनलं सोमं च यममयमण च, ्रभिखात्तान्‌ सोमपा पिन्‌ वदिषदः पिष्न्‌ यमांखंके । "* यमाय धमराजाय द्टत्यवे चान्तकाय च । वंवस्वताय कालाय मवभ्चतचयाय च ॥ ्रादुम्बराय दप्नाय नोलाय परमेशिने । (>, टृकोद्राय चिचाय चिचग्नाय वे नमः॥ एकैकस्य तिलेभिग्रा() प्रदद्यात्‌ सलिलाच्रलौन्‌ । यावन्नोवशतं पापं तत्‌चणारेव नश्यति ॥ ~ ® जम, ५ 1] जो वत्‌ पिटकोऽप्यनन्यां खतरः, उद्‌ौरतामङ्गिरमोन आयान्तुनोज वदन्ति पिदण्यो ये चह मधुवाता दत्यक्त, जपन्‌ मिश्चेत्‌ । ठणष्व-

(१) स्तां स्तान्‌ द द्याज्नलाञ्चलीन्‌ ।

६२४ नित्याच्वारप्रदीपः।

भिति जिः, नमो व दत्यक्ता मातामहाचाय्येगुरुगिष्यलििकू्‌ ज्ञातिवान्धवाः, श्रतपिता देदाद्रूधिर पिवन्ति । ब्रह्मयन्नानन्तर, यो गियान्ञवलक्यः,- “ ततः मन्तप्येदेवानृषोन्‌ पिगण्णंस्तया ।

न्रद्धाण तपेयेत्प विष्ण र्र्‌ प्रजापति ॥ देवान्‌ छन्दांमि वेदांश्च ष्व सनातनान्‌ । श्राचाययाखेव गन्धर्वाना सार्ययानितरंस्तथा ॥ सम्बत्सर सावयव दैवोौरप्प्ररसस्तया । तथा देवानुगान्ञागान्‌ मागरान्‌ पवेतानपि ॥ सरितेऽथ मनुर्यांश्च यक्लान्‌ र्तांसि चेव दि) पिशाचांश सुपणा स्लानि च पश्टस्तथा ॥ वनस्यतोखोषरधौञ्च अतग्रामचतुविध । श्रनारन्धेन मव्यन पाणिना द्स्तिगेन च ॥ तप्यतामिति शक्रव्य नाखा तु प्रणत्रादिना ) श्रावाद्धा पूवेवन्ब्न्तेरास्तोय्ये च कुशान्‌ इ्भान्‌॥ प्रागगषु प्रभान्‌ मम्यक्‌ द किणागरेषु वे पिन्‌ । मध्यं पाणिं ततो न्यज्ञपाणिभ्यां दच्िणमुखः ॥ तशिङ्गम्तपेयेन्म्न्त्ः पिन्‌ पिदटगणां स्तथा । मातामहा सतत अद्भया तपेयेदुधः ॥ प्राचौनावोत्युदकं च प्रसिश्चेदे तिलान्ित । यदयुद्धत प्रसिश्दे तिलान्‌ समिश्रयेष्जले ॥ अतोऽन्यथा तु सव्येन तिला याद्या विचक्षणः ।

नित्याचारपरोपः। ६१५.

द्‌ चिषे पिढठतोौयन जलं सिचेत्‌ यथाविधि ॥ द्विणनेव ग्रह्यीयात्‌ पिठतौय॑ममागतः तिलानामप्यलाभे तु सुवणरजताज्वितं ॥

तदभावे निषिच्चेतनत दभमेन्लण वाष्यय । कव्यवालनलं सोमं यममयंमण तया ॥ अरिष्वान्तांसोमपांश्च तया वदह्िषदः पिद्टन । यदि स्यान्जोतपिदढक एतान्‌ दिव्यपिद स्तथा ॥ येन्या वापि पिता दद्यात्तेभ्यः पुचः प्रदापयेत्‌ ¦ एतां ख वच्छयमाणांश् प्रमोतपिहको दिजः ॥ वद्धन स्द्रान्‌ तयादित्यान्‌ नमस्कारस्वघाज्वितान्‌ । एते सवस्य पितर णएष्वायत्ताश्च मानुषाः ॥ श्राचाय्योांख पिन्‌ खांश् पिदप्रडतिनामतः । मन्ेख टे यसुटकं पिद्रणणं प्रौ लिवद्धंनम्‌ ॥ उद्दौरतामङ्गिरमो न श्रायान्तनोयमित्यपि । पिहभ्य दति ये चह मधवाता च दत्य॒चम्‌ ॥ पिन्‌ ध्यायन्‌ प्रसिचेद्वं जपन्‌ मन्लान्‌ यथाविधि) टष्यघ्वमिति च चिव ततः प्राच्नलरानतः ॥ नमो व दलि ज्वा च ततो मातामद्ान्‌ सखोन्‌ । संतपयेदाल्ष्ययं घम परममास्थितः ॥

माता मादव्वमा चव मातुलान पिद्व्वसा द्द्धिता च खसा चेव शिष्यलिकन्ञातिबान्धवाः ॥ नामतस्तु खधघाकारेस्तर््यासुरनुप्रवशः ॥

६९६ नित्याचार्प्रदपः।

मवतंभ्यो जलं दद्यान्नासवणं कदाचन , प्रवं खपितरस्तरप्याः पश्चादन्यां्च तपंयेत्‌ ॥ नास्तिक्यभावाद्यखेतान्न तपैयति वे सुतः पिवन्ति देदिनस्तोय पितरश्च जल्लाथिनः ॥ ततः स तपेयेदवान्‌ छङषोन्‌ पिटगणगंस्तया ” । दूत्यच ऋषितपेणं मन्‌व्यतपेणं च पद्यपुराण्णैयं खचितं । तया पद्मपुराण, देवतपेणानन्तर । ° कृतोपवोतौ देवेभ्यो निवोति च भवेत्ततः । मनुब्यांस्तपयेद्धत्या चछषिपु चानृषोँस्तया ॥ सनकश्च सनन्दश्यु ठतौयश्च सनातनः | क पिख॑श्चासुरिश्चैव वोदुः पञ्चशिखस्तथा ॥ सवं ते ठसिमायान्त्‌ मद्‌ त्ेनाम्बना सद्‌ा । मरोचिमद्यङ्गिरमौ पुलस्त्यं पुलहं क्रतुम्‌ ॥ प्रचेतस वशिष्ठ च शगनारदमेव च" । एतेन मनकादि- मसेच्यादितपण याज्ञवसक्यानुक्रलादरकल्पिकमिति निरस्तम्‌ । ब्रह्माणं तपेयेत्‌ प्रवंमितिनिदादेव प्रवल ज्ञाते पूवेपदं प्रत्यकं तपेणप्रा्ययं मित्ययेः । पुराणनित्याचाय्येविशषणं कात्यायन- सम्बादात्‌ । गन्धवा नितव्याचा्था(\'निति सम्बन्धः। मावयवमिति सम्बत्छर विशेषण । श्रन्वारसनेति श्रन्वारभ्भः, क्ुरेरेवति ओओत- परिभाषायां दह प्रवेशे मानाभावात्‌ । पलाग्रग्राखया पश्रर- मन्वारभते । श्वत्वा ममन्वारमेरन्नित्यादी परस्परसस्यर्भ॑ऽन्वारम्भ-

(९) गन्धर्वानि तथाचायमितिसम्बन्धः |

नित्याचारप्दयोपः। ६१९७

प्रन्दद्रंनादामदस्ते च वाङ्कस्यप्राना(रचारः । टष्यतामिति ठपि- धातोः परस्म्मेपदिलेऽपि क्ान्दस श्रात्मनेपदप्रयोगः। ब्रह्मणेति कननैवाचिदतौयान्तपद्‌ाभ्याहारेण भावे प्रत्ययादात्मनेपदमाधुलो- पपत्तच्छान्दमत्वं कथं कल्प्यमिति चेत्‌; दत्थं नान्ना सेक्तवयभिति नान्न: सेकं प्रति करणत्वं निरपेचस्य ठतो याश्चत्योच्यते । समयः पद्‌विधिरिलि नेरपेचलचणमामर्थे विभक्तिविधानान । पद- विधिरिति सावेविभक्तिविधघातपि नैरपेच्छम्य मदाभार लिख- नात्‌ । नान्नश्च॒॒करणएल्मथज्ञानवारक दुष्टे सत्यदुष्टाकन्पनान्‌ | तया च प्रयोगकाले कार करविभक्चन्तनामोखारणे विधिवाक्यं नेरप्रच्छे नादा वाध्यते, कारकन्नानमद्ितनामायेनज्ञानस्य तपेण- क्रियाङ्गलापत्तः तेनानधिकारायेप्रयमान्तनामोच्ारणं ण्न्दमाघु- चाय काय्यमिति दष्तामिति कत्तयव कान्दममात्मनेपदमिति। श्रतएव दष्य्वमिति च वे दति कन्तवह्धलापेचं बह्व चनम दृश्यते |

भावे प्रत्यये बह्धलामगतेः! अतएव कन्पतरूकार ब्रद्या दष्यता- मिति देवतपेणवाक्यमाद । कर्काचायेम्तु ब्रद्याणमति तपेण- क्रियाक्षमेलेन ब्रह्मादोन(र)विघाय श्वतयामचतुविधम्तप्यतामिति प्रयोगमाचार्ययो दग्रयति ) ततश्च ब्रह्मा हष्यतामित्येव वाक्य-

(१९) --समाचारः। `

(र) पद्विधिरिति सव्वेविभक्तिकसमाश्रयगेन पदाय विधिरिति- विभक्तिविधावपि नैस्येच्छस्य महाभाग्ये लिखितत्वात्‌ ।

(द) तब्राद्यटोन्‌ विघाय-- ।

ट

६९१९८ निद्याचारप्रदोपः।

भित्यक्र। एवं देव (*स्तप्यन्तामितो त्येवं बह्वचनान्तप्रयोगः कन्तव्यः। दिश्यान्मनुख्यानिति छन्दोगपरि श्िष्टस्मरणात्‌ । मनुख्ये दिव्यपद्‌ विशेषणभिल्येके । श्र मक्तवयभित्युकेऽपि प्रथमं ततः सन्तपेये- देवानिति श्रद्धिरेव देवताः पिह स्तपयतौत्यादिवाक्याच्च दरवय- देवतास्योगप्रतोतेः। देवतामुटिश्य जलत्यागः प्रचेपममकालं कन्तव्यः । सक्रवयमिति प्र्ेपस्यापि विधानादेवतासुदिण्य त्यागः प्रचेपश्चति चयं तपेणश्राब्दाथेः । न तत्‌प्ररेपम्याङ्ग,(र) सेकानुवादेन मन्तत्रिधानात्तस्य तपेणानन्तभवि तपणाङ् मन्लमन्नन्धायो गात्‌ , उक्तं च टप्यतामिति सेक्रव्यमिति । एवं पिहतपणेऽपि ।

तच च)

-“ चिरपः प्रौणएना्याय दे तानासुप(रवजेयेत्‌ । पिदरं च यथान्याय सरुच्ापि प्रजापतेरिति” ॥

विष्ण पुराणवत्वनादेवतातपणे चिरभ्यासः ।

यत्त॒; ^ एकैकमन्लिं देबा द्वौ द्यौ तु सनकादयः । श्रहेन्ति पितरस्तास्तान्‌ पिन स्वस्ते केकमश््रलिं ” ॥

दति । तेन देवतातपेणे सरुचिवंति विकन्यः ।

रच मन्त्रेण दैवतो श्त्यागो मानम दति केचित्‌ ।

तद्युक्त । चत्ण्येन्तपदेनेव देवलोदेशात्‌ । ब्रह्मा टष्यतामिति मन्ते द्रव्यपदाभावेन देवतोद्‌ श्त्यागस्मारकेनवाङ्गलात्‌ । प्रतिक्ेपं च सोमया गग्रहाभ्यासन्यायेन दैवतो ग्र" दतिमन्लस्य तत्करणएलेन

(९) वेदाक्तप्यन्तामिव्येवं बङषु-- । (२) -तव्रच्तेपस्याङ्त्वं । (र) मपवन्नयेत्‌

नित्याचारप्रदोपः। ६९९

चिरादन्तः । यत्त, मन्त्र द्रव्यवाचकद्रव्यपदाभावात्‌ । वेदि तिः प्रोत्त दति बेदि्ेच्णमन्त्रवत्‌ मन््रस्यानाटृेल्तिरिति तन्न | एक- द्रे कर्माटत्तौ सहृन््न्लवननमित्यव बदिप्रोचणेन मन्ताढठत्ति- (१,रभ्यामविगिष्टस्य सदेव स्मृलानुषएानात्‌। इह जलात्‌ प्रयक्तुरण विना जलानच्नलौ त्यागम्यागशक्यलेन त्यागसमान(र)क! लो नस्य देवतोटे त्यागस्यापि प्रत्यञ्नव्याद्रत्तौ तत्‌ स्मारकमन्ल्स्याप्यात्ते न्याय्यत्वात्‌ । न द्येकद्‌ा भिन्नकाल नो द्तजलाच्नलिषु त्यागसमः कालो देवतोदशः मम्भवति | न च तन्त्रेण मरत्‌ प्व्वं छतो देवतोद्‌ शः त्थगचयमन्बन्धोति वाच्यं । इदमिति दरयनिर्दें विना दे वतोद्‌ शाभावात्‌ । द्रव्यमम्बन्धितरन दि देततोदृश्रो न स्लतन्लेः। प्रथमान्त लिकाले दितौ वहतो याच्नन्योरभावेन तचेद्‌ मिति निदणा- सक्तः(२) । यलयुतदहोमादौ सकृदेव मर्वाह्तोवद्धौ रवा देवतो- गेन (“त्यागसमाचार(५स्तचानेककन्तं होमे प्रत्येकयजमानेन देवतोद्‌ शस्य ममकालं कन्तमग्रक्यत्वेन तुन्यकानतावाधे मञ्देव लाघवाकरणं युन । तत्र च मन्त्रस्य दृष्टायेलेऽपि यजमानकन्तेक- दे वतोदऽं स्मारकलेनाङ्गवं । किलध्ययुगतदेवतदविःपक्त चास्म्ार- कलेमेव कर्माङ्गत्वं । अन्यया तच मन््रवणिकदेवताकन्पना पत्तेः , ादतिभिजद्कयादिति विधौ ेवताविधानाभावेन मन्तवषा- देवागवाचुसूर््याणं टेवताल्रकल्यनात्‌ । तच्च मन्तरस्याध्वय्येगता- ग्घादिसम्नन्धिदविःप्रकाग्रंकलं गच्छते । नान्यथा । जष्टं नाग्रये

(२) चग्भ्यास-- । (२) -सम-- । (३) श्रत्ते; (४) समाचारात्‌। (५) तच्रा-

६२० नित्याचारप्रदौपः

जष्टं निवेपामि द्त्यादि मन्लाणां देवतामम्बन्पिहविःस्मारकलेन दुष्टायेललं । रन््रवायवं ग्ातोत्यादोनां तथावेन देवताकन्पकलवं च । श्रन्यथा, यनमानगतरैवतोहे शायेत्नं तच यजमानेन मल्ल देव देवतोद्‌श्रस्य छतलात्‌ पश्चाद्धोमेषु मन््प्रयोगो न स्यात्‌ | दद तु खय क्रियमाणे प्रत्यञ्जलित्यागो नेमौ कत्त (\्रक्या- विति वैषम्यं । आवाह्य प्रवेवन्म्न््ेरिति याज्ञवर्क्यमंद्ितायां श्राद्धप्रकरणोकरर्मन्त्ेरित्ययेः। तच विग्रषः। श्राद्ध ब्राह्मण देव पचावादन, देवे प्रागग्रकुप्रचयास्तरणप्वेकं तच देवतानामा- वाहनं । पत्ये तु (:'पिदत्राद्यणात्‌ पूवं तदेव कुप्यं दक्िणाग छलावादनं । एतिनास्ततङ्ुशष्येव प्रागयदेवताङ्गतेन पित्याङ्गल्नन च दचविणग्रतामस्कार उच्यते । न तु क्ूशास्तरणमिति भमः काय्य: श्च च आराद्धे ब्राद्यणे देवतावाहन । तचेव इविःप्ररपः। एवं दर््ादौ चाग्नौ देवतावादनं, हविःपर्ेपश्च दुष्ट दति तपेणजलप्रचेपेषु श्रावाइनाधारकुशेष्वेव कत्तव्य इति केचित्‌ , तद्युक्छां मामान्यतो दृष्टस्य धम प्रमाणलात्‌ । जलस्थस्या- जलस्थस्य तरा प्रचेपाधारस्य विहितस्य कूशान्तद्धानि मानाभावाच्च । तेन करुशानास्तोय्ये कुशेषु प्रागग्रेषु यपिद्रनावाद्य दष्यतामिति सेक्रवयमिति प्राचौनानयः कन्तयः । श्रन्यया वाद्योक्रवात्‌ प्रत्य यस्यासंगतिप्रसङ्गात्‌ । एवसुत्तोय्ये वासघा धौतेन परिधायेत्युप'९- क्रम्य स्थलतपंणस्य प्रस्त॒तलात्त च च भ्रमेः प्रच पाधारलस्य गद्खुःनोक्र-

(१) शक्ताविति -- । (र) पिढतधेणात्‌ -- । (२) परिधयेत्यपक्रमेग ।

नित्याचास्प्रदोपः। ६२९१

लानत्तच खले कुश्ानास्तौय्ये तचावाद्य तजैव जलसेकः कन्तेव्य दति वाक्यायः। जले तपेणे तु यदि जलाश्रये प्रचपाधारे कुशास्तरण- मग्भवेस्तद्‌ा तच कुशोस्येव जलप्रचेपः। प्रवादादिनाम्तरणसम्भवे गुणलोपे तु सुख्यस्येतिन्यायेन यथया कथंचित्‌ कुशान्‌ यच क्रापि छत्रा तचावाद्धय जले जलप्रचेपणं दृति व्रिवेकः । श्रचानादनमन्ल- मानतिदेशेऽपि प्रश्नस्यानुज्ञानायथलादनुक्ञालोपे प्रश्नस्यापि लोपः ¦ काय्येकारकलादतिदग्रस्य कार्य्याभावेऽप्रहृत्तः न च प्रश्नस्या वाहनस्मार कत्वेन इह मम्बन्धः स्यादति वाच्यं | विकृतौ का््यान्तराकन्यनात्‌ । तथा सति ङृष्णलेष्ववघातस्याद्‌ ्टकन्प- नयाङ्गलापत्तरिति प्राचौनावोत्युद कमिति, निवोतौ च भवेत्त दूति मध्ये मनुब्यतपेणणयं निवोतिलं वोध्य । मनुवखलाविगरेषाच मनकाद्युषिपुच्तपेणे मरोच्याद्यषिपुतरतपेणे च निवौतिलं, (\निवौोतमनुमनुग्याणामिति श्रतेरथेवादलेऽपि मंवौते,ः) मानुष-

मिति श्रतेरनन्यपरलाद्यज्ञो पवौ तपरकरणे पाठात्‌ ।

यच्च, यो गियाज्ञवख्क्योये ;-

“° ब्रह्यादौनुपतोतौ तु देवलौचंन तपयेत्‌ ) निवोतो कायतोर्यन मनुव्यान्‌ मनकादिकान्‌ ॥ ` द्‌ ति- मनकादितपैण।र' तदपि पद्मपुराण मनकाद्यनन्तरं मरौच्या- दयपादानात्‌ सनकादिग्रहणन मरोच्छादौनामपि मग्रः । अतएव पद्मपुराणे, “^ निवोतौ च भवेत्तच” दत्युपक्रम्य मनकादि-

(१) निवत | (२) सवति | (३) ग्रहण ।

६२२ नित्याचास्प्रदौीपः।

मरौच्या दितपेणमुक्वा प्श्चादवापसब्यं, ततः छतवेति अ्रपसब्यता विहिता । किच बोधायनेनापि निकौतौ खुषोंस्तपयामोति. वक्रव्यमेव मनुख्यतपंणे निवोतिल्वमुक्त । तया च्‌ तेत्तिरोयश्रतौ यज्ञोपवेेतप्रकरण श्रजिनं त्रासो द्किणत उपवोत्यदचिणएं वाड मुद्भरेत्‌ । अ्रविधत्ते सव्यमिति यनज्ञोपवोतं विपरोतं प्राचौना- वोत । अच विपरौतमिति दचिणेऽवधत्ते मव्यसुद्धरत एवमपसब्यं भवतोत्यकतं । संवोतं कण्ठपाश्वद्रयलग्र ; तच्च मानुषमित्ययः। निवोतिलवं प्रारोनावौतित्र चोत्तरौयवस्वम्यापि कत्तव्ये। यन्न- सखूचत्वा विप्राषात्‌ । "° यया यज्ञो पवोतं तु घाय्येते च दिजोत्तमेः । तत्र मंधाय्येते यन्नाद्‌त्तरात्‌ साधन प्रभम्‌” ॥ दति वाक्यद्‌ ्रनाच्च । अतएव श्राद्धप्रकरणे श्रपमव्यं वासो यज्ञो पोते छृतेत्यक्ं । द विणेनेव गह्ञोयादिति जलाज्लिपूरणं द लििणद्टम्तपिदतौयंद्वारा । पात्रे पाणिगदणं तेनेव मन्तेदं भ॑र ति। ^ खजृदभेख देवं स्यात्‌ काय्यं मानुषकं तथा । मूलागरन्निष्टदभेस्तु पिहणां तपेणं सत” ॥ दरति वाक्याटेवे मानुषे च ऋजवो दर्भाः पित्ये द्विगुण्णैक्ताः , लया । “श्रये तु तपयेदेवान्‌ मनुब्यान्‌ कुण्मष्यनः । पिहश्च कुश्रमृनायेरिति व्यवस्था मन्तव्या” # अरभिष्वात्तानित्या्दिषु चिषु पिद्रनिति मम्बध्यते ।

* ० € +» एतदनन्तर यमांञ्चक दति कात्यायनवचनाद्यमतपंएं

जित्याश्वारप्रदौपः। ६२३

वेकल्तिकं । यदि स्याष्नेवत्‌पिदह्क दति कात्यायनेन यमतपेणा- नन्तर ेवमुक्त वैकल्पिकं यमतप॑णमिव जोवत्‌ पिटकस्य , यत्त, मादढमरणे मादतपण समाचारः; स; “येभ्यो वापि पिता दद्यात्तेभ्यो वापि प्रदापयेदि^"त्युक्रपकचाञ्रयणादेव : तस्य च पिद- संसकवारल्ात्यितामदादौनां पिदतपेण (निषिद्ध पचेण मतुः क्रियते । नमस्कारखधान्ितामिति वसखादितपेणमाचविषय | व्यवायेन भिन्नवाक्यलात्‌ । तेन॒ कव्यवालनलस्तप्यत। मित्येव प्रयोगः । दष्यतामिति सेक्रव्यमित्य विशेषो पादानात्‌ । यमतपेण तु यमाय नम इत्येवं वाक्यं! वखादितपेणे वसवरू यन्ता मिद्‌ जल तेभ्यः खघा नमः। इत्येव वाक्यं । च्राचा्य्यास्ुति चकारेण वस्वा दिवन्नमस्कारं स्वधाज्ितम दिश्यते । पि स्वां खधेति नमःसखधाज्ितानिति दश्यते चकारेण । पिदश्रब्द्स्य सम्बन्धि- गरन्द्ते पिद्नित्यक्ता सखस्येव पचादयो लभ्यन्त एव ¦ सखानिति पुनवचनं प्रयोगवाक्ये खप्रकाग्कपदोच्ारणायं। तेनास्मत्यिता दृत्येव प्रयोगः । एवं नामतदति नामोच्वारणें प्राप्न पिदभम्दतिपद्‌ पिचादि पदोच्चारणाथं | णवं पिह्प्रसछलौनि पदानि नामत दति दन्दः । तातस्ततोयाय() पद्रिपितामदप्रपितामहादिपद नामभ्यां देयमित्ययंः । अतएव पद्मपुराण, ^ दभेपाणिस्त॒ तरिधिना प्रेतान्‌ खान्‌ तपेयेदधः । पिचनाद्नामगोचण तया मातामदानपि ` ॥

(१९) तपरगाग {सद्धः। (र्‌) दतौयाय तच्छौलः

६२४ निव्याचारप्रदभेपः।

च्रचापि खानित्यस्मत्‌शन्दप्रयोगाय । गोचवाचकपदोच्ारणं अरस्मारेव वचनात्‌ ।

° नामतम्त॒ खधघाकारोरि"ति यो गियाज्ञव्क्यवचने नामगोत्र- खधाकारेरिति पाठान्तरपत्च च व्यक्तमेव गोतचपदोच्चारणं) नाम पद्स्य विग्राश्यपरलेनाभ्यहितत्वात्‌ परवेनिपातेऽपि नामगो चयो प्रयोगे पोर्वापय्येनियमे मानाभावात्‌ प्रयोगकाले विग्रेषणममपेक(\)- वेन गोचरस्य पुवं निदः, पिहप्र्टतिपदस्य नानां समासेन नामपूवं निद्रः । तच सन्ततिर्गोचचरणमिति पर्य्यायपाढात्‌ पुत्रपौचगोचग्रन्दाथः । पुच्रपोत्रपरम्रामाचविशिष्टमिति विगेष- लाभाय तद्‌ादिग्तपुरूषेणएावच्छिन्न गोचशब्दाथः । यद्यधयनादि- संसारे ्श्याद्यभावपच्चेऽनादिपुरूषसम्भवस्तयापि कौत्सस्य ये पित्रादयः पूवं ये च तत्युच्राद योऽव चः सवं कौत्ससेन गोचान्तरेभ्यो व्याटत्ताः कौत्सो पलचितपुचपौ चपरंपरात्रेन गोचग्रब्दाभिधघेयाः । एवं च गोचणश्ब्दस्य परपरारूपघमेवाचिलान्तद्धमंविगिष्टव्यक्ति- लाभाय सगो इति । तेनावच्छेद्‌कपुरूषसमानपुजपौ चपरःपराक दूत्येवं विगरोषणविगेग्यभावात्‌ । कौत्ससगो च(२) निर्दग्रो भवति । श्रतएव॒ ""सगोचां मातुरेक्ये नच्छत्यद्ाहकमंणो"ति । “ ज्रमगोचा च या पितुरिति स्मृतिषु निदेशः) यत्त; शरसुकासुकगो चेत त्भ्यमस्तु॒खधा नमः । तद्धमेवा चिगो चपद्‌स्य

व्यक्तिलक्षणया न च स्त्रायन्ते प्रयोगे लच्तणा युक्रा। श्रच्र च

(१) सम्बन्धकलत्येन । (र) कौत्ससगो चति निदणः ¦

नित्या्चीरपदीषः

^^ गर्मान्तं ब्राह्मणम्योक्त वर्मान्तं चज्नियस्य वे ।

वेश्यस्य शुप्चसंयुक्रं दामान्तं शूद्रजन्मनः” ॥ दृति ग्रमे- पदस्यान्ते प्रयोगः । यत्त; देवकरधर इत्यादि, श्रमुकदेवासुक- करासुकृधर दत्येवं प्रयुज्यते लत्छमा चारात्‌ । यद्‌ कल्यतर्लिखित- य मस्मृ तिवाक्यस्य ।

^ श्रमेटेवख विप्रस्य वमेचान्त च भ्रूशतः।

गुप्तोदामाश्च वेश्वस्य दामः शूद्रस्य कारक ॥ इति देवपदस्य नाथिप्रवेशः, शर्मा तु वचनाच्च श्रमंपदस्य चान्ते प्रयोगः, तदा वचनमपि, मन्तेश्च देयमुदकमिलि, अ्रच्र मन्त्राणं करणत्व- निर्देशात्‌ तस्य चोपक्रमस्लेन वल) यस्वात्‌ । “ पिन्‌ ध्यायन्‌ परमिश्ेदे जपेन्बन््नान्‌ यथातरिधि"'रित्यस्य वाक्यस्य खपिटप्रशति- चयाणणमच्नलिनवकेन च मन्तव्यवस्यापरत्वेन जपन्िति समान कालनिर्दग्रानुवादल्वाद्‌ विवचित दति न करिंयमाणानुवादिलादि- भ्रमः काय्यैः। एवं च कात्यायननिर्देणोऽणतत्समानलान्नक्रिय- माणानुबादितलपरमित्यवगन्तव्ये । ध्ायन्नितिपुवेदृष्टवेन श्रदृष्टे सति पिचादिमाश्प्येण ठ्यष्वमिति च च्वि दति बहकवचन- प्रयोगात्‌ । पिदढटपितामहप्रपितामदाः द्ष्यघ्वमिदं जलं तेभ्यः खधा नम दृन्येवमञ्नलित्रयं दात्तव्यमितिणब्दाच पूवनवाञ्नलिभिः समुच्चयः । ततो मातामदानिति, तच दति अौच(कर्मलाभाय, तच्च स्मृत्यन्तरे मादर तपेणएस्य पिदतपेणमातामहतपंएमध्य विधानाय दासाथे। किंच, “ मानामहांश्च मततं श्रहया तपयेदघः" ।

(२) क्रम-- । €

६२६ नित्याव्वारप्रदौपः।

दूति मातामदादितपणस्य पवैमेव विह्ितलादि वचनं क्रमायेमेव तथा च काल्यायनः, नमो व दत्यक्गा मातामहानां च। विष्णपुराणे- ^ पिणं प्रोणनार्थाय जरिरपः एयिवोपते! ।

पितापिता("महेभ्यश्च प्रणयेत्‌ प्रपितामहान्‌ ” ॥

मातामहाय तत्पिचरे तत्पिचे च समाहितः |

दद्यात्‌ पेण तौयंन काम्य चान्यच्कणस्व मे ॥

माते प्रमाञ तन्मते गुरूपल्ये तया नप ! ।

गुरवे मातुलारोनां स्िग्धपिचाय श्सुजे ” ॥

प्रमाता पितामहभाखा, तन्माता पितामदस्य बुद्धिसख्थत्रा(-

त्पितामदो, एव॒ यान्ञवस्क्यकात्या यनयोर्मा्तपणएमन्यच पतिना सहे तिन्यायेन पिढतपेणान्तगतलान्न प्रयक्कत्तयं, मातादसि विग्रेष- कामनया प्रयक्घत्तव्यं चेन्प्रातामदादितपणानन्तरं कन्त । न कथंचिदपि यपिहपितामहप्रपितामडहतपेणानन्तरं माद पिता- मरो प्रपितामदोतपणं काय्य, कल्यतरुकारेणए तु माचादितपेणमपि नित्यमेव स्मत्यन्तरात्‌ काम्यं तु नित्यस्येव सतः संयो गण्रयक्ता- दितिवदता मातामददादितपण्णनन्तरं नित्यमेव माठतपेणमिलयुक्त, नित्यतोश्वा यान्नवस्क्यो य कात्यायनययोर्मात्रादितपेणं न पिचादि- त्पेणणन्तगंतं । श्रच मातुः प्रयकूाद्धमन्यतच पतिना सडेत्यस्य आद्धपदस्य तप॑णविषयते मानाभावे न याज्ञवर्क्यौयादौ माचादि-

(१) पितामहेभ्यश्च तथा-- | (र) ब्ुदिस्थत्वात्‌-तत्मपितामद भार्यां

नित्धाश्ारप्रदपः। ६२७

तपेएमनुक्रमेव विष्णपुराणाद्राद्य, तथा च तन््रतेऽपि न माता- महा दितपैणातपृव माढतपेणं । यत्त ग्रहः ° पितरे पितामहाभ्यां च माते दद्ात्ततो जलं । पितामदस्ततो द्द्यान्मातामरङ्गुले ततः ॥ इति । तया च मरोतिः- . ^ पिहृणणं तपण पूवं मादणां तदनन्तरं "' । द्रति, गोभिलः, चोन्‌ पितः, चौन्‌ माहतः, तदपि यान्न- वर्क्यो यकात्यायनयोर्वाजसने यिपरिग्टहौ तलेन, ख शाखा श्रयलात्‌, विष्णपुराणणैयस्य प्रायेण वाजसनेयिनां परिग्टदौोतल्ेन । “येनास्य पितरो याता येन याताः पितामदाः । तेन गच्छेत्सतां माग तेन गच्छस्तरिय्यति ” ॥ दूति मनुवचनादेकन्त्िकिविषये परवेपरिग्टहौतमार्गांश्रयतस्य खातकधघमलेन कथनात्‌ तत्त्यागे खातकत्रतलो पापत्तवाजमनेयिभिः पिहतपणणनन्तरं मातामहा दि तपण, तदनन्तर च माटपितामरो- प्रपितामहोतपेणं कत्त्यमिति, तया श्रावान्तराधिकरण,- ^^ खाध्या यग्रदणनेक श्राखाभिः परिग्द्यते । एकार्थानां विकल्पस्त॒ कमेकत्वे भविव्यति ” ॥ दति गश्राखानां विकन्पेनाध्ययनसुक्ता तदहि शाखाध्ययने न॒ नियमः पिच्रादिक्रमागतशाषां त्यक्ता शाखान्तरमपि कथं नाघौयत दति श्रद्धायां वार्तिककारः संप्रदायगतसुक्ता खां समाख्यामनुवन्तिनँ ।

६२८ मित्याचारपरौपः।

श्राखां शाखान्तर युक्रं नाध्येतु सदृ समे" दति प्रवं परिग्रहस्य ग्रहणमावश्यकमित्याह, यत्त॒ दोलाधिकरणे स्मृतोनां सवधमेत्वसुक्त तदपि खश्राखाश्रयाविरद्भूपर श्ाखाश्रयरूतिवोचि- ताधिकमण्यधिक्रारसिद्धिपरं )

खप्राखाश्रयमम्भवे वानुकन्परूपेण परश्राखागतस्यापि पचस्यानु- छानेऽपि नाधिकारदानिरित्येवं पर च,

अन्यथा,

^“ खग्रावाश्रयसुतसज्य परग्राखाभ्रयतु यः। कन्तेमिच्छति दुमधा मोघं तत्तस्य देष्टितं ” ॥

दृत्यादितचनानां निराल्लम्बनलत्वापातात्‌ । तया वलावलाधि- करण सखग्राखाश्रयेण परग्राखाश्रय वाध्यत द्युत, यत्तु विकल्ि("- साष्टदोषेष्‌, श्रगोत्यापि तौ दोषौ पूवर केनापि रतुना प्रयोगान्तर- कालेतु पुनदेषिदरयं भवेदिति, एकस्येव विकन्पे पच्चद या्रयणमुक्तं ¦ तत्पचान्तरस्य पूवेपरिग्दोतवेन व्यवख्ितप्रायविकन्पव्यतिरिक- विकल्यविषयमेव । एवं च “ कुर्‌ वाजपेये सप्तदगेव वा गवास्तं कुरुवाजपेय मित्या चच्चत दति परग्राखागतदोनकन्पददिणाभ्रयणं वाजसने यिनामनुकन्यमेव, यदा, वेदान्तगेतगशाखावात्सामण्ाखापि (१ सखशाला। चयथा विद्ययेति बेद्चयात्‌ श्राखाचयस्य मेषां पूवपरिग्टहोतलादिति। एवं च यत्‌ पठन्ति;

° मातामहानां यः कला मालं सप्रयच्छति । उदकं पिण्डदानं वा नरकं स तु गच्छतः'ति तदाज-

(१) विकल्यस्याशु दोषेषु -- । (२) यच्छाखा |

निव्याच्वार प्रदोषः, ६२९

मनेयियतिरिक्तरिषयं । प्रातः प्रातरनृत ते वदन्ति पुरोद्या- च्छङ्छति येऽभिद्यो भिति निन्दाययो दितदोमप्रषङ्गायं । नलनुदित- दोमनिषेधायमिति सपन्नादिमादविषयं चति। न च यान्न- वलक्ये, माटनपेणस्याप्यनूक्तस्य स्मृत्यन्तरात्मु चये स्मत्यन्तरोक्रम्धा नस्य मसुचया्रयणात्‌ शाखान्तरोयाङ्गप्रवेभर दव क्रमहानेरदोषत्वान्न खेग्राताश्रयत्रिरोध इति वाच्य । तती मातामदानिति ख्रति- क्रमवाघप्रसडत्‌ । विष्णपुराणोक्तस्थाने निवेगशविरोधाभावात्‌ । ्राखान्तगेयाङ्गमपि श्रतिक्रमादिविरोधेनाङ्गानां पाटक्रमवाध एव ग्राखान्तराशिक्रकषे उक्तः। मातामदतपेणानन्तरं मादतपेण- प्चे़रन अरतिक्रमवाध दति सवंमनवद्यं, श्रथवा, ततो मातामहान्‌ सोनितिम*े सशितपेणसुक्का माता'*'माटष्वसे ति याज्ञवस्क्य राद, ततो माढतपणं स्मृत्यन्तरसम्बादान्‌ पितामद्या दि तपणो पलच्चणं । ष पूवं सख्पितरमस्तप्याः पञादन्यांख तपेयेत्‌ ” । दनि वचनाच । सखिनपणस्य पञ्चाद्वावः, खपिहढपटरस्य सपनोकखकोयप्रेतपरत्वात्‌ मस्यादौनां ख्हिनाभावात्‌ । श्रच यदि स्याल्नौोवत्पिटक एताने- वेति नियमवन््रातामहे जवति तप॑णएनिषेघाभावात्‌ । प्रमाता- महादिषु पुरूषत्रयतपेणं । ““ पितरो यच पच्यन्ते तच मातामडा श्रपो'तिनिवयमवचनात्‌ बहनां प्राप्रे तपंणोत्यत्तिवाक्ये च “ माता- महांश्च सन्ततमि"ति मातामहपटोपस्थापितपिहमाचादिवगसख्य बहलं प्रापितभिति प्रमातामद्दटद्प्रमातामदयोरेव दयोस्तपेणा न ठतौयस्येति मतमिति स्वन्धः, माहतपेणे तु भन्‌

ना णा धा-का. यक क [1 1 "ष्पी

(१९) मातापिद्टखसा |

६२० नित्याच्ारप्रदपः |

जो वितु(“%मितिदद्यादि?तिनिषधो जौ वित्‌(र)मिति पुंस््योदृश्य- विशेषणत्वेना विवक्ितलाश्मा ता मद्वगं वत्पिट पूजा साहित्य नियमस्य ° मातामहांञ्च सततःभितिवन्तपण नियमवचनस्य च निषेध- प्रतिप्रसवद्ेतोरभावात्‌ । मातरि जोवन्यां न पितामद्यादि तपेण । पितामद्यां जोवन्तयां माहमाच्तपेणमिति । “« पिता यस्य तु ठत्तः स्याल्नोवेद्रापि पितामहः ।

पितुः खनाम संकौत्य कौत्तयेत्‌ प्रपितामह” ॥ दति. व्प्रतिप्रसवाभावेन जौवितुमितिदद्ादितिनिषेधप्रटत्तेः, पितः खनाम कौत्तथेदित्यत् पिढपदस्य माचुपलच्णपरत्वे पितामहपद्‌स्य पितामद्यपलचएपरले मानाभावात्‌ पिदपदेऽपि पितामातत्येक- गरेषः कथंचित्‌ स्यात्‌ ¦ नतु प्रपितामदहपदस्य प्रमातामहपरते किंचित्‌ प्रमाणमस्ति, पिहप्रातिपदिकोत्‌ पन्नप्रपितामदपदस्य मादपरतरे प्रमाणसत्चे तद्ारा प्रमातामहलच्कः स्यान्नलच प्रमाण- मिति, प्रमाणसक्वे भवतु तया, मतामदादितपेणे । केचिदन्ते नमः शब्द्‌ नेच्छन्ति, पदिन्‌ खानितिवचने पिदग्रन्दस्य खकोय- सपिष्डो छृतप्रेतपरलेन मातामदादिमयदात्‌ । तच खूघधानम दति संगतेः। सस्यादितपेणे तु नामतस्तु खधाकारोरिलक्ता नमः: श्रब्दाभाव दति वदन्ति, नामग्रन्दस्य गोचसम्बन्धयोरुप- शच्कवत्‌ सखधाभन्दस्यापि पूर्वोक्रनमःशन्द)ो पलचणपरलं न्यायं प्रतिभाति; श्रन्यया, ठष्यतामिति पदं नामादिप्रणवोद्वारणए्मपि परिग्रंसित। तेनानुव्रादिलात्तपेणन्तरत्‌ल्य, तेना यथासम्मदायं

कय कछ ०

---- --- ---~-~- ---~----+~~ ~~ ~~~ ==-~ ~ ~ ~~~

(१) जौवन्तमिति । (२) जौवन्तमिति ।

निद्याचारप्रदौपः। ९३९

नमःशब्दप्रयोगः । रच सख्यादिष्टलिगन्तानां तपणं तपेयेदा- नृ्साथमितिवचनात्‌ काम्यमिति केचित्‌, तदसत्‌, कात्यायनेम ज्ञातिवान्धवान्तानामेषामेव तणमुक्ता च्रतपिता देहाद्रुधिर पिवन्तोति दोषोक्तेः, तेनानृगंमाथं स्तुतिमात्रायं । श्र माता- महो प्रमातामहोटद्धप्रमातामरोनां भावचार्ययाचाखेपन्नौ गरसः पन्नोनां बौधायनोक्तं वेकल्पिकं, च्येष्ठभ्राठटपिव्वयमातुलादौनां छन्दो गपरिशिष्टोक्त वेकन्तिकं, सति श्रास्तरविकल्यन्यायात्‌, श्रच क्रमवाक्य पटन्ति;- दवं पिता च माता च मातामपिदयकौ , भ्राता च पठभगिनो मातुलः श्वश्रस्तया ॥ मातुः खसा च भगिनौ पल्ली पुचस्तयेव च । शरवः सखामिनश्ंव भावुकश्रालवान्धवाः ॥ पिहढतपेणकाने च कारुण्यात्‌ श्रादकमणि । क्रमेणते प्रयोक्तव्याः सौनकस्य वचो यथा" ॥ दति- श्रस्य च क्रमस्य पूवं खपितरस्तर्ां दति याज्नवहक्यविरोधात्‌ तदिरोध विदायायं क्रम श्राद्रणोयः, स च प्रयोगो लिख्यते । “ यया आ्राद्धं यथया प्रकाश्र” दति श्ह्ुःवचनात्‌ । यस्य नाम प्रकाश्रते तत्‌ स्मय्येते, श्रद्धायां सत्यां तस्य तपेणं काय्यं नासवं कदा चनेति निषेधात्‌ । ब्राह्मणेभ्य एव देयं, विष्णपुराणे, “ खिग्ध- मित्राय श्ठभुन इत्यन्तं पिदतपणमुक्ता- “ इदं चापि जपेदन्ब दद्यादात्मच्छया नृप) उपकाराय भूतानां तद्‌ वादितपेणः ” ॥

६३२ नित्याचारप्रदोपः।

६ देवा सुरास्तथा यत्ता-नागा-गन्धवे-राक्तमाः । पिश्राचाः गद्यकाः सिद्धाः क्ुप्राण्डाम्तरवः खगाः ॥ जलेनरा श्रूनिलया वाख्वाहाराश्च जन्तवः । श्रिते प्रयाज्याश् मद्‌ त्तनाम्बना ऽखिलाः ॥ नरकेषु समस्तेषु यातनासु च ये स्थिताः, तेषामाप्यायनायेतदौयते सलिलं मया ॥ ये वासवा श्रवान्धवा श्रन्यजन््रनि वान्धवाः । ते दस्चिमखिखां यान्त ये चास्प्रत्तोयकां्िणः ॥ काम्योद्‌ कप्रदानं ते मयेतत्कयितं'९) नृप!» ददं जपेदम्बद्द्याटिति शमिद्धवाक्याभ्यां मन्त्म्याम्बृदनि सम्बन्धः । श्रगिोचं जोति, यवा पचचतौतिवत्करणशत्यभावेऽ्यदृ ष्टा यंवप्रसङ्गभयेन लि ङ्गवाक्वाभ्यां विनियोगात्‌, न तु मन््तपाढो नित्यः, अरम्बदानं मन्लण वेकन्विक, ममन्तकाम्बुदानमेव काम्ये काम्योदकग्रदानमित्युपरुदारात्‌, च्रम्बदानेन मन्तरमम्बन्धस्य काम्यलं तद्‌प्रगतेः । पिहतपणणनन्तरं पाठाच्च प्रायिन्तद््रेने न पेचेण तौच्न दति पूर्क्रानुषङ्गात्‌ पिव्यविधया तपण पाटक्रमे वाघधका- भावा. यथापाठमेव छृतदेवादिलपणमिति लिङ्गा, ददं च सवे क्ञानाङ्गतपेणेऽपि । तथाच विष्णः + ततः सम्बन्धिवान्धवाः, ततः सुद्‌, एवं नित्यक्ञायो भवतोति स्भत्यन्तरोक्तानां सवेषां तपेणं स््रानाङ्गमभिल्यक्तं भवति । कात्यायनः,- निष्पौडय खान- माचम्य ब्राहुधव्रेष्णवरोद्रमाविचोमेचावरणेस्त॒ लिङ्खेर च॑यत्‌ ।

=-= ------ ~~ त 0 क-म जयाम भ-का

(१९) कथितं तव ।

नित्याचारप्रदोपः। द्द्‌

स्तानवस्त्रमिल्येकलमविवचित, ““ स्ानश्ाखां प्रदातव्या शद स्तिखो विशुद्धये, दति ववन।न््न््रस्येण शोधयित्वा निष्पौडन। याज्ञवरुक्यः,- ^^ व्रस््र{नष्पौउनं तोयं लातस्यो स्किष्टभागिनां । भागधेयं यनि प्राह तस्माज्निव्पोडयेत्‌ म्ले ” ॥ श्रन्नप्रकरवत्तस्यापमचन पौडनं, तया,- ““ श्रसस्छतप्रमोतानां स्थले दद्याज्नलान्नलि, एतच्च प्रतिप्तिक्मांपि, खिष्टयावत्‌ यागाङ्गंग्रनादृष्टायं च, तेन भ्रान्त्या स्नानत्रस्स्य निष्पौड्नेनांग वा श्रङ्ृतस्ज्ञानस्य वा तपण तिलान्तरेणएास्य श्ररस्कतप्रमो तानु दिश्व जलत्यागः कार्यैः स्रातसम्यति ब्राक्येन प्रकरणं वाधित्वास्य सानाङ्गतलं ) तेम तपंणरद्िते क्रिदाङ्गखाने पादं प्रवन्तत दति केचित्‌ । तन्न, सलानपद्स्य प्ररछतमाध्याद्धिकस्नानपरलात्‌, श्रन्यया, प्रयाजे कृष्णल जदो तोत्यच प्रतप्रयाजवाधेन सवेयागाय प्रयाज- ग्रोषतापन्तेः, वे (“ण्टघेऽपि न प्रकरणनाधो व्यव्रम्थामाच तु प्रकरणेन दर्राङ्गतापि प्राप्ता, तच उच्छिद्य पौणमासमाचे व्यवस्थापनात्‌ । मान्नाय्यघ्माणां लिङ्गन द शाङ्गलात्‌ । याज्ञवर्क्यः,- ^“ पौड़यिला ततः पञ्चान्नपं क्यात्‌ सुविस्तरं *' । ^ श्रजपौ प्रूयग्रोणित "मित्यादिना विष्णपुराणे नित्यजपो य उक्रम्तस्यायं कालविधिः । ततो ब्रह्मयन्न एव जपयन्ञः ¦

(१) वै म्टषेऽपि

द्द४ निव्याचार्प्रदौपः।

«ये पापयश्ञाश्चलारो विध्यनज्ञसमन्विताः । सव॑ ते जपयज्ञस्य कलां नादन्ति षोडग्रों " ॥

दति ब्रह्मयज्ञं जपयन्नप्रयोगात्‌ ।

तथा,-

“यश्च॒ अ्रतिजपः प्रोक्रो जपयन्ञः स उच्यते ”। इति वा्य। याज्ञवश्क्ये,-

« तपणात्‌ प्रवं मारभ्य वेद” मित्यादिना नह्मयन्ञमुक्ता तपेणान्ते पुनजेपं कुर्य्यादिति विधानात्‌, न च तस्येव कालविधिः । श्रतुपादेयं कालं प्रति जपकरणे विधाने कर्मान्तरल्ात्‌। मासमभ्रिरोचं जुहोलोतिवत्‌ । न च विविदिषन्ति यन्ञेन दानेनेत्यादिवत्‌ रूपाज्ञानादकर्मान्तरत्वं । नाघमषेणात्पर- मन्तजेले जपो न व्याद्तिभ्यः परं होमेन साविव्याः परं ज्य दति श्रखेन जपसामान्यसुटिश्य गायकौ विधानात्‌ ¦! न च तथा सति तपेणाङ्गत्प्रमङ्गः, खानवस्तरनल प्रतिपत्या तपेणसमापनात्‌ ! ^ निष्यौ इयति यः पूवं जानवस्त्ं तु तपेणा"'दिति पूवं तपंणसमापेः पूवे वस्ठनिष्योड्ने दोषकथनं। श्रच(\ च वस््रनिष्पौड़नकथनं श्राचमनान्तं तपरणसमातिं द्योतयन्ति न च समाप्तस्य पुनरङ्ग सम्भवः। किच मनुना स्लातकत्रतकरणे .-- “ छषियज्ञं देवयज्ञ शतयज्ञ[मित्य च खषियन्नपदेन त्रद्ययन्नमुक्ता,-

^“ मङ्गलागार युक्तानां नित्य च प्रयतात्मना । जपतां जहतां चेव विनिपातो न विद्यते ” ॥ .

= ~~~ ~= -+*-----~ जाना = जना -- जक क --- ~ ~~ -------- = न

(१) अन्ते च ।

नित्याचारप्रदोपः। ९३५

इति जपस्य फला्थेतशुक्रा “वेदमेव जपेन्नित्थ”मिति तस्येव जपस्य वेद मन्त्रसाध्यस्य नित्यलमादशितं। सन्ध्याजपादिकं चं प्रथक्‌ ' तच्रेव कथितं । तेन पुरुषाथस्यव जपस्यायंकालः । एतेनास्य खानाङ्गलं प्रत्युक्त । श्रतएव ब्रह्मविष्णप्रमुखानां देवानां पूजनमपि न खानाङ्ग। न वा तपेणाङ्ग। वस््रनिष्यौोडनान्ते तपणए्ञानयोः समाप्तलात्‌ । तै यविसजेनमाचमेव डि सामाङ्ग- लिङ्गात्‌ तदाद्‌ायेव स्ञान(र)विधेरेव इति काल्यायनस्यान्ते उप- सदारः । यथा शान्तपनोयां वदहिग्टहमेधौोयस्य करणदर्हिंम- माचस्योत्‌ हृष्टस्य रदमेधोय समाप्तो शरान्तपनोया स स्था्येति वचनं वदिहाममाचमपेच्छ, श्रतएवेषां तपणोत्तरकमं दति समास्या, यन्त॒ याज्नवच्कय,-

^ उपच्ानादियंस्तावान मन्त्वान्‌ कौ्तितो विधिः निवेद नान्तं तन्‌स्यानमित्या ब्रह्मवादिनः” ॥

दृति, उरगं होतितोयमुपस्थापये दित्यादि देगः पान्तुलिदं जप्य निवेदनभित्यन्तकमेकलापस्य सानपरिभाषा, नानेन(? तपेणदोनां सन्ध्यान्रद्मयनज्ञादोनामपि स्लानाङ्गता

तया सति प्रातःकल्ानादात्रतिदेशे बहविरोधात्‌, किन्तु (र) खानप्रसङ्गरदंयं । बह्कप्रकरण्तलेन यथासम्भवं, तो यं विमजंनान्तरित- कमंषम्पत्या, श्रन्यया उपस्थानप्रा नपाद प्रचालना चमनादे(*रङ्गता- पत्तः, न च परिभाषायाः प्रयोजनान्तरं दृश्यते । तया सति

काक = न = ~~ -- --- न छ {रप शः ॥ ~ -- ~ ~~~ ~ ~~~ --=~---- ----- ~~~ ~~

(१) विधिरेष । (९) अन्तगंतानां । (र) सानप्रपरःसेव । (8 ) र₹नङ्ताप्न्तेः

६६६ निव्याचारप्रदोपः।

तदैव प्रयोजन, न तु तत्तन्मध्यगतानां सर्वेषां पुर्षायंलेनावगतानां दभेप्रकरणगतगोदोदादौनां सानाङ्गलं । श्रतणएव यदिष्ण्मृतौ,- वस्त्रनिष्पौडनानन्तर ततो यनज्ञोपवौतौ ग्तवा सदाचम्य पुरूष- खक्नन प्रदधचं पुरुषाय पुष्पाञ्जलिं दद्यात्‌, उदकाच्नलि वा एव नित्यस्ञायो स्यादिति तेनापि पुरुषसक्तपूजायाः स्लानाङ्गवं, येन प्रातःस्तानेनेतिदे शः, एवं पदेन वस््रनिष्यौिना तु पदा्यानामेव परामर्षात्‌ । तत्‌ भद्ध नित्य(स्यायं कालः । विष्णपुराण,- “श्राचम्य च ततौ द्रदयासूर्याय सलिलाञ्नलि । नमो विवखति ब्रह्मन्‌ भाखते विष्एते जसे ॥ आरगच्छ।२) मविचे प्रचये सवित्रे कमदायिने” | नर संदहपुराण,- “ ततोऽपि(र₹ भाजने दद्यास्तिलपुष्यजलान्ित | उत्याय मूर्धं प्येन्तं दसः श्टविषदित्यृचा ” ॥ हषः प्रएचिषदित्यष्यं दद्याद्धानवे दृत्ययः | प्रधानक्रियान्तयस्याग्यदडितलात्‌ । तथाच नमो विवरखत- दूति मन्त्रेण मह विकल्पः । पद्मपुराण, - “° श्राचम्य विधिवत्सम्यगालिष्येत्पद्ममग्रतः । अर्तताभिः सपुष्याभिः सतिलारुएचन्दनेः ॥

(१) निव्यजपस्य -- । (र) जगनत्विवे | (३) ततोऽच्यं भानवे-- ।

नित्याचारप्रदौपः। ६३७

(*श्रध्यं ददात्रयन्नेन दय्येनामानुकौक्तनेः । नमस्ते विष्णरूपाय नमस्ते विष्ण पिए ॥ सदखर श्ये तभ्य नमस्ते सवेतेजसे । नमस्ते स्‌द्रतपुषे नमस्ते भक्तवत्सल ! ॥ जगत्‌स्वा मिन्नमस्तेऽस्त कुष्डलाङ्गदग्चषित ! । पद्मनाभ ! नमस्तेऽस्तु दिव्यचन्दनरूप्टक्‌ ॥ नमस्ते सवलोके ! सुप्तानामपि नुभ्यसे । सुकृतं दुष्कतं चापि मवं (६ पश्यति सवदा ॥ मत्यरेव ! नमन्टऽम्तु प्रसोद मम भास्कर! । दिवाकर नमस्तऽस्तु प्रभाकर नमोस्तु ते॥ एवं सूयय नम्छत्य चिः छता च प्रदचिणं । दिज गां काञ्चनं स्ष्ठा ततो विष्णण्टह त्रजेत्‌ ॥ श्र च्रचताभिः श्रयं दद्यादिति पूवण मम्बन्धः । सूय्येना मानक त्तेनेः- नमच्छत्येति परेण सम्डन्धः, तेनाचेदानानन्तर नमस्ते विष्ण रूपायेत्यादिना दय्येनमसकारः प्रद चिणच्यं चाघद्‌ानाङ्गदं । यान्ञवरक्यः.- ^“ निष्योद्य स्रानवम्तर तु श्रारम्य प्रयतः दूतिः , दैवानामचनं छवा ब्द्मयादरौनाममत्सरः ॥ ब्रह्मवेष्णवरौट्रेस्त॒ सा वचेर्मन्तवारुणेः । तचिष्गेस्तपयेन्मन्तैः सर्वान्‌ रेवान्‌ समाहितः ॥

[वायक त 1 8 9 ति 1 ति 1 [

(९) अघ. (र) प्रश्यसि, `

२८

नित्धाचार्प्रदोपः।

ध्यात्वा प्रणवपूर्वं तु देवतं तु समाहितः) नमस्कारेण युष्याणि विन्यसेन्त॒ षरयकू एयक ॥ ्रावादनादिकं कमे यन्त॒ नोक्तं मया विद । तत्वं प्रणवेनेव कत्तव्य चक्रपाणिनः ॥

दद्यात्‌ पुरुषदक्रन यः पुष्याश्यप-एव वा| रचितं स्याज्जगदिदं तेन स्वे चराचरम्‌ ॥ विष्णन्रद्धा च रुद्रश्च विष्णदेवो दिवाकरः, तस्मात्‌ पूज्यतम(*) नान्यमद मन्ये जनादेनात्‌ ॥ साविच्या दद्याद्भूपादि ययाग्क्रि सषमादितः। एव संप्रञ्य देवेश चण ध्याला निरञ्जनम्‌ । ततोऽवलो कयेद कं दमः पएचिषदित्य॒चा ॥

स याति ब्रह्मणः सद्म स्ात्वेवं रतवान्‌ तु यः। रदु ख्मस्येति मन्त्ेर्पस्थाय दिवाकरम्‌ ॥

सव चेस्येति पाणिभ्यां तोयेन विद्धजेन्म्खम्‌ , सखयम्भरित्युपस्थाय खय्येस्येति प्रदकिएम्‌ । ्राटत्य तु नमः क्रुर्याह्गोरिग्देवता श्रपि। बरद्यणेऽग्रये प्रयिव्ये अ्राषघौभ्यस्तयेव च ॥

वाचे च वाचस्प्रतये विष्णवे मते तया । एताभ्य देवताभ्यश्च नमस्कारादि वे जलं ॥ दक्वा नमस्ये क्रमशः खान्ते वे खवंकर्मणां ।

नमोऽबभ्योऽपां पतये वरूणाय नमो नमः॥

(र) ` (२) घखतमं।

नित्याचारप्रदौपः। ६३९

दत्युक्रापो नमश्छत्यावनौ वेदांश्च नामवत्‌ ।

द्द्मापः प्रदहइत धान्नो धान्नस्तयेव च ॥

विमोचनं तु तोयस्य ्रा्यायसखेति वे जपेत्‌ ।

देवा गातु विद्‌ दति कला जप्यनिवेदरनं ॥

प्रक्षाल्य तौयदेशं तु गला खं धमममात्तरेत्‌ ” ।

ब्रह्मा विष्णमहेश्वरा एकेकेन मन्लेणाचनोयाः, सविता भिचो

वरुणश्च चिभिरेव उपादेयगतबड्कलस्य विवकितलात्‌ तिङ्क ब्रह्मा दिदेवताप्रकागशनसमर्थैः । ध्यालेति पुराणोक्ररूपां देवता- मूत्तिं ध्यात्वा तज्लिङ्गमुचाय्यै तदन्ते प्रणवदेवतानां नमःपदा- युक्ता, ॐ ब्रह्मणे नम दत्येदं यक्‌ प्रथक्‌ प्रतिदेवतं पुष्पं विन्यसेत्‌, जले किपेदिति प्रजाप्रकारः पुष्यद्‌ानमन्त्रणेत्यथेः, विष्णप्रजायां विग्रोषः, प्रणवेनावादनादि पुरुषद्धक्रन समस्तेन पुष्यदानं, समस्तस्य करणलेन श्रुतेः, तेन॒ तदिरद्धं, विष्ण- स्मृतिगतं प्रत्येकस्य पुष्यदानसाधनतलमन्तत न ग्राह्यः उदकद्‌नं वा पुष्ाभावे, गायच्याद्युपवासनान्तं कमे निर ज्ञनं निष्यृपञ्चं ब्रह, श्रच नियुक्तान्‌ पुरुषान्‌ ब्रद्मपुरुषेण नारायण्नाभिष्टौतौत्यत्र श्रव्या मन््रगतपुरुषपद्स्य नाराचणपरलेन व्याख्यानान्रन्त्रलिङ्ग- स्यापि नारायफपरलादिरद्धञ्रतिगतयुरुषो त्तमनरसिदनिष्णुचक्र- पाणिपदानां परूजावाक्यश्रुतानामप्यनादरः, नररिहपुराणे, ध्येयः सदेति नारायणमृ त्तिध्यानमुक्र एवं नारायणाय पुष्यं ददानौति प्रयोगः. अ्रतएव प्राचौनपद्धतौ तयेव लिखनं समा चारोऽपयवं, दिशः

व क 1

(१) देवा गाच-विद्‌-दइति ।

६8० नित्याचारप्ररोपः,

प्रतिच्यादिकाः, दिग्देवता इन्द्राद्या । दिग्भ्यो नमः, दिग्द्‌वताभ्य दूति केचित्‌, श्रवन श्रमो देवनमस्कारो नामवत्‌, खण्वेदाय नम दत्यवक्रमेण, श्रप्यायखेति जपस्य देवाः गातु विद्‌ इति- वेदनं श्रनेन जपेन परमात्मा प्रौयताभमिन्येव खूपेण । श्रय स्तानपद्धतिः, चतुयंभागे-उक्रलच्णण्टत्तिकाम्तो गो सम्बस्पि- दिवसण्टहोनगोमय-तिल-पुष्य-यव-कुगश-दूर्वा चन्दनादिकमाद्‌ाय ग्रामात्‌ पव॑णोत्तरेण वा वद्दिश्रय जलाशयं गला जलाग्रयसमोपे सानोपकरणएस्थापनं दिवामां पतविचोपग्रहख्‌(") श्राचमेत्‌, नारायण नमस्कारः, चिमाच्प्रणवोच्चारणं, नारायणएमन्लेण ममन्ताचत्‌ रस्त- परि मिततौयेकन्पनं । ` ^“ विष्णोः पाद्प्रखूतामि वेष्णवो विष्णपृजिता । पाडिनस््ेनसम्तसादाजन्ममरणान्तिकात्‌ ॥ तिखः कीद्द्भकोखौ च तौर्यानां वायुरव्रवौत्‌ । दिवि मुवखन्तरच्ते च तानि ते मन्ति जाद्भवौ ॥ नन्दिनोत्येव ते नाम देवेषु नन्दिनोति च) नन्दा प्रष्यो च सुभगा विश्वकाया ग्रिवा शिता ॥ विद्याघरौ सुप्रसन्ना तथा लोक(रप्रसाधिनौ | चेमा च जाद्कको चेवं णान्ता गन्तिप्रदायिनो ॥ भागरयो भोगवतो जाद्धवो बिदगशेश्वरो | गङ्ख! देवि! नमस्तुभ्यं प्रद्‌ परसेश्चरो ॥

(१) चोपग्रस्ः। (२) प्रसादिनी ।

नित्याचार्प्रदोपः। ६४१

गङ्गा गच्छेत्ावानं टद्‌: किंचित्‌ थक्‌ खापयित्वा श्रपर च वच्छयमाणविनियोगानुरोधेन श्रधिकन्यनमध्यपरिभिति शला स्थापन, गोमय दिधा विभच्याद्धस्य चिभागकरणम्‌ । ^ श्रश्वक्रान्ते! रथक्रान्ते! विष्णक्रान्ते! वसुन्धरे ! । ग्त्तिके ! इर मे पापं यन्मया दुष्कतं छतं ॥ उद्धुतासि वराहेण छृष्णेन प्रतवाडना । नमस्ते सवंलोकानां प्रभवारणि सुव्रते!" ॥ दति-- मन्त्रेण श्ह्धागानामभिमन्ण । श्राद्यभागैकदेगेन नाभरघः, दवितौयभागांगरेन शरिरसस्ततोयभागांगेन मध्यकायस्य चालन, ग्दद्धागानां शिष्टानां रच्ण । “° श्रयमयं चरन्तौनामोषधोनां रसं वने । तामाग्डषभपन्नौनां पविच कायश्रोधनं ॥ तन रोगांश्च गोका पापं च नुद गोमय! । दनि चालनकालले पठता गोमयाद्यभागेनाघधःकायस्य, दहितौय- भागेन शिरः; ठतौयभागेन मध्यकायस्य कलन । तिधा छृतमोमयस्य न रच्णं कार्याभावात्‌ । शछत्तयेण पादयोः चालनः एतच्चा क्गप्रचालनं पादचालनं च तोरे शवा सक्घदाचमन । ० ददिरिण्यप्रङ्ग वरुणं प्रपद्ये तौयं मे देहि याचितः । यन्या मुक्रमसाधूनां पापेन्यश्च प्रतिग्रहः । यन्मे वाचा च मनसा कमणा दुष्कृतं शतं ” ॥ ^ तन्न दृन्द्रो वरुणो ददस्पतिः सविता पुनातु पुनरिति,

(१) त्वं मे। [ि ८९

६४२ नित्याचारपदोपः

जले प्रवेग्रः। प्रएनःग्रफ्छषिः चिष्ुपङ्कन्दः, वरूणो देवता । जलो- पश्थाने विनियोगः । “ॐ उर्‌ डि राजा वरूणश्चकार ूयांय पन्या मन्वे तवाऽउ । श्रपदेपादाप्ं तिधातवे करुतापकक्रा इदया- विघरिखत्‌ ”। दति वद्भान्नलि तोयाभिमुखं पटः । प्ररनःग्रेफ- ऋषिः ("'श्रनुष्टपकन्दः वरुणस विट विष्णविश्वमरुत्‌सखकां देवताः, जलावन्तेने विनियोगः । “ॐ ये ते-ग्रतं वरूण-ये सरस यज्ञियाः पाश्नावितता महान्तः, तेभिर्नो शरद्य सवितोतविष्ण॒विभ्रे मुञचन्त भरतः खराः । इति जलस्य स्तेन प्रद्‌स्िणा वन्तन । परमेषिखषिः, यजुः, वरूणो देवता, ॐ सुभिचियानऽ आपः श्राषधयःऽ सन्त्‌ दृति वर्ण स्प्रला जलाच्रलिग्रदण, परमेष्टो प्रजापतिखषिः, यज्‌. वर्णो देवता, ॐ दुमितियास्तसतम सन्तु योऽपपरान्‌ देष्टि यं च षयं द्विष्म दति दर्यं ध्याला यस्यां द्शि (दष्टास्ति तच जलाञ्नलि- प्रचेपः, टेष्याभावे व्रत्तरस्यां प्रचेपः |

कटिनाभ्यधोदेगोर्दय-जघादयपाददयानां प्रत्येक श्राद्यभाग- दा तरिः चालनं, दितोयभागण्डदा नाग्यद्धकण्डपयेन्तं दिःचालनं, ततो दस्तद्योण्ठेरा चिः प्र्तालनं, सवेकायकच्ालनं, दिराचमनं, जलाय नम ईति जलनमस्कारः, वशिष्ट्छषिः, ष्टु पकन्दः, वरूणो देवता, यत्‌किश्चेदं देये जनेऽधिद्रोऽदहं (रमनुव्याशरामि, श्रचिन्तय “भव घर्मायुषोऽमि भिम नन्तस्मादेनसो देवरोरिषः । जलाय मम दति जलनमस्कारः।

(१) चिद्धप्छछन्द्‌ः (२) देष्योऽस्ि | (२) मनुष्याश्चरामसि । (8) तव |

निन्याच।रप्रदोपः। ६४२

^° प्रपद्य वरुणं देवमम्भसां पतिम्‌ जितं यावितं देहि मे तोयं सव॑पापापनुत्तये ॥ तोयंमावादयय्यामि सर्वापदिनिखखुदन। सान्निष्यमस्मिन्‌ वे तोये भजतां मदनुग्रहात्‌ ” ॥

ग ्गेऽचा ग च्छत्येवं तोयेमामन््या वादन, उ द्तस्नाने यस्मान्तौयां व्नलमा इतं तस्येव तौयेस्यावारनं, आवारनकाले मनमा तौच देवता-साननिष्यचिन्तनं, छ्चिमेऽछतिमे प्रसिद्धनामके कुरुचच- गयागङ्गयपुष्करान्यतमस्मरणं । एएनःगरेफच्छषिः, चिषठपृक्षन्दः, वरुणो देवता, ““ उदृनत्तमं वरूपपाश्रमस्मद्‌ वाधमं तिम धयम अयाय, श्रयावयमादित्यत्रते तवानागमो ऽदितये स्याम । दति मन्त्ेण ्राद्ुषस्य नारायणस्पमर णन जलप्रवेश्रपरिंकन्पिततोयं स्पत्यन्तरान्नलावतर णनिमित्तक सकदाचमनमिति केचित्‌ नाभिमा ्राङूनुखस्य स्मरणां । येन देवाचयस्य मधुकन्दकषिः, दायोरनुष्टपकन्दः, ठतोयस्य च्िष्यपृङ्न्दः, (“पवमानः सोमो- देवता, अलालम्मभं विनियोगः । "येन देवाः पविचेण श्रात्मानं पुनते सदा, तेन मदस्तधारेण पावमान्यः पुनन्त॒ मां” । “^ प्राजापत्यं पविच च ततोद्‌ामं हिरण्मय. तेन ब्रह्मविदो त्रय पुच ब्रह्यपुनो महे,” ^“ इन्द्रः सुनोतो महमा पुनातु सोमः (\)सव्यावर्णः समोच्या । यमोराजा(रप्रष्णिभिः पुनातु माजातवेटा मृजेयन्त्या

पनातु, दति परिकल्त्िततौयंजलस्य दस्तेना(*“वमषः, ततम्तौरं

(९) तौथमान ¦ (२) सव्य । (३) प्रम्च्याःभिः। (४) स्प्रश्रः।

६७४ नित्धाचारप्रदौपः।

गत्वा श्चयवः सखरिति वयादृतिचयेण दिराचमनं, सदा, मेचा- तियि्छषिः, गायत्ोढन्दः, ॐविष्णुदेवता, ^ इद्‌ विष्ण विचक्रमे त्रधानिदषे पदं समृलमस्य पाशसुरे इति तिधाशतव्यतिरिक्रम्ददा सर्वाङ्गल्तेपन, नाच चालनं, सकछृदा चमन, नारायणं स्मरतः एनेजेले ्रवेश्रः, प्रजापतिधषिः । यजुः, श्रापोदेवता । “ॐ श्रापोऽस्मा- न्मातरः प्रन्धयन्तु एतेन नो छतः पुनन्त, विश्रघ्ररडिरिग्र प्रवहन्ति देवोः, इति मन्त्रेण प्रवाहाभिमुखस्य प्रवादाभावे सूर्याभिमुखस्य वा जलमन्नं, दरि स्मरण, प्रजापति्छेषिः, यजः, श्रापोदेवता, “ॐ उदि दाभ्यः प्रुचिरा प्रत एमिं उय॒थानं,” ततो गाचसुटषटय्य पुनःपुननिमन्योन्मष्ननं । सशृदाचमनं पुनस्तोर गमनं । कुत्‌स- षिः, जगतो कन्दः, रद्र रेवता, “ मानस्तोके तनये मानमोषु मानोऽग्ेषुरो रिषः, मानोवोरावुद्रभामिनो वधोदेविश्नन्तः सद्‌- भिलादवामह 2” इति गोमयेन सर्वाङ्गलेपन, लेपनकालेऽयमगर चरन्तोनामित्यस्य क्रियमाणणन्‌वादिनोऽपि जपः । वशिष्टोक्र- काण्डादि तिदूवेया श्रङ्गस्यप्रेनं वेकल्यिकं । गोमयिके गाये जलस्थस्याभिषेकः । स च ययाक्रममितिवचनात्‌ प्रत्येकमन््ेण श्रिरभि जलाश्जलिदानरूपः, मन्त्रस्याष्टभदादष्टभिन्नः, एएनःशेफ- ऋषिः, गायक्रोकन्दः, वरुणोदेवता, “ॐ इम मे वरूण श्रध हव मदा च र्टलय त्वामवस्यराचके,” प्रथमा भिषेकमन्तः, प्रन: फ षिः, शिष्टपहन्दः, वरूणो देवता, ^“ तलायामि ब्रह्मणण वन्दमानस्तदाशा- स्ेयजमानोह विभिः, अ्रहेलमानो वरुणेहवोध्यरुप्र स मान

शरायुः प्रमोषौः,” दितौयः, प्रजापतिषिः चिष्टपडढन्दः श्रभि-

नित्धाश्वारप्रदौपः। ६8५

वुणौदेवता, “ लन्ञो रग्न वरुणस्य विदान्‌, देवस्य हलो ्रवयासि- सोष्ठाः, यजिष्ठो वद्कितमः शोग्रचानो विश्वादेषाभसि प्रमुमुग्ध्य- खात्‌ ”। दतोये च, प्रजापतिदषिः, चिष्टुदन्दः, श्रप्नोवरणौ देवता, “ सलन्ञो श्रगरऽवमो भवोतो नेदिष्ठो अस्या उषसो बयष्टौ, श्रव यच्तनो वरुण रराणो वोरिग्टलोक सुहवो न एधि" चतुथः, (भप्रजापतिष्छषिः, गायचोहन्दः, वर्णोदेवता, “ ॐ मापो मोषधो दिश्मोद्धान्नो धाम्नोराजंस्ततो वरुण नो सुश्च ” । “ यद्‌ाह्रघ्या दति वर्णेति शपाम ततो वर्ण नो सुश्च । पञ्चमः, उदुत्तममिति। षष्ठः, च्रयवेणच्छषिः, श्रनुष्टुपढन्दः, श्रो षधयो देवता, ““सु्चन्त्‌ मा श्पथ्याद्यो वरुष्छाद्‌त । श्रयो यमस्य पञ्ोग्रात्‌ सवेस्मादेवकिल्विषात्‌ । मप्नमः, प्रजापति्छषिः, यजुः, श्रवश्यो देवता, ^ श्रव्डय निचश्येण निवेर्रसि निचुम्पुणः । श्रवदेवे- देवकृत मेनो ऽया मिषमवमर्यमल्येरृतं पुररावणोदे वरिषस्पाहि ° अष्टमः, ददमाप दति खाने पञ्चम्याभिषेको मापो मौषधौरिति यजुमुश्चेत्यन्तं, कण्डिकात्मकं चेत्‌ छवन्ति पाठभेदयमभ्युपगम्य प्राच विद्माप दति पाठः, ततः प्रूवेवष्नले निमच्योन्मज्याचमनं, ततो माजेनारम्भः, ङुश्चयेणान्तम॑भ, सागरेण शिरसि जलप्रचेपः, प्रणवेन भिरस्य्नलिनाभिषेकः, ततो वयाइतिचरयेणाभिषेकः गायन्या- भिषेकः, पुनः प्रणवेन शिरसि कुशर्माजनं, श्रय व्याइतिजयेण, श्रय गायन्या मजेनं, श्रापोरिष्टेति चचक्ष दत्यन्तेनेकं माजनं,

(१) प्रभासक्छषिः |

६४ नित्याच्चारप्रदौपः।

योवोमान्तर इत्यन्ते च दितौयं, तस्माश्ररं चन दृत्यन्तेन ठतो, ददमाप दति चतुथं, प्रजापतिषिः, अनुषटुपृकन्दः, श्रापोदेवता, माजंने विनियोगः, “ॐ हविश्नतोरिमां श्रापोदविश्रा ्रावि- वासति इविष्मान्देवो श्रष्वरो दविद्मा रस्तु स्ये,” अनेन पञ्चमं माजन, प्रजापतिषिः, भ्रनुष्टपढन्दः, गायचौदन्दः, आपोदेवता, च्र्रये नेको मन्तः, कण्डिकाय्रदणात्‌, ^“ ॐ देवोरापो श्रपान्नपाद्योव उमिरहविष्य दद्दियावान्मदिन्तमः, तं देवेभ्यो देवचादत्त प्रएक्रपेभ्यो, येषां भागस्य खाहा ” । षष्ट, प्रजापतिच्छषिः, भ्रनुष्ुपृदन्दः, श्राच्य श्रापो देवता, “ॐ काषिरमि समुद्रस्य ला क्ित्या उन्नयाभमि, समापोऽद्खिरग्मत समोषधोभिरोषधोः । सप्नम, प्रजापतिच्छषिः, चिष्ुप्कन्दः, श्रापो देवता ।

५७ श्रपोदेवा मधुमतोरगटभ्‌णन॒जखतोराजखश्चितानाः , याभिमिंचावरूणा चिन्यषिचन्याभिरिनद्धमनयन्‌ नत्यरातौः” | श्र्टमः, “द्रुपदादिव” इति नवमं, प्रजापति्छषिः, श्रनुषठुपहन्दः, श्रापो देवता, ^ शन्नोदेबौरभिष्टय भ्रापो भवन्त्‌ पौतये, ्रंयोरभि- खवन्त्‌ नः ”। दशमं, ठरस्पतिरूषिः, ^° चिष्ुपङन्दः, श्रापौ दवता, “ॐ श्रपा रसमुदय मस्य सन्तः समाहितं । श्रपा रसस्य यो रसस्तम्बो ग्टाम्यत्तमं”” । एकादश, सिन्धुदो पच्छषिः, ठहतोकन्दः, श्रापो देवता, “ॐ श्रपो दे वोङपद्टजमधघुमतोरय्माय प्रजाभ्यः । तासामाखानाद्‌ ल्निहतामोषधयः सुपिष्पलाः ” । दादश, प्रजापति- षिः, भ्रनुष्टुपह्कन्दः, पितरो देवता, “ॐ पुमन्त्‌ मा पितरः

(९) अनु्पन्दः ।

निव्याचारप्रदोपः। ४७

मोभ्यासः पुनन्त्‌ मा पितामहाः, पुनन्त्‌ प्रपितामहाः, पवि शतायुषा । विश्वमायुचेप्न वे ” ¦ योद गं, प्रजापतिकछषिः, श्रनुष्टप्‌- कन्दः, पितरोरेवता, “ॐ पुनन्त मा पितामहाः पुनन्त्‌ प्रपिता- महाः, पवित्रेण शतायुषा विश्मायुयेश्न वे” । चतुद शं, वेखानस- षिः, गाय्रोकन्दः, अग्निदंवता, ˆ ॐ अग्मश्रायुषि पवेम ्रआसु- वोजेमिषं च नः । श्ररेवाधखदृच्छनां,” पञ्चदश, प्रजापतिष्छषिः श्रनुष्टुपक्कन्दः, देवजानाधियो विश्वा भ्रूलानि जातवेदस देवताः, “ॐ पुनन्त्‌ मा द्‌वजनाः पुनन्त मनमा धियः, पनन्त विश्वा नानि जातवेदः पुनौडि मा” षोडशं, प्रजापतिक्षिः, गायचोक्रन्दः, शरद्मिद्‌वता, “ॐ पविचेण पुनोहि मा प्त्रए देवदोद्यत्‌ । ्गरक्रला क्रत रनु?” । सप्तदशं, प्रजापतिखषिः, गायचोढन्दः, (“अरभ्मि- दवता, ““ ॐ यत्ते पविचमर्चिग्यग्ने विततमन्तरा ब्रम तेन पुनातु मा। श्रष्टादगशर, प्रजापतिच्छषिः, गायत्रौकन्दः, सोमोवायुदवता, ^ ॐ पवमानः सो श्रद्य न: पविचेण विचधणिः। यः पोता स पनात माः ।

उनविशरं, प्रजापतिद्छबिः, गायजोङ्कन्दः, सविताद्वता, ^ ॐ उभाभ्यां दव सवितः पविचरेण सवेन च, मां पुनौदि विश्वतः । विंश्रतितमं, प्रजापतिषषिः, चिष्टुप्ङन्दः, (%सुरुङ्म्भौदेवता, ५ ‰ वेश्वदेवो पुनतो देयामाद्यस्यामि मावङ्कास्तन्वो वोतप्रष्टाः । तया मदन्तः सधमादेषु वय, स्याम पतयो रयोण्णम्‌”। एकविंश,

(१) द्यभ्पित्रद्धोदेवता । (२) सराकुम्भादेवता

६४८ निद्धाच्वारप्रदोपः।

प्रजापति्छषिः, खजः, चित्पतिदंवता, “ॐ चित्यतिमां पुनात्‌ दवो मा सविता पुनात्च्छिटद्रिण पविब्रेण स्ूय्धेस्य रश्सिभिः। तस्य । 1 विर पते पविचप्रूतस्य यत्‌कामः पुनेतच्छकेयं ” । दाविश प्रजापतिष्षिः, यजः, “^ ॐ वाकूपतिदेवता, वाकूपतिमां पुना- वच्छछद्रेण पवित्रेण द्धर्यस्य रभ्खिभिः। तस्य ते पवि पते पविच- पूतस्य यत्कामः पुनेतच्छक यं ” । चयो विर, प्रजापति्छषिः, यजुः, देवः सविता देवता, “ॐ देवो मा सविता पुनालच््दरेण पविचण सय्येस्य रश्िमिः) तस्य ते पवित्रपते पविच्नपरतस्य यत्कामः पुनेतच्छकेय 2 । चतुविंश, माजन, एवं माजेनं ईत्वा तददिष्णोरिति मन्ते हरिसमरण, पुनः प्रएवव्याहइ तिच्यगायचोभि- रभिषेकचयं पूववत्‌, पवेवन््राजेनचयं च, (*परवेवदिमं मे वर्णे त्यष्टमन्लेण श्रभिषेकाष्टकं वेकन्धिक, अन्ते तदिति कात्यायन- वचनात्‌, श्रन्त॒ मान्जनान्ते च-गशब्दान््राजनपूवे च कयितमेव, पु नजेले निमज्ज्य, श्रघमषेणसुक्तस्य, शच्रघमषपच्छषिः, दत्यादि- सरणपूव॑कं चिवारं जपः, द्रुपदामन्त्स्य वा, “ॐ श्रायं गौः परस्नोरक्रमोरेत्यचस्य वा, वामदेव खछषिः, श्रतिजगतिषन्दः, सुरखयोदवता । ॐ दसः इएरिषद्सुरन्तरोचखद्धोतावेदिषद तिथि- दूरोणसत्‌ । नुषद्रर सदु तस्यो मसद ना गोजा खतजा श्रद्विजा छत टत्‌ ” । श्रनेन वारच्रयमन्तजेललजपः अन्वादि(रषक्रानि ॐ यदवा द्‌वहे लनः" भित्यादिकुच्यं कुश्नाण्डाख्यं पु रूषक, शिव-

(९) पूर्वाक्त । (९) च्च क्तानि ।

निद्याच्वारप्ररोपः। ६४९

संकर्पसूक्र, एते षामन्तजलजपः, कात्या यनानुक्रल्वादेकर्पिकः, सगिरस्काद्‌ शरप्रणवयुक्रगायश्यान्तजंलजपो वा प्राणायामो वा कात्या- यनवचनात्‌, प्रणवव्यादूतिच्रयसह्ितगा यव्यन्तजेते चिवारं जपः । प्रणवमाचस्य वा जिवार, “ॐ तदिष्णो”"रिति मन््ेण विष्णोः साकारस्य निराकारस्य वा प्रणव(\ अन्तजले स्मरणं, तचोतत्तमा- धिकारिणं प्रतौति कर्काचाय्यैः, एतच्च यद्यपि वेकल्पिकेनोक्ग, पञ्चात्‌ प्रायञ्चिन्तवेनोक्रराशं किततदेशुष्यसमाधानायाव्मेव विष्ण- प्यानं, प्रजापतिच्छषिः । “७ गायचोक्न्दः, विष्णदेवता । तदिष्णोः परमं पदं सदा पश्वन्ति ख्रयः। दिवौव चच्ष्रातत? । एतेन सखरोताभिसुखस्य वारत्रयं माजनं, संभवे- “° द्‌ चिणावन्तेशंखेन तिलमिश्रोदकेन च ।

उदके नाभिमाे तु यः कुर्यादभिषेचनं ॥

प्राक्‌ सखोतसि वे नद्यां नरस्वेकाग्रमानसः।

यावन्नो वकृतं पापं तत्‌च्णणादेव नश्यति ” ॥

दूति वरादपुराणणक्र प्राक्‌ सखोतमि नां नाभिमाचोदके श्थिला शङ्कस्थतिल मिश्रो दकेनाभिषेकः, सवेजला ग्येषु तन्तास- पाजोपरि दलिणावन्तेशंखं शृत्वा तच जलं पूरयित्वा शिरसि ग्ण मभ्रजन्मृतपापच्यः, तदुक्त ^ द किणावत्तशंखेन पाच श्रौदुम्बरे खितं । उदकं चः प्रय.रच्छन्त शिरसा इष्टमानसः।

९) ब्रह्म । (र) प्रतोच्छेतत ।

(`

द्ध ° नित्याचारप्ररोपः।

तस्य जन्मत पाप तत्‌च्णादेव नश्यति” ॥ दति वरादपुराण्णैय कन्तेवयं । विष्एः,-- “ (*व्रटङ्गोदक गवां पुण्य सबव्वापदिनिषूदनं ` । नद्यपुराण,-

““ युद्धे भग्र च यच्छ््ग दचिणं पतितं भुवि । निमोंसं प्राप्य विधिवन्‌ पूरयिता(र) जलेन च ॥ लान छृतं तु सुनिभिदरैः सिद्धेस्त सवेदा । श्रलच््मोनाभनं घन्यं सवेसो भाग्यवद्धेन ˆ” ॥

एव

् लाज्गलेनोद्ूत तोयं मूध गट्ाति यो नरः| सरितसखपि प्रयातानां सवपापः प्रमुच्यते ॥ अच्चिन्लपदमपच्ण सवंरन्नोदकेन च । स्तो तस्यपि नरः खात्वा सवे पापेः प्रमुच्यते ° ॥

दरदं वरहपुराण्णेक्र काय्य | वरादपारणे,-

““ (र श्टङ्गेण यो गवां खायाद्रोदिष्ां दिजसन्तमः । स सवेपापजातानि दश्त्याश्ट न संश्रयः ॥

तथा,-

^“ धेनोस्तनातिनिक्रान्तं धारोष्णं वापि यः पयः । शिरसि प्रतिग्टछ्ाति स पापेभ्यः प्रमुच्यते ॥

(१) ्खोदकं गवां मूचं। (२) पूजयित्वा व्रजेन च (३) प्रवेशो ।

नित्याचारप्रदौपः। ६४९

अरय काम्यान्तजेलजपाः, हारीतः, शंखः, “ॐ देवोरापः शएद्धाः, “ॐ हिरण्यवर्णाः प्रुचयः'' । ^“ @ॐ श्रापोऽस्मान्‌ मातर ” दति शरद्धवतोरष्टजपे प्रतो भवति, “ॐ त्वं सोमतनुद्धा ” इति श्रषय जपेत्तनुकृता दन्यक्घताच्च पूतो भवति । “ॐ श्रग्न ्रायुषसि पव ष” दूति सप्रवारमष्य जपेत्‌, सवपापेभ्यः प्रतो भवति, ॐ हंसः एचिषदिति विमलं पतितं श्रप्॒ जपेत्‌ सवेपापेभ्य इति पूतो भवति । “ॐ देवोराप” इत्यनुवाकमण्य जपेत्‌ पूतो भवति, अ्रचमषणमन्तजेलचिरावत्तं यला मुच्यते ब्रह्महत्यायाः, सर्वात्तिषु श्रष् वा श्रासमाश्चिकं जपेदापदो मुच्यते ।

यो गोयाज्ञवरक्यः--

“द्रुपदा (*मानसा देवौ यजुवद (\व्वख्िता । श्रन्तजेले चिराटृत्य मुच्यते ब्रह्महत्यया ›` ॥

विद्याकरपद्धतौ, “ॐ श्रायं गौ एश्मिरक्रमोदेन्यचं गायनं यच्छोऽद्धे्रः, सवां वा श्रनजेले जघ्ा सव॑पापैः प्रसुच्यते, तथा व्याहति प्रणवं वा, चलारिगश्रङ्गति जले जप्तं मवेपापन्न, “ॐ श्रापो हिष्ठेति" पापदयमो चनं, “ ॐ दे वृतस्ये"त्यादि मन्ल्रषर्‌कजपः पापापः, (र्कुम्भकाय खाहा दति सृदन्तजंले जप्त सम्नत्‌ सर- छतस्तेन्यं पापघ्न, अयं पद दयात्मक एव मन्त्रो न तद्‌ पलच्ता खक्‌, (* कुम्भकाय दिपदेत्यनुक्रमणि वचनात्‌, “ ॐ यत्किंच द्‌ वङ्ण'”- भित्यन्तजेले जधा सवपा पच्यः, “ॐ श्रग्नेवापिति ” शतजपाद्‌प-

(१) नामसा | (२) प्रति्िता (३) जम्भकाय । (४) जम्भकाय

६५२ नित्याचारप्रदोपः।

पातकको टिभूूणत्या-ग्रत-ब्रह्महत्या दि सवेपापचचः, ॐ श्रापो हि यच कुश्माण्डजयमेव । ०" ठृषभं (रवौरजं, चेव गायक्रौमिति षोड्श्नः । अन्तजैे जपेन्नित्यं सवे पापेः प्रमुच्यते ” ॥ कुद्माण्डजय, ˆ“ ॐ यदेवा देवद्ेलनमिति 2 (रद्य, “ ॐ द्रुपदा ” चतुष्टय उदयमित्यनेन सह । इषभखला रि ष्टङ्ति, (रवोरजं दसः प्रणविषदिति एतेषां समुदितानां जपेन फलं, उपादेयगत संख्या विवच्ागतः । ^“ श्रातं स्ञात्ा तु गायत्या श्रतमन्तजेले जपेत्‌ । रपः श्रतेन पौला च षवेपापेः प्रमुच्यते ॥ श्रयाज्यान्‌ याजयिला च तयान्यद्वापि पातक न सोदेत्‌ प्रतिग्टह्णानः एथिर्वोौँ च ससागरां ” } सायात्‌ श्रतेन गायश्येति योगोयाज्नवरक्य पाटादिकल्य- भये गायत्या श्रतं जघ्चा ख्लाला दति साध्यादार वाख्या, तेन श्ताटत्त गायनौ शला सञानमेकमेवेति बोद्धयं, पुरुषद्धक्रजपः, खम्वेद- जपसमफलः ¦ तथा, ^“ श्रष्टाचरे णाभिषिंचेदभ्यचेदयवा पिवेत्‌ । पञ्च विंश्रतिृतो डि मुच्यते तेन चेनसः " ॥ तया- “नारसिंहे न च जलं प्रचपिनद्धिं मन्लवित्‌ । सवेपापविश्द्धात्मा याति ब्रह्मसनातन ॥

(१) वानरं । (२) चयं । (३) वौरक |

नवथानचासप्ररोपः। ६५३

तथा, नाभिमाचजले खितः, शतक्त: ऊॐकारमुक्ता जलं पिबेत्‌, स्वेपापमाश्राय, बौधायनोक्ं, ॐ श्वः खरिति चिराचम्य दिमुंखं विष्डज्य सवयं पाणि सयोच्य पादौ शिश्रे इदयं नासिके चचृषौ ओते चो पस्य रत्‌, एतत्‌ सवेपातकनाग्रनं, तया यदर्वाक्‌ महापातकेभ्यः सवेमनेन पूयत दति उपक्रम्य वशिष्ठनोक्त तया- चामेत्‌, तथा “ॐ श्रधचिश्च मा मन्यु मन्यपतयश्च मन्यृतेभ्यः पापेभ्यो ("मुच्यन्तां यदङ्भा पापमकाषं मनसा वाचा हस्ताभ्यां पट्न्यां उदरेण शिश्ना ऽदस्तदवलम्यतु यत्किचिदहुरितं मयि, इद- महमापोऽगटतयोनौ ("य्य ॑ज्योतिषि परमात्मनि जहोमि सखाहा”। “ॐ खयख मा मन्य मन्येपतयश्च मन्यृतेभ्यः पापेभ्यो रचन्तां यद्राव्या पापमकाषं मनमा वाचा ₹स्ताभ्यां पद्भ्यामुदरेण शिश्ना राचिस्तदवलम्पतु, यत्‌ किचित्‌ दुरित मयि । दद्‌महमापोऽ्टनयोनौ ख्यं ज्योतिषि जदोभि साहा” । ॐ श्रापः पुनन्तु एथिवोँ एयिवो प्रता पुनातु माम्‌ । पुनन्त्‌ ब्रद्मणस्यतिब्रद्य पूता पुनातु मां ॥ यद्‌ च्छिष्टमभोज्यं च दा दुश्चरित मम) सवे पनन्त मामापो श्रषतां च प्रति खाहा "' ॥ अन्तजेलजपश्च, जलम्स्येव जपक्रियाया उद्चारणरूपाया जलमध्याधारलस्यान्पया सम्भवात्‌, दति काम्यानि, एवं स्नावा तेलस्पशन-शरिरोवस्ता (२)वधूनन-सञेच्कान्यपतितसम्भाषणपर-पात--

(१) ग्च्तन्तां । (२) सथ । (२) नव ।

दप नि्याचवारप्रदोपः।

जलताडन-जलमध्यसंचलनप्रतरण-वस्वमल-निणेजनपाचमलचालन- हस्तपाद्‌ कर ण-जलताडइन-जलचोभणानां वजेनं, प्रमादात्‌ करणे ^ ॐ नमोऽप्रयेऽप्यमते, नम दृनदराय, नमो वरूणाय, नमो वारुणे, नमोऽपम् * दत्यपासुपस्थानं प्रायधित्त, अन्यदपि प्रातः्ञानोक्तानि सानाङ्गानि तदगुण्धे विष्णम्प्रणं प्रायचित्तं, ततः प्रातःखान- कयितमागेणाचमन-वस््रपरिधानतिलकमग्रहणाद्िकरणम्‌ ।

भविष्यपुराणे-

" (पस्ञातस्य वणंकं द्यं नित्यं कूर्यादि शां पते । प्रिय ङ्ख्चन्दनाभ्यां वा विच्वेन तगरेण वेति" ॥

नाच म्दत्तिकाग्रहण, दति केचित्‌ समाचाराङ्गङ्गाग्रत्तिका- ग्रहणमिति कर्काचार्खाः, ततः सन्ध्या प्रातःमन्ध्यावत्‌ श्र्नलि- दानान्तर श्रच्नलौ पुष्यमिञ्रयणनियमः, गायक्रोष्यान्‌, मध्यसन्ध्या, वेष्णवो शरद्ुःचक्र-गद्‌ापद्महम्ता युवतौ प्रणक्तवर्णां प्रक्ताम्बर- इयोपेता गरुडमारुह्य विष्णलोकादागत्य सय्येमण्डले प्रविष्टेति ध्यान, तेजोऽमोत्यावाहनं, उपस्थाने विश्रषः, प्रकए्व खषिः, अरनुष्ुपकन्दः, स्यादि वता, उपस्थाने विनियोगः । “° ॐ उद्वयं तमसस्परि खः पश्यन्त उत्तर च्योतिः देवं देवचा स्ये मगन््र ज्योतिरत्तमं। ्रनेन सूर्यापस्थान, उपस्थाने चाच व्या इत्य नियमः, एवं “ॐ उदूत्य "मित्यनेन । ॐ चिच्तमित्यनेन ॐ तचच रित्यनेन चोपस्थानम्‌ ।

(१९) सतश्च । (२) ऊद्धं बात्व नियमः

नित्याशच्वारप्रदषैपः। ६५५

ॐ हसः एएचिषदित्यनेन चोपस्यानं, ततो गायत्या शव्या दि- समरणं, (\पञ्चाङ्गन्यासः, गायल्युपा मनपूवकसुपस्थानं, यथोक्तायेज्ञान- नियमेन, तियकूपाणिना गायनौ जपः, शतमष्टदशं वा, ततो गायत्युपस्थानपूवेकं गायकौ विसजेन, ऊड्धंवाङ्नोः सर्ययाभिमुखस्योप- स्थानं, श्रसंसक्रपाष्णेरित्यादि प्रातवेत्‌, विभ्वाङत्यनुवाकम्य, ब्रह्मा- सखयम्भरूषिः, विश्वाङ्ति ददस्यतिजगतो, ॐ उद्यं ॐ येन पावकः, ॐ देव्या अ्रष्वयु गायत्य स्तिखः, ॐ तं प्रनया जगतो, @ॐ ्रयम्बेनः ॐ चिचं देवानां, ॐ ्रानद्रलाभिस्तिसरम्तिष्टुभिः, ॐ तरणिविंश्व, ॐ यददङ्चदृव्ये गायव्ये, ॐ तत्‌ सूर्यस्य । ॐ तन्मिचस्य, दव चिष्टुभौ, ॐ वण्महा, ७ वर सयं श्रवसा, ॐ आयन्त दूवेति शत्यः, ॐ श्रद्यादेवा, ॐ शआरङृष्णेनेति दवे किष्टुभौ, श्रच ॐ त प्रलया, ७ॐ श्रयखन चोद नाचि देवानामिति खकुचय, प्रतो कोक्त, (\पूवस्थापित स्मारितं, ॐ लोक प्रण, ॐ श्रस्येन्द्रं विश्रा दूतिवत्‌, च्रतएव च मप्रदगशचों भवति, प्रथमं विभाडिव्यन्‌वाकः, “ ॐ विभ्राड्‌ छदत्‌ पिवतु सोम्यस्मध्वायुदंघद्यज्ञ पनावविज्कतं , वातज्जतोयो श्रभिरच्ति त्मना प्रजाः पुपोष पुरुधा विराजति ॐ उदुत्यं जातवेदसं देवं वहन्ति केलवः दृग विश्वाय सय | ॐ येनापावक चच्ष्यरष्धन्तं जना श्रनु । ॐ ववं वरूण पश्यमि । ॐ" देया वभ्वदू श्रागत रयेन सुय॑त्वचा । मध्वायन्न ९ मामन्ये. तं प्रन्नया पतेया विश्वये मथाच्येष्टठ ताति विषदः खविंद ।

(१) प्रञ्याङ्न्ासः । (२) पुवांस्नातं।

६५९ नित्याष्वारप्रदोपः।

ॐ अरयम्बेनश्चोदयत्‌ एस्निगर्भां ज्यो तिजेरायर जसा (विमाने ॐ दममपा सङ्गमे खुय्येस्य शिष्ररल्ञ विप्रामति भिरि दन्ति । ॐ चिज देवानामुदगादनोकं चच्चभिचस्य वस्पास्याग्नः, अ्राप्राद्यावा एथिवौ अन्तरौचं खये अत्मा जगतस्तसयुषञ्च । ॐ श्रानद्लाभिविदघेसु- शसति विश्वानरः सवितादेव रतु, अ्रपियथायवानो मत्छथानो विश्वं जगद्भिपौले मनोषा । ॐ यदद्च क्ट चदन्नदगा शअ्रभिद्धयये। मवे तदिद्रते वशे । ॐ तर णिविश्वदग्ेतो ज्योतिष्कृदसि खयं । विश्वमा भासि रोचनम्‌ । ॐ तत्‌ सूयस्य देवलं तन्द्रि मध्या क्तोविततः सं जभार । यदेदयक्तं इरितः सधस्था-दाद्रचौ वासस्तनुते सिमस्मै ॐ तम्मिचस्य वरूणस्याभि चच्ते सर्य रूपं छणते द्यो रुपस्य, श्रनन्तमन्यहषदस्य पाजः छष्णमन्यद्धरितः सभर न्ति ॐ वणमा श्रसि सय्येबलादित्य महा श्रसि । मस्ते सतो- महिमा पनस्य तेऽद्भादेव महा श्रसि । वरदधय्ये अवसा महार ्रसि। सवितादेवमहा श्रसि । ग््ादेवानामषय्येः पुरोहितो विशुज्यो तिरदाग्यं। आयन्त टव खख, विश्रदिद्धस्य भक्त । वसूनि जाते जनमान श्रोजसा प्रतिभागं न दौधिम। ॐ श्रद्या देवा उदिता स्येस्य निर हसः पिषएता निरवद्यात्‌ । तन्नो भित्रो- वरुणो मामहन्ता-मदितिः सिन्धः एयिवो उत द्यौः । “ॐ श्राृष्णेन रजसा वन्तेमानो निवेग्रयन्नग्तं मत्ये च हिरणएमयेन सविता रथेना देवौ याति भुवनानि पश्यन्‌ ”। पुरषद्ुक्तश्य नारायणव्छषिः, पञ्चद ग्रचानुष्टक्रन्दः षोड़ शाचिष्टुपङन्दः जग-

(१९) विमाने

नित्धाचारप्ररोपः। ९५७

दौज, पुरूषो नारायणो देवता, पुरुषमेधे विनियोगः, पुरुषो वे नारायणो कामयत इति ब्राह्मण, भरस्रशोर्षां पुरुषः मरस्रा चतः सदस्रपात्‌, मभ्चूमिं मवतः स्पृष्टा श्रत्यतिष्ठदशराङ्गलं । पुरुष- एवेदं सवं यद्तं यच्च॒ भाव्ये, उताश्टतव्श्ेशानो यदन्नं नातिरोदति, एतावानस्य महिमातो ज्यायारख पुरुषः । पादोऽस्य विश्वा तानि चिपादश्वाखतं दिवि, तिादृद्धं उदैतत्परुषः पादोऽस्येहाभवत्यनः, ततो विश्वं यक्रामल्साश्रनानगरने भ्रमि, ततो विराडजायत विराजो श्रधिपुरुषः, सजातोऽत्यरिच्यत पञश्चाङ्मिमयोपुरः तस्माटयन्ञा स्वेतः संग्धलं प्रषदाज्य, पप्ररशस्तापश्क्र वायव्या नारण्षा याम्याश्च ये, तस्माद्यन्नाः सवेत चःमामानि अजिरे, कन्दाटसि जज्ञिरे तस्माद्‌ यजुस्तस्मादजायत तस्मादश्वा श्रजायन्त ये के चोभयादतः, गावो ऽजन्िरे तस्मात्तस्मान्नाता श्रजावयः ।

तं यज्ञं वदहदिंषि प्रोचन्यरुषं जातमग्रतः ।

तेन दैवा अयजन्त साध्या खषयश्च ये \

यत्पुरुषं व्यधः कतिघाव्यकन्पयन्‌, सुष्वं॑किमस्यामोत्किं

वाहक किमूरू पादा उच्यते ।

ब्राह्मणोऽस्य मुखमामोदराह राजन्यः छतः ।

ऊरू तदस्य यद्य: पद्या शुद्धो ्रजायत ॥

चन्द्रमा मनम जातञ्चचौः सयो श्रजायत ।

श्रोचाद्वायख प्राणश्च सुखादभ्चिरजायत ॥

नाभ्यां श्रासोदन्तरोक शखः द्योः समवन्तेत ८

६५््‌ नित्धाचारप्रदोपः।

पद्यां मि दिशः ओ्रोचात्तया लोकानकल्पयन ॥

यत्पुरुषेण हविषा देवा यज्ञमतन्वत ।

वसन्तो ्रासोदानज्य योश्न दध्र: शरद्धविः ॥

सप्ताग्रा सन्‌ परिधय स्तिः सप्तसभिघः कताः ।

देवा यद्यज्ञं तन्वाना श्वध्मन्‌ पुरुषं पग्र ॥

^“ यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवास्तानि ध्मांणि प्रथमान्यासन्‌, तेऽनाकं

महिमानः सचयन्त यच पूव साध्याः सन्ति देवाः, यष्नायत इत्यस्य षट्ूस्य प्रजापति्छषिः, चिष्टुपृह्ृन्दः, मनोदेवता, दयो प- स्थाने विनियोगः, “ यन्नायरतो दूरमुदेति देवं, तद्‌ सुप्तस्य तथेवेति, दूरङ्गमं ज्योतिषां ज्योतिरेकं तन्मे मनः, शिवसंकल्पमस्तु ” । °येन कर्मा्यपसोमनो षिणो यज्ञे रृणन्ति। विदयषु धराः, यद्‌- पुवं यच्चमन्तः प्रजानां तन््रे मनः शिवसङ्कल्पमस्तु । “ यतमज्ञान- सुत चतो तिश्च यतृज्यो तिरन्तरण्टत प्रजासु, यस्मान्न छते किंचन

८ & क वि्‌ %

कमे क्रियते तन््े मनः गिवसकन्यमस्तु”। “येनेदं श्रत भुवनं भविय्यत्परि शखददितमम्डतेन सवं, येन यज्ञस्तायते सप्रहोता तन्मे मनः शिवस ङ्ल्पमस्तु ” । “यस्िन्नेचः साम यजुषि यस्मिन्‌ प्रतिषठिता- रथनाभाविवाराः, यस्मि.ित्त £ सवमोतं प्रजानां तन्मे मन: भिव- संकल्यमस्तु । “ सुषारयिरश्वानिव यन्म्तुग्यानेनो यतेऽभोग्एभि- वाजिन दव । इद्मतिष्ठं यदजिरं जविष्ठं तन्मे मनः शिवभकन्प- मस्तु ” । मण्डलन्राद्यण, विनियोज्यतवेन मन्छका य्थेकर तलान््रन््- धमेलाभेन ऋष्यादिस्मरण, प्रजापतिच्छेषिः, यजुः, सर्योदिवता, ख्योपस्थाने विनियोगः । “ॐ यदे तन्मण्डलं तपति तन्म्हद्‌क्न्ता

निव्धाचारप्रदोपः। ६५९

अर्च मऽरुचां लोकोऽथ यदेतद्‌ चिर्दो्ते तन्महाव्रतं तानि सामानि समा्न्नाल्लोकोय य ऽएष ऽएतसििन्‌ मण्डले पुरषः सोऽप्रिस्तानि यजुषि सयजुषां लो कः । ९। सेषाचय्ये विद्या तपति तद्धेतदप्यविद्दा; स आहस््यौ वा एषा विद्या तपतोति वागचेव तत्पश्यन्ति वदति ।९। स एष एव शल्य एष॒ एतस्मिन्मण्डले पुरुषो ऽयेतदश्टतं यदेतद विर्दौप्यते तस्मान्मत्युनेखियते गटते- हयन्तस्तस्माद्‌ न दृश्यते श्टतेद्धन्तः ।२। तदेष श्लोको भव्ति, अन्तरम्टत्योरम्टत मित्यवर तन्मत्योरग्टतं म्टत्यावम्टतमादित- मित्येतद्येस्मिन्‌ हि पुरुष एतन्मण्डलं प्रतिष्ठितं तपति स्त्य व्विवखन्त वस्त॒ ऽदत्यसौवा ऽश्रादित्योष्विवस्ानेषद्य हो रारे व्विवस्ते तमेष वस्ते स्वतो दयनेन परितो खक््योरात्मा व्विवखतोत्यतस्िन्‌ डि मण्डल ऽपएतस्य धुरषस्यात्मतदेष श्लोको भवति ।४। तयोव्वा ऽएतयोर्भयोरेतस्य चा विष ऽएतस्य च पुर्षस्येतन््मण्डलं प्रतिष्ठा तस्मान्‌ मददुक्य परस्मेनग्र £ सेन्नेदेतां प्रतिष्ठां किनदा इत्येता द स, प्रतिष्टां हिन्तऽजो महदुक्थ परस्प मति तस्ममादुक्यशसं म्चयिष्ठं परिचच्ते प्रतिष्टा हिनो दि भवतोत्यधिदेवत ।५। ^ श्रथाधियज्ञ ”। यदेतन्मण्डलं तपत्यय९ स रुक्मोऽय यदेतद्‌ चि- दोष्यत ददं तत्पुष्करपणंमापोडहेताऽ्रापः पुष्करपणेमथ य ऽएष ऽएतस्िन््रण्डले पुरूषो यमेव स योय; दिरएमयः पु रुषस्तदेतदेवे- तत्त बश्छत्ये ोपधत्तं तद्यन्नस्येवा नुसरग्का मूद्धेमुत्क्रामति तदेतमप्येति य ऽएष तपति तस्मादश्निनाद्वियेत परिदहन्तमसुचन ह्येष तदा भरतोल्य ऽएवाधियज्ञं । ६ ¦ “` च्रयाध्यात्सं* यदे-

६६० नित्याचार्प्रदोपः।

तन्मण्डलं तपति यञ्षरको इदं तच्छङ्गमचन्नथ यदे तद्‌ विरद यते यच्चेतत्युष्कर पणमिदं तत्कष्णमचन्नय य ऽएष ऽएतस्िन्म्ण्डले पुरुषो यशेषं हिरण्मयः पुरुषोऽयमेव म योऽयं द चिणेकन्यरषः । € स ऽएष ऽएव लोक प्रणातामेव सर्वेोऽभिरभिसंपद्यते तस्येतन्मिय॒नं यो ऽयः सव्येचन्‌पुरुषोऽदसु हेतदात्मनो यन्मिथनं चदा वे सह- भिथुनेनाय सर्वोऽथ छत्रः छृत््तेताये तदयत्ते दे भवतो इन्द हि मिथुनं प्रजननं तस्माद्‌ द दे लोकं णे ऽउपधोयेते तस्माद्‌ दाभ्या दाभ्ां विति प्रणयन्ति। ८। स ऽएष ऽपवेन्द्रः। यो यं द्‌चिणे- चनपुरुषो येयमिनद्धाणौ ताभ्यां देवा ऽएतां विष्टतिमङ्खवन्नासि- कान्तेऽस्मराज्जायाया ऽन्तं नाश्नोयादौयवान्‌ हास्नान्नायते वौय्यै वन्तसुद् सा जनयति यस्या ऽश्रन्ते नाश्नाति ।<। तदेतदवनत्रत राजन्यवन्धवो मनुख्याणामनुतमां गोपायन्ति तस्माद्‌ तेषु वोय्ये: वाञ््ायते खतवाका वयमा साचिप्राश्येन जनयति।?०। तौ इदयस्याका्रं म्रत्यवेत्य मिथुनोभवतस्तो यदा मिधनस्यान्त- इं च्छतोऽय हे तत्पुरुषः खपिति तद्ययाङवेदं मानुषस्य भिथनम्यान्तं गता संविद्‌ दव भवत्येव डेवेतद्संविद ऽदव भवति देव द्येतन्मिथनं परमो ह्येष ऽश्रानन्दः । १ १। तस्मादेवं विसत्छप्यात्‌ ॥ लोक्य हेते ऽएव तदेवते भिथनेन प्रियेण धान्ना समद्धंयति त्छादृह खपन्तं धूरेव न बोधयेन्नेदेते देवते मिथ॒नौभव हिनन्योमानोति तस्माद्‌ हेतस्रवुपुषः सेश्रणभिव मुखं भवत्यत ऽएव तदेवते रेतः भिञ्चतस्तस्माद्रेतस्र दद सवे संभवति यदिदं किञ्च ।१२। स ऽएष ऽएव शत्यः 1 य ऽएष ऽएतस्िन्म्ण्डले

निद्याच्रारपदौपः। ६९२९

पुरुषो यश्चायं दकिणे्चन्‌पुरुषस्तस्य ईैतश्य दये पादावतिहतौ तौ हैतदाच्छिद्योत्कामति स यदोत्करामल्यय ईैतत्‌पुर्‌षो धियति तस्माद्‌ डेतत्ेतमाड्राच्छद्यस्येति । ९ २) एष ऽउ एव प्राणः ॥ एष होमाः सर्वाः प्रजाः प्रणयति तस्येते प्राणाः खाः स यद्‌ खर पित्ययेनमेते प्राणः खा ्रपियन्ति तस्मात्खाप्ययः खाष्य- योदवेत स्लप्न इद्रत्याचक्तते परोक्तं परोच्कामा डदि देवाः २४। सख एतेः सुक्नो न कस्यचन वेद न मनसा संकल्ययति न च वाचान्नस्य रसं विजनाति न (भप्प्राणन गन्धं विजानाति न चचृषा पश्यति न श्रोचेणए प्ररणोत्येतः दयते तदा पौता भवन्ति स॒ ऽएष एकः सन्प्रजासु बहधा व्याविष्टस्तस्माटेका मतै लोकं पणा मवंमभ्भिमनुविवत्यय यदेकं ऽएव तस्मादेकः ¦ १५ तदाङः। एको श्तयुवेहव इइत्येकश्च बदवञ्चेतिद त्रूयाद्यददामावमु तेनेकोऽय यदिह प्रजासु बहधा व्याविष्टस्तेनो बद्वः। १६) दाज्ञः, अन्तिके स्खतयदूंरा ऽदत्यन्तिके च दूरेचेतिह व्रूयाद्यद हायमिरा्यात्मन्तेनान्तिकेऽय यद्‌ासावसुच तेनोदूरे । १७। तदेष श्लोको भवति । अन्ये भात्यपभितो रमाना संचरेऽश्त दति यदे तन्मण्डलं तपति तदन्नमय य ऽएष ऽएतस्मिन््ण्डले पुरुषः सोन्ताम ऽएत सिन्नन्नेऽपथिलो भातौव्यधिदेवतं । १ ८। “श्रयाध्यात््मं ददमेव शरौरमन्नय योऽयं दक्तिणक्तनपुरुषः सोत्तास ऽएत- स्मिनन्नेऽपञ्चितो भाति। १९ । तमेतमभ्रिरित्यध्वयेव ऽउपामते, यजुरित्येष हौदः सवे यनक्ति सामेति इन्दोगा ऽएतसक्षिन्‌ रोद

(१) न सा ब्रागेन -

६६र्‌ नित्याचारप्रदयैपः।

मवे समानसुक्थामात वह्कचा ऽएष हद, मवेसुत्थापयति यातुरिति यातुविद्‌ ऽएतेन होद स्वे यतं विषमिति सर्पाः सपे दूति मपेविद ऽउभमिंति दैवा रयिरिति मनुव्यामायेत्यसुराः खधेति पितरो देवजन ऽदति देवजनविदो रूपमिति गन्धर्वा गन्य ऽद्त्यप्यरसस्तं ययाययोपासते तदेव भवति, तद्धेनान्‌ श्वा ऽवति लश्मादेनमेवंवित्सवे रेवेतेरुपासोत शवे ईतद्चवति सवेश डेनमेतद्भूला ऽवति।२०। स ऽएष चोष्टकोऽग्निक्रगेका यजरेका सामेका तद्याङ्गञ्चाचर्चापदघाति रुका ऽएव तस्या ऽश्रायतनमय- यां यजुषा पुष ऽएव तस्या ऽश्रायतनमयया सान्नापुष्कर पणेमेव तस्या ऽश्रायतनसेव चीष्टकः।९२१९। ते वा ऽएते उभे ऽएष च र्कम ऽएतच्च पुष्करपणेमेतं पुरूषमपोत ऽउभे दयक्यामे यजरपोत एवम्बकेष्टकः । ९९ । स ऽएष ऽएव शत्यः, य ऽएष ऽएतस्िन्मण्डले पुरुषो यश्चायं द्‌ चिण्चन्‌पुरूषः, स ऽएष ऽएवंविद ऽ्रत्मा भवति स यदठविदस्माज्ञोकात्रेत्ययेतमेवात्मानमभिमम्वति मो ऽम्टलो भवति डत्युदयस्यात्मा भवति । २रे। नेव॒वा द्द्‌मगर मदासोन्नेव सद्‌ाकोत्‌ । दति मण्डलन्राद्यणं दिवाकौच्ये श्रतसद्रौय शतेरिति ल्म धरः ।

नमस्ते इति च्रिमृणां प्रजापतिक्रषिः गायचोक्षन्दः, इयोरनुष्टपढन्दः, सद्रोदेवता, ख्यो पस्थाने विनियोगः । ““ ॐ नमस्ते र्‌द्रमन्यव उतोऽतदषबे नमः वाङ्न्धासुत ते नमः, या ते श्द्रश्वा तनुरघोरा पापकाभचिनो, तचा नस्तन्वा शन्तमया गिरि ग्रन्ताभिचाकश्रौहि, यामिषं गिरिशन्त रस्ते विभयथेस्तवे,

नित्याचारप्रदोपः। ६९२

शिवां गिरि तां कुरु मा हिध्सोः पुरुषं जगत्‌” । सौराः परमेषिप्रजापतिषेषिः, दयोरनष्टपडन्दः, दतौया विराट्‌ ्रादित्योदेवता, ष्र्यो पस्थाने विनियोगः । “ ऊद्‌ चन स्तरौोरसि नेच सश्चसि दा्ररुषे, उपोपेनमघवन्‌ व्य दन्न ते दानं देवस्य च्यते, श्रादित्येभ्यस्वा ”। '* कदाचन प्रयुच्छस्यभ निपामि जन्मनो, तरोयादित्य सवनत इद्द्रियमातस्थावष्डत दिव्यादि्येग्यस्ा "° ।

^ यज्ञो देवानां प्रत्येति सुन्रमादित्यामो भवता शडयन्तः, श्रा वोऽर्वाचि सुमतिवंटत्यादश्दोशिद्या वरिवो वित्तरामदादि- त्यभ्यसवा । श्रचमषेण्ुक्तनो पस्वान, गुद्धो पनिषत्‌, पूणमदः पणमिद, पूर्णात्‌ प्रणेमदच्यते

पूणस्य प्रणमादाय प्रणमेवावगगिव्यते, ॐखं ब्रह्य ख पुराणं वायुरं खमिति रसमा कौरव्याणां पुत्रो वेदोऽयं त्राद्मणा- विदुवेदेनेन यदे तितव्यं, श्रमम्भवे मण्डलत्राद्यणान्तः, शरणक्रो विभ्राडित्यनुवाकमाचरण वोपस्थानं, ततः प्रदचचिणमादत्य नमः सत्यो पवे प्रन, आसनस्थेषु प्रागगे दमेषु मरा्ुखतेन सव्यतयोपवोत परामशः, रस्तयोमस्तोयेनाघमषेणं, चिराचमनं. श्रङ्गुटमूलेन श्रोष्टयो दिंमाजेनं, श्रोष्टयोरेवाङ्गन्यगरेः मरुद्‌ पणनं, उद्‌केन वामपाणिप्रोचण, पादयोश्च प्रोचण, जिरश्वचुृटयनासिकादय- ओ्ओोचदयानां हस्तेन स्पगशंनं. पविच लच्णोपेतकुश्रचयेण इन्द्रि यस्पश्न, तदेव पावनं, पञ्चदश्रमाचाभिः प्रणवेन प्राणायामत्रयं, द्तिण- जानुपरि पवि चोपग्रदव्यतिरिक्रपवित्र लदणोपेत-कु श्रचययुक्राञ्जलि-

६६8 नित्याच्वारप्रदौपः।

धारणं, प्रणवसुचाय्ये व्ादइतिचयोचारण, गायश्या दिषा'°दादोनां वयस्तानामुच्चारणं, पुनर्गायश्याः पाददयरूपमद्ं चमुच्चाय्ये ठतीय- पादोच्चारणं, पुनराचामवान्‌ सवं गायत्या उच्चारणं, तत श्रादावारभ्य मन्लसहिनायाः, प्रयमाध्यायक्रमेण अनुवाकानुवाकक्रमेण वा प्रति- दिनि यावत्समाप्नि पाठः, मन्त्रसमाप्नौो त्राद्यणमदहिताया, श्रध्यायाध्यायक्रमेण, ब्राद्यणब्राद्यणएक्रमेण वा यावत्समाश्चि पाटः, श्रशरक्तौ कण्डिकाक्रमेण वा, एवमेकां शाखां समाप्य यस्यानेक वेदाध्ययन तस्यापरस्य वेदस्य एवमेव क्रमेण समापन, पञ्चादायवंण प्रणवपुराणेतिदहासाङ्गानामपि यथाक्रमेण समापनं ।

(र) एभिर्यावह्धि दिंनेरे तेषां ममाश्चिः, पुनरादावारभ्य बेद- भित्येवं करमेण या वन्जौवमभ्यासः, श्रशक्तौ गायचोमाचं, यादति- चयं वा प्रणवमाचे वा फलावग्रषायथ(२) पुरुषद्क्रस्य जपनियमः, मृभवः खः मत्यं तपः श्रद्धायां जोमोत्येतावन्माचं वा, अरग्रक्तौ सववेदफलायिंनः, सोंकारचतुराटर्तिगायचौोजपः, यम्बक- जातवेदा गायकचैरूपप्रताच्तरे जपो वा काम्यः, एवं त्रद्धा- यज्ञं कत्वा अन्ते श्रतप्रणवोचचारणं, ॐ नमो ब्रह्मणे, नमोऽग्रये, नमः प्रथिव्ये, नमः श्रोषपभोभ्यः, नमो वाचे, नमो वाचस्पतये, नमो विष्णवे, नमो महते, करोमोति चिजेपः, भ्रूमिं सप्टाचमनं, दति तेत्तिरौयश्रुत्यनुखारेण ब्द्धयल्ञविधिः, श्र ्रत्यचश्रतिगतलवात्‌ प्रकारान्तरं न गद्यते स्मृतयक्रतलात्‌ ।

(१) गायल्याः -- पादानां -- । (र) णवं -- (३) फलविग्रोषाथिनः -- ।

नित्धाचारप्रदोपः। ९६५

श्रय तपंणविधिः, प्रागयङ्घुग्रचयास्तरणं ततः, प्रष्छमहदा षिः,(९ गायचोदन्दः, विश्वेदेवा देवताः, श्रावाहने विनियोगः, "ॐ" विश्वेदेवाः सश्रागत प्रणता म दमं वं, एदं वरिनिषौदत," दव्यचतपुष्णभ्यां ब्द्यादयो विश्वदेवा भ्रच्रागच्छत्यावाहनं, यवान्‌ विकौय्ये, सूत(रहोचखछषिः, चिष्टप्‌कन्दः, विषदेवा देवताः जपे विनियोगः. “ॐ विश्वेदेवाः प्ररणतेमः हवं ये मे अ्रन्तरौ य उपद्यविष्ट, ये श्रध्धिजिह्णा उत वा यजता श्रासद्यासिन्‌ वद्िंषि मादयष्वं,” दति जपः, दचिणएजानुपातनं, उद्पृखल्व जक शचयस्य द किणदस्तेन तपेणाथं ग्रहण, वामरस्तेन द चिण- हस्तस्य शनं, ॐ न्रद्या दष्यताभिति देवनो्यंन (रेयवाभिः प्रादेश- माचं उद्भतजले जलप्रचेपण ब्रद्धतपेण, दद ब्रद्धयण इति त्यागः, एवं पुनर्वारदइय, यवाभावे प्रतिनिधिवेन तण्डलाः, चिन्तामणिकारस्तु यवानां वैकल्पिकम्‌. एवं विष्एस्तप्यतामिति तपेणचयं, ॐ शद्र्तप्यतामिति वारदयं,*) प्रजा पतिस्तप्यतामिति कनिष्ठाङ््मूलप्रजापतितोयन सत्‌ देवा्तप्यन्तां, कन्दा सि दष्यन्तां बेदास्तप्यन्तां, खषयस्त्यन्तां, एुराणणचायास्तष्यन्तां दतरा चार्यासत्यन्तां, सम्बरा: सावयवासतयन्तां, रेयसष्यन्तां, श्रप्यर सस्तप्यन्तां, देवानुगास्तषयन्तां, नागास्त्यन्तां सागरास्तव्यन्ता, पवेतास्तप्यन्तां, सरितस्तप्यन्तां, दिवया-मानुषास्तपयन्तां, यच्चा

(९) एव्छमदहषिः। (र) सुद्ोच्र -- ऋषिः (द्‌) यकैः (४) चयं ।

८

६६६ नित्याचारप्रदोपः।

स्तथन्ता, रचांसि हषयन्तां ; पिश्चास्तुषयन्तां ; सुपणस्तष्यन्तां, तानि दयन्त, पवस्त्यन्तां, वनस्पतचस्तृयन्तां, एथिवो दप्यतामिति वा, श्रोषधयस्तष्यन्तां, श्दतद्रामचतुवि धसतप्यतां, एतेभ्यो ॐकारनान्ना देवतोर्यनान्वारभेन वार्य तपण, प्रतितपणं ददं विष्णवे दत्यादिरूपेण त्यागः, जलप्रच्तेपशच जलस्थस्य जले स्थलस्य तौर समोपे, चेष्नले खले चेदुद्धतो दकेन स्थले सम्भवे चावाहनस्थानङ्शषु जलप्रचेपः, जले स्थले वापि, ततो यज्ञसूबोत्तरौोययोः, कण्ठावसक्रकरणं, तपेणायकुशचयमध्यस्य तोयाभिसमुखं धारण, उद्य खल मसतयेव सव्यान्वारश्धे द चिणदस्तेन प्राजापत्यतौयन वारदयं दयं, मनुव्या अचागच्छतेत्यावाहनं ; नाच मन्त्रः, सनकस्तष्यतां, इदं सनकाय, पुनरपरतपेणत्यागौ, सनन्द्‌- सुष्यतां , सनातनस्त्यतां ; क पिलस्तप्यतां, वो दृस्तप्यतांः प्रासुरि- सतप्यतां, पञ्चभि खस्तप्यतां सवेषां प्रणवादिनान्ना वारदयं दयं, खषितपेणएमिति सनकादितपणवत्‌ प्राजापत्येन तोयेन वारदयं दय च, कुगश्मध्येन निवोतौलेन च कत्तव्य; मरो चिस्तप्यता, ददं मरिचथे, पुनरपि वा त्पणत्यागौ, श्रचि्तप्यतां, श्रङ्गिरास्त्यत, पौ ल्यस्तप्यतां, प्रचेतास्तु्यतां, वशिष्टस्तपयतां, ग्गुसत्यतां, नारदस्ष्यतां, प्रणवादिनान्ना वारदयं तपणत्यागगै, ततोऽपस्य- करण, यन्ञोपवोतवासमोः, दचिणामिमुखलं, सव्यजानुपातनं, श्रावाइनसख्ानात्‌ कुश्ाना(* ग्रहण, तिलयपुष्यमादाय ¦ शंखच्छषिः

(१९) आवाहनस्थानकुष्यानां दच्िगाग्रकर्ग

नित्याचारप्रदौपः। ६६७

चिष्टुपकृन्दः पितरोदे वता, भ्रावादने विनियोगः `“ ॐ उशन्तस्वा- निधो मद्युशन्तः समिधोमहि ; उशन्नुशत श्रावह पिन्‌ विषे श्रत्तवे ” ¦ ॐ कव्यवालनलादयो यमो(९) वैवखतादयो ऽस्मत्यिढ- पितामद्धप्रपितामदहा अरस्मिन्मातामद-प्रमातामद-दद्धप्रमातामदा अस्िन्माढपितामदो-प्रपितामद्यः अचागच्छत, पितरोऽचागच्कछतैव वा, सव॑षा, तिलविकरणं. ग्रंखद्छपिः, जिष्टपक्घन्दः पितरोदे वता, जपे विनियोगः, “ॐ श्रायन्त नः पितरः सोम्यामो ऽभ्रिव्वान्ताः पयथि- भिरदवथानेः, अ्रस्मिन्‌ यज्ञे खधया मदन्तो ऽधिन्रवन्त्‌ तेऽवन्त्वस्मान्‌" द तिजपः, राजतेन पाचेण मौव्तन वा, तदभावे खद्गन तदभावे तासेण भ्रसन्भवे नारिकेलादिपातरेण वा दादश्ाङ्गलवार्णे वा; पाचाभावे रजतादि, तिलयुतेनाञ्नलिना वा तपेण । अत्यन्ता- सम्भवे गुणलोपे त॒ मुख्यस्येति केवलाचज्नलिन वा, तपणसाधन- कु शरचयस्य द्िगुणोक्त्य जलेन मोरककरण. कुशम्‌लाग्रयोजले परबेश्राय सव्यरस्तेन कुश्रमध्यधारणं; पिदढतौर्यन पाच जखप्ररण, द्‌ चिण्ते श्रङ्ुश्तजनोयो गरूपसुद्रां परि दत्य पाचम्येषु जलेषु तिलमिश्रणं, श्रणद्धाञ्जलिना ग्रहृण जलयद्दणत्पववमेव द क्तिण- हस्तेन तिलमादाय वामृस्ते करण, उद्धृतो द कतपेणे च श्वमिस्य- जलपूपपाचे तिल मिश्रण, तस्पमात्पाचे ण सतिलगरहणं, जो वत्‌ पिट- कस्य तिल्लमिश्रणाभावः न जौवत्‌ पिकः छृष्तीस्तिलेरिलि

(९) यमावखाद यऽ -- । (२) दाद फ्राङ्कल-- काणे शिलावरेरा वा

६६८ नित्धाचारप्ररोपः।

निषेधात्‌ । कृष्णत्रस्य पिहकमेणोचितं प्राप्रालुवादिलेन मल- वद्वासो निषेधवदिगश्रेषणपरत्वाभावात्‌ ।

ॐ कव्यवालनलस्तप्यतां, दति पिढतोचन गोसङ्गमा उद्भ्य लिपेत्‌, “ददं कव्यवालनलादयः पुनर्वारद्य, एवं मवं प्रणवप्रवेकनान्ना वारचयतपेणएत्यागः, सोमस्तप्यतां, यमस्त्यतां, श्रयेमास्तृप्यतां, श्रग्निषवात्तापितरस्तषयन्तां सोमपाः पितर स्तप्यन्तां, विषदः पितरस्तणन्तां ; ततो यमतपेणं वेकल्धिकं संथोगण्यकूलात्‌ यावन्जोवं पापच्चयश्चास्य फलकरणपच्ते ; तच्च देवतोयेंनेत्येके, दैवतो येपच्चे ऽप्पसव्यद्‌ चिणमु खलादयः सन्त्येव, यमाय नम दूति वाक्येनाञ्ञलि त्रयतपेण, ददं यमाय एवमन्येभ्योऽच्नल्तो चयं चयं तर्पणं, धर्मराजाय नमः, ग्टत्यवे नमः. अ्रन्तिकाय नमः, वेवश्रताय नमः, कालाय नमः, सवेश्ठतचयाय नमः, ज्ञानाय नमः, श्रौ दम्बराय नमः, दघ्राय नमः, लोलाय नमः, परमेष्ठिने नमः, ठकोदराय नमः, चिराय नमः, दिवगुप्राय नमः, कष्णचतुदश्यामुषमि नदौस्नान- पूवकं यमतपेणं सव पापक्चयायं, नटौस्नानसहितं कर्मान्तरमेव काम्य, एतावन्जो वत्‌ पिटकस्य मातरि सते पितरि जवति समाचारा- न्माटपितामदहोनां अ्रेव तपण, ततो शटतपिदढकस्य कथ्यतेऽधिकं, एव ; ॐ वसवस्तप्यन्तामिदं जलं तेभ्यः खधानम दति जिवार इद वसुभ्यः, ७ रद्रास््यन्तामिदं जलं तेभ्यः खधानमः, ॐ श्रादित्या- सतष्यन्तामिद्‌ जलं तेभ्यः खघानमः, ॐ श्राचायालतप्यन्तामिदं नलं

~~ न ~~ ---- ~~~ ~~ --~ ~~~ न =-= ~ ~ -~-------~---- --

(९).

नित्याचारप्दौपः। ६६९

तेभ्यः। भ्रय पिच्रादितपेण, रजापतिद्छबिः; चिष्टपृङकन्दः, पितरो- देवता; ॐ उदौरतामवर उत्परास उन्मध्यमाः पितरः सोम्यासः, `“ श्रसु यद्युरटकारतन्नाप्ते नोऽवन्त॒ पितरो हवेषु” ॐ श्रमुक- सगो चोऽस्मत्पिता श्रमुकदेवश्र्मा दतामिदं जलं तस्मे खधा नमः, इदमसमत्पिचेऽसुकदेवश्रमैणे, श्रच मन्त्रादौ प्रणवोारण, नामविग्रषेण गोचादौ च एवं वच्यमाणेषु सवेच, श्रङ्गिराखषिः, चिष्टप॒कन्दः, पितरो देवता, तपेणे विनियोगः, “ॐ श्रङ्किरिमोनः पितरो नवम्ना श्रर्वाणो ग्छगवः सोम्यासः, तेषां वयं सुमतो यन्ञोयानामपि भद्रे सौमनसे स्याम) ॐ श्रमुकसगोचो ऽस्मत्पिताऽमुकदिवग्रमां दष्यतामिदं जल तेभ्यः खधानमः, दद- मस्म त्‌ पिच, गरंखशटषिः, चिष्टुपकन्दः, पितरोदेवता, तपेणे विनि- योगः. "ॐ त्रा यन्तनः पितरः सोम्यासो ऽभिष्वात्ता पथिभिर्देवयानेः, श्रस्मिन्‌ यज्ञे खधया मदन्तोऽधिन्रवन्त्‌ ते ऽवन्तवस््ान्‌ ” । श्रसुक- मगो जोऽस्मत्पिताऽमुकदेवशर्मां दथतामिदरं जलं तसे खधानमः, द्रदमस्मत्‌ पिच, प्रजापतिषेषिः, यजः, पितरो देवता, तपेणे विनि- योगः. “ॐ ऊजं वदन्तौ रम्डतं तं पयःकोलालं परिश्रुत, स्धास्घ तपेयत मे पिद्धन्‌ । अरमुकसगोचोऽस्मत्पितामहोऽसुकदेवश्रमां दष्यतामिदं जलं तस्ने खधानमः, ददमस्मत्‌ पितामहायाऽमुक- टेवश्रमणे, प्रजापतिकेषिः, यजः, पितरोदेवता, तपंणे विनियोगः, स्म ्कमेणि परादिना पूर्वान्त दूति ओ्रोतवन्मन््रपरिच्छदद्ेत- द शेनात्वण्डिका परिच्छेदस्य स्मात्ते विनियो गायेलात्‌, यजश्रयमन्त्रः एकः; “ॐ पिहन्यः खघायिभ्यः खघानमः, ॐ पितामदेभ्यः

७० जनित्याचारप्रदोपः।

सखधायचिभ्यः खधघानमः, ॐ प्रपितामहेभ्यः खघायिग्यः खचानमः, ^“ श्रचन्यितरी ऽनुमदन्त पितरोऽतिहष्यन्त्‌ पितरः पितरः गएन्धध्व ”” । अ्रमुकमगो चो ऽस्मत्‌ पितामहोऽमुकदेवग्रमां दष्यतामिद्‌ जलं तसमै खघानमः, इदमस्म त्पिनामदायामुकदे वश्रम॑णे। प्रजापति धिः, चिष्ुपद्न्दः, पितरो देवला, तपेणे विनियोगः ।

“ॐ ये चह पितरो ये च नेया विद्यां उचन प्रविष्य, लं वेत्थ यति ते जातवेदः सुधाभियन्ञं सुकृतं जुषख ' । भ्रमु क- सगो चो ऽस्मत्‌ पितामहोऽसुकदिवशरमां दप्यतामिद्‌ं जलं तस खधानमः, इदमस्मत्‌पितामहायामुकदेवशमणे । गोतम रषिः, गायत्रो ऋन्दः, विश्वेदेवा देवता, तपंणे विनियौगः, ^ ॐ मधेवाता ऋतायते मधु चरन्ति सिन्धवः, माष्वौनेः सतोषधोः” । भ्रसुक- सगो चोऽस्मत्म पितामहो ऽसुकदिवगशर्मां दषयतामिदं जलं तस्मै खघा- नमः, दद्‌मस्मत्रपितामहायामुकदेवश्रमणे । गोतम षिः, गायत्रो कन्दः, विश्वेदेवा देवता, तपेणे विनियो गः, ““ ॐ मधुनक्त- सुतोषमो मधमत्पायिवं रजः मधद्योरस्त॒ नः पिता" । असुक- सगोचोऽस्मत्रपितामद्ो ऽमुकदवशर्मां दष्यलामिदं जलं तस्मै खधानमः, दद्‌मस्मन्मपितामदायासुकदेवशरमणे । गोतम खषिः, गायचोकन्दः, विश्येरेवा देवता, तपेण विनियोगः ।

“ॐ मधूमान्नो वनस्प्रतिमेधमां अरस्तु खयः, माध्वौर्गावो भवन्त नः ” । श्रमुकसगोचो ऽस्मत्रपितामदो ऽमुकदेवशरमां टष्यता- मिदं जलं तस्ते खधानमः, इद्‌मस्मत्रपितामहायासुकदे वश्रमंणे । श्रमुकसगोचोऽसमत्पिठपितामदप्रपितामदहा श्रमुकदेव-रमुकदटव-

निव्याचारप्रदोपः। ६७१

असुकदेवश्र्माणः, द्यघ्वमिदं जलं तेभ्यः खधानमः, ददमस्म- त्िदपितामदप्रपितामहेभ्योऽमुक-श्रसुक-श्रसुक-देवश्रमभ्यः, एवं पुनर्वारदयं तपेणत्यागो, पितामहे जवति प्रपितामहे पितामह- सम्बस्िमन्त्राः, ठद्धप्रपितामडे प्रपितामदमन््ाः : एवं प्रपितामहे जोवल्यद्य, ततः शताञ्जलिरिमं मन्तं पठेत्‌ । प्रजापति षिः, यजुः, पितरो देवता, जपे विनियोगः, “ नमो वः पितरः श्टश्रा(“य, नमो वः पितरस्तपसे, नमो वः पितरो यन्नौवं तसमै नमो वः पितरो रमाय, नमो वः पितरो घोराय मन्यवे खचाये वः पितरो नमः” । ततो मातामहादितपणं, शअ्रमुकसगोचोऽस्न्मातामदो- ऽसुकदेवशर्मां दष्यतामिदं नशं तसौ खधानमः, इदमस्मत्‌ मातामदायासुकदेवश्रमणे, एवमपरवारदयं तपेणत्यागौ, श्रसुक सगो चोऽस्मत्‌टद्ध मरमातामडहोऽसुकदेवशमां टप्यतामिदं जलं तस सख्धाममः, ददमस्मत्‌दृद्धप्रमातामहायामसुकदेवशमंणे, एवमपर वारद्वयं तपेणत्यागौ ।

मातचादितपेणं, श्रमसुकसगोचा-ऽस्न््राताऽसुका(^ द्वौ दण्यता- मिदं जलं तस्ये खधानमः, ददमसन्म्राचे श्रमुका देये एवमपर- वारद्यं तपैणएत्यागौ, श्रमुकसगोचास्मत्यितामरौ श्रमुका ठेवो दष्यतामिदं जलं तस्ये खधानमः, ददमस्मत्पितामद्ये अरमुकादेये, एवमपरवारदथं तपेणएत्यागो, श्रमुकसगो चाऽम्मत्मपितामरौ श्रमुका देवौ हष्यता मिदं जलं तस्ये खधानमः, दद मस्मत्मपितामद

(९) प्रोवाच । (र्‌) अमुक देवौ |

६७२ नित्धाश्चार्प्रदोपः।

श्रमुकादेव्ये एवमपरवारदयं तप॑णत्यागो, श्रसुकषगोचा श्रस्मत्‌- ज्येष्ठमाता श्रसुकादेवौ दष्यताभिदं जल तस्यै खधानमः, एकोऽञलिः, इदमस्मत्‌न्ेष्टमानचे, ततः कनिष्ठमाचे, ततो च्येष्ठ- कनिष्टरूपेण पिततपंणं, श्रनेनेव क्रमेण भ्रातृतपेणे, एवं माता- मरो-प्रमातामरौ-दृद्धप्रमातामङहोनां, भगिनोनां च्येष्ठादिक्रमेण, एव॒ मातुलादौनां, श्श्टुरमातभगिनोनां च्येष्टादिक्रमेण, ततः खपन्नोनां च्येष्टादिक्रमेण, ततः खपुच्राणं चेष्ठा दिकरमेण, ततः सखद्‌दि्ृणं, ततो गुरूण्णं, गिव्याणएणं, भित्राणां ययास्मरण- सन्निषृष्टज्ञातोनां करमेण, भावुक-गशाल-बान्धवानां च, खामिना- मन्येषां च, कारश्श्यात्‌ स्मरणे तपण, एतेभ्योरेकेकाच्नलिः, ययानाम त्यागः, ततः. ^" देवासुरास्तया यक्ता नागा गन्धवंराच्साः । पिश्ाचाः गुद्यकाः सिद्धाः कुश्राण्डास्तरवः खगाः । जलेचर। निलया वाखादाराश्च जन्तवः । हश्धिमेते प्रयान््वा्रर मद त्तनाम्बनाखिलाः `” दूति जलाञ्नलिद्‌ान एते च प्रेतभावं गता इति वुद्या तपेणं । तथा,- ^“ नरकेषु ममस्तषु यातनासु च ये सिताः । तेषामाप्यायनायेतदौ यते मलिलं मया "` ॥ इत्येकोऽ्नलिः । ““ ये बान्धवा अवान्धवा अन्यजन्मनि बान्धवाः । ते त्षिमखिलां यान्त्‌ ये चास्मत्तोयकांचिएः `" ॥

नित्याश्वारप्रदोपः। ६७४

दृत्येकोऽच्नलिः, ततो श्त्तोय दत्वा वस््र्षालनं, समाचारा- दास्तरणकुग्रचयं तपेणकुशांेकौरत्य शमो सुस्याप्य तच वस्त निष्यौडन । “ये चाद्मतक्रुले जाता श्रपु्रा गोिणो ष्टाः । ते ग्ट्न्त्‌ मया दत्ते वस्लनिष्यौडितोदक” ॥ निष्यौडनकाले चासछ्तप्रष्टतानां बुद्धो करणं, तथात्यागिनां कुलयोषित, द्‌ासवगेतत्यितवगेस्य च, ततो यज्नोपवोतौ शूला पूरवैमु खस्थः सङद्‌ाचमनं, प्रातःखानं काम्यतोयस्ञानादौ तपेणाक्तेन एतावत्पयेन्तकरण, मध्याङ्धे तु स्ञानवत्तपंणमपि प्रधानं प्रघान- भरतेनापि तपेणेन स्ञानाङ्गल निर्वाहः, ततो जपयज्ञः, गायव्या चष्वारिस्मरणं, यथाग्रक्ि गायचोजपः, स च दिविधः दृग्रप्रणव- मयुक्तः सप्तवयादइतिशिरःसदित एकः, प्रणञन्याइतिसहितोऽपर दव्यक्रं प्राक्‌, एवं ्रघमषेणद्ुपदा, हंसपावमानि कुभ्राण्डसंज्ञक- प््तोनां शक्तौ मत्यां जपः, जपघरमाोक्ताः, श्रय सूर्याध्यैः, श्र्रतो- {षछदलपदमलिखन, तिलयवरक्रचन्दनयतजलपातचं॑गटहोला हसः प्रविषदिति पटिता मद्धेपयेन्तमुपस्थाप्य सूर्यायाघं नम दति मण्डलेऽचंजलप्रचेपः शिरस्यश्नलिं निधाय जपः । “ ॐ नमस्ते विष्णरूपाय नमस्ते न्रद्वरूपिणे । सहस्र श्ये नित्यं नमस्ते सवं तेजसे ॥ नमस्ते सद्र वपुषे नमस्त भक्तवत्सल ! । जगत्छामिन्नमस्तेऽस्ह्‌ दिव्यचन्दनरूप््टक्‌ ! ॥

पद्मनाभ ! नमस्तेऽस्त कुण्डलाङ्गदश्वषित ! । नर्‌

६७४ निद्यान्चारप्रदोपः।

नमस्ते सवलोके ! सुप्रानामपि बुध्यसे ॥ सुतं दुष्कृतं चेव मवं पश्यसि सवेदा । सत्यदैव ! नमस्तेऽस्त प्रसोद मम भास्कर! ॥ दिवाकर! नमस्तेऽस्तु प्रभाकर! नमोऽसते । एवं नमस्छत्य चिःप्रद्‌ लिणकर ण, तपणोन्तर कमं, ब्रह्माणं, चतूरवक्ष (\)कनकवणं कमण्डलखक्‌ खवाचद्छचरकरं ध्याला दिर ण्यगभं दत्यस्य, प्रजापति षिः, चिष्टुपङन्दः, दिरण्छगर्भो देवता, पूजायां विनियोगः। ०८ हिरष्छगभः समवन्तागरे श्रुतस्य जातः पतिरेक श्रासोत्‌ | सदाधार प्रथिवी द्यामुतेमां कर्मे देवाय हविषा विधेम ” ॥ दति जक्लेषु पुष्यप्रचेपः, नाचावाहनादि, पुष्यदानमाच्- परज्ञा एवं रद्रादिषु, विष्णपूजायां विशेषः, प्रणव व्यादि समरणं श्रघेसंस्कारः, ॐ नारायणमावादयामि, नारायण अ्चागच्छ, दूति पुष्याचताभ्थां जले ध्येयः मदे त्यक्ररूपस्यावाहनं, ॐ नारायणाया- सनं ददानौत्यासनदानं, ॐ नारायणाय पाद्यं ददानोति पुष्या- चतसहितं पाद्यजलदानं, ॐ नारायणाय श्र्घोदक इत्यघेदानं, ॐ नारायणायाचमन ददानोत्याचमनोयदानं, ॐ नारायणाय सानोयं दद्ानोति सख्रनोयदान, पुनराचमनोयं, ॐ नारायणाय वस्त्रयुगं ददानोति वस्तयुग्मदानं, ॐ नारायणाय यज्नोपवोतं ददानोति यन्ञोपवोतद्‌ानं, ॐ नारायणाय गन्धं ददानोति गन्ध- दानं, पुरुषषक्नव्यादि समला ॐ सदखश्रोत्यादि साध्याः सन्ति देवा इत्यन्त क्रमुच्चाय्ये नारायणाय पुष्यं ददानोति पुष्यदानं।

~ ~~ ~~~ -~----~----~--~---~ =~~-~-------~~----~------=- -- ~ = == ---- ~~~ ~ ~~~ ~ ~

(१) रल्तवगां ।

नित्याच्वारप्रदयपः। ७१५

गायत्या ख्व्यादि स्मृवा गायचोसुचाय्ये नारायणाय धूपं खादेति धूपः, एवं गायचोसुच्चाख दौपं खाहेति दौपः, गायत्रो सुचाय्ये नेवेध्य ददानोति नेवेध्ं, श्राचमनं, गायचोमुचचाय्य नारायणाय नम दृति पुष्पाञ्नलिदानं, गायक्नौसुच्चाय्ये नारायण, सखस्थानं गच्छेति इदयकमले गति चिन्तनं ्रश्रक्रो गन्धादिपञ्चोप- चारेए वा, पुष्येणेव गन्धधूपदानं पुष्यस्यासम्भवे जलेनेव सर्वोप- चाराः, तदन्ते निरच्ननब्रह्यवन सय्येष्यान, ततो स्द्रध्यानं, श्रघोरच्छषिः, गायन्रौडन्दः, सद्रोदे वता, पूजायां विनियोगः, “सद्र टरषारूढं शलदस्तं शक्तवाससं, ॐ नमस्ते रुद्रमन्यव दति उच्चाय्य रुद्राय नमः, दति पुष्यदान, नारायण षिः, यजः, द्योदिवता, नारायण षिः, गायच्ोकन्दः, भवितादेवता, विश्वामिच षिः, स वितादेवता, सय्यैपूजायां विनियोगः, ` श्रादित्यं रक्रवश दिञुजं पद्य दस्त ध्याता, देव सविता प्रसुव यज्ञं प्रसुव धन्ञपति भगाय, दिव्यो गन्धवंः केतपूः केतन्नः पुनातु वाचस्पतिर्वाचन्नः भवितुः, विश्वानि देव सवित दुरितानि परामव, यद्धदर तन्न श्रासुर गायचौमुचाय्ये सवित्रे नम रति पुष्यदानं। प्रजापति खषिः, गायत्ोक्कन्दः, भिचोदेवता, भिचरपूजायां विनियोगः, मिचरस्य तपेणि टतो वौ देवस्य मानसि, दुक्तं शितच्रश्रवस्तसं, मिचो न एदि सुभिव्या इन्रस्योरुमादिदचिणं चण, उश्रन्ुग्तःः सो नः स्योन, ते ठंहम्यामि मिच्र ममा चचुषा भर्वाणि तानि समोचर्ता, भिचस्याहं चचृषा सर्वाणि श्चूतानि ममोच्ामरे,*' दति मन्त्रसु चाये

<= == --~ ------ [भि ति 77)

(१) समौत्ते ।

६६ नित्याचारपदोपः |

मिच्ाय नमद्ति जले पुष्यप्रेपः, ^ दमं मे वरूण › ^“ तच्वायामि ^ छर्‌ होति ” मन्तचयस्य श्ग्यादिसमरणं, शक्ञवण पाग्रदस्तं मकरवाहनं वर्णं ध्याला मन्लजयमुच्चाथ्ये वरुणाय नम इति जले पुष्यप्रचेपः ¦ पुष्याभाव सवं जलं । “ॐ दंसः प्रदचिषदि "ति सूर्या वलोकनं ! प्रजापति खषिः, गायकौङन्दः, दर्योदे वता, उपस्थाने विनियोगः । श्रदुखमास्य केतवो-विरश्मयोजानां(*) श्रनु भ्नाजती श्रग्रयो यथा। दति द्ूर्याभिमुखस्योद्धवाङ्लोरवम्यानं, प्रजापति षिः, चिष्टुपङ्कन्दः, तवष्टा देवता, सुखपिमाजेने विनियो गः। ^ ॐ संवचेसा पयसा संतनूभिर गान्महिमनसासं रशितेन व्वष्टा सुदतोविदधातु रायोऽनुमाशटितन्योयविदिष्टं ” । श्रनेन तोयेन पाणिभ्यां मुखमाजन। प्रजापति खषिः, यजुः, येदिवता, उपश्याने विनियोगः । ॐ खयंभुरसि अष्टो र स्सिवर्चादां श्रसि वर्चेमि डि सूखयेम्या- टतमन्यावनत्तंः' । श्रनेन सूर्योपस्थानं । सूयेभ्येत्यस्य, प्रजापति चछषिः, यजः, द््ोदे वता, प्रदचिणे विनियोगः । ^“ ॐ दखयस्या- ठतमन्यावन्तः ” । श्रनेन प्रदल्चिणकरणं । उपविश्य दिग्देवतानां नमस्कारः, दिग्भ्यो नमः, दिग्देवताभ्यो नमः, दति कर्काचार्याः; दिशां च देवतानां च प्रत्येकं नमस्कार- इत्याहः । प्रा दिश नमः; प्रागदकिणाये दिशे नमः; दक्विणाये दिशे नमः

दिणापराये दिभे नमः; पश्चिमाये दिशे नमः; पञ्िमोदीच्यै दिगरे नमः; उदौच्ये दिगरे नमः; भर्वाच्ये दिग नमः; इन्राय नमः; श्रग्रये नमः; यमाय नमः नेच्छेताय नमः, वरुणाय नमः,

(९) जना । (२) {सवन ।

निव्याचारपदौपः। ९७9

वायवे नमः, कुबेराय नमः, ईगश्रानाय नमः, ब्रह्मणे नमः, अनन्ताय नमः, ॐ ब्रह्मणे नम इति द्ये नमस्छ्त्य जलाश्नलिदानं । ॐ श्रभ्रये नम दति जलाश्नलिदामं ¦ नमः एथिष्ये, नमो वाचे, नमो वाचस्यतये, ॐ श्रोषधोभ्यो ममः, नमो विष्णवे, नमो महते, नमोऽवभ्यो श्रपांपतये वरूपाय नमः। एतेभ्य नमचछत्य जलाश्नलि- दानं, तोयद ग्रप्र्लालनं, नमोऽवृभ्यो श्रपां पतये वर्णाय नमो नमः दति नमस्कारः । श्रच श्रमो शिरः कृता वेदनमसखारः छग्ेदाय नमः, यजुेदाय नमः, सामवेदाय नमः, भ्रयवेबेदाय नमः, परमेष्टो प्रजापति ऋषिः, भ्रनुषुपढन्दः, वरणोदेवता, तौ य विसजने विनियोगः, प्रजापति छषिः, धान्नोधास्न दति यजः, यदाह्रग्या इति गायचोक्कन्दः, वर्णोदेवता, तोयं विजने विनियोगः। “ ॐ मापोमो षधो हिसौ न्न धाश्नो (\)राजखस्ततो वरूण नो सञ्च, यदाहरग्या इति वर्णति(रश्रापामहे ततो वरुण नो मुञ्च” । गङ्ग खम्यानं गच्छ दति तौथेविसजनं | प्रजापति खषिः, गायचोक्छन्दः, सोमोदेवता, जपे विनियोगः । “ ॐ श्रा्यायख (“समेत ते विश्वतः सोमटष्णां । भवावाजस्य सगय” दूति श्रतं दग्र वा जयपः। प्रजापति षिः, यजुः, (*भ्रान्तविटो देवता, (*जपनिवेदने विनियोगः । “ॐ देवा- श्रान्त विटो शन्तमित्वाश्रान्तमिति मनसस्यत दमं देवायन्

(९) राजदल्ततो । (र) प्रयामहे । (३) समेतु । (४) खातुविदो (५) जपसमपंणे

६७८ नित्धाचारपदौपः।

खादहा” वा चेधा। श्रमेन जणेन परमात्मा विष्णः प्रियतां । दति जपनिवेदन । भ्रनेनेव विधिना नेमित्तिकं काम्यं प्रातःलानं च काय्य : नैमित्तिक सक्रान्तियहोपरागाद्धौदयादिविशिष्टयोग- निभिन्तकं । यत्त॒ चाण्ड़ालादिस्यग्रेननिमित्तकं तदमन्तक- भित्युकतमेव, भक्रान्तिक्लानं नेमिन्तिकं । संक्रान्तिखरुपं च्योतिः- शास्त्र । ^ ब्टगक्रकं टम॑क्रान्ति यत्त दिग्दकिएणयने । विषुवतोतुलामेषं विष्एपद्यः खिरात्मके । षटडश्रति (र दिसखभावे दाद ग्वं प्रकौत्तिताः ” ॥ म्रगो मकरः, सिरा टष-सिद-टशिक-कुम्भरागश्रयः। (दिः सखभावते, मिथन-कन्या-घनु मोनाः, देवो पुराण, ^ चटेः सदख- भागोयः स कालो रविसक्रमे | देवलः,- “ मंक्रान्तिसमयः खन्मो द्‌लंच्छः (रपिशितेचणेः । तद्यो गाद्यधसखोड “चिग्न्नाद्यः प्रकौ्तिताः ॥ ” ददं संक्रान्तिपुवंकालो नषष्टोदष्डात्मकतद्‌ पलचिताहोराचपर उपवासादि विषयं तेलस्त्रौ मां सवजंनविषयं चेति प्रांचः देवौ पुराणे,- “ षड्शौतिभ्रुखेऽनोते हत्त च विषुवदये । भविष्यत्ययने पुण्यमतौते चोत्तरायणे ॥“

(१) दिश्रोरे। (२) दिःणरेराः| (ह) पिशितोपमे : | (४) विश्ननादयः |

नित्धाचारप्रदोपः, ३.3

विशेषमाह देवलः, ^° िश्रात्ककंटके नाद्यो मकरे विश्रतिः परा वत्तमाने तुलामेषे नाद्यखभयतो दग्र ॥ "' उभयतः तुलामेषयोः- “ षड्ग्रोत्यामतोतायां षटोरक्रा तु नाडिका । पुष्धायां विष्णपद्यां च प्राकूपञ्चादपि षोड़श ॥ च्रहः मक्रमणे पुण्यम: रत्छ प्रकोत्तित । राचौ संक्रमणे पुण्यं दिनाद्धं स्नानदानयोः” ॥ दूति राचिसक्रमणेन्‌ पुण्धकालपिधिपरव्वाल्छत्छादः , पुश्वत्व यथया प्राप्रानुवादः, णतेषां वचनानां दिवस- संक्रा न्तिविषयलं. राचौ वचनान्तरेण व्यवस्थावममात्‌ । देवोपुराणे,- “ मानाद्धं भास्करे पुष्छमप्रणं श्रवेरोदले । परण त्रभयतो ज्ञेयमतिरेकोऽपरेऽदनि ॥ ” मानाद्ध भास्करे भाखकरोपलचितदिवमेऽडंमित्ययैः, विग्रेष- माद वग्ष्ट, - ““ श्रद्धराचादघस्तस्मिन्‌ मध्याङ्स्योपरिक्रिया । कद्ध सक्रमणे चोद्धसुद्‌ यात्रहरदयं ॥ ” मध्याङ्कस्योपरि प्रवंदिवसस्य, दिनं पु्छमनागतमिति- देवोौपुराणत्‌ ^“ संपूण चेदद्धेराचे र विसक्रमणं भवेत्‌ , प्राङकरिंनदयं पुष्टं मुक्ता मकरककंटी ॥

६८० नित्याण्वारप्रदोपः।

रारो पुष्पं विजानौयाद्यदभिन्ञा तियिभेवेत्‌ ” । दति वचनात्संकरान्तिकालौोनतियः परवंदिनगामिवे पूव- दिने पुण्यकालः, यद्वा तिथिभदे भमेटदिने पुण्छकालः। एवं च सपु्णादधरा्े संक्रमणे सक्रान्तिकालोनतियेः प्वंदिन- गामिते उभयदिनगामितेऽपि पूवेदिनमष्या्हादूद्ध पुण्कालः । संक्रान्तिकालौन ति्येरुत्तरदिनगामिले चोत्तर दिनाद्धमेव पुण्ष- काल दति वस्या, ्रादौ पुण्यमिति वचनस्य दिनद्रयव्यापि- तिथिकेऽपि (भप्रकृत्य विशेषात्‌ । दद्गाग्यः- “° यद्यस्तमनवेलायां मकर याति भाखकरः । प्रदोषे वाद्धंराचे वा स्ञानं दानं परेऽहनि ॥ श्रद्धराचे तदू वा सक्रान्तौ द्किणायने । पूर्वमेव दिनं ग्राह्य यावन्नोदयते रविः ॥ भविययोतन्रेऽपि- ^“ मियनात्ककंसक्रान्तियदि स्यादंश्यमालिनः । (प्रदोषे वा निग्रौये वा कुर्यादहनि पूवतः ॥ एतच्च यद्यपि कन्त्यतककारेणए न लिखितं तयापि प्रामाणिक बडनिवन्धलिखितलेन सवेवेदिकदे श्परिग्टहोततलेन च निःस- ज्विग्धलारेतदिरद्ध आचारो नाद्रणेयः। एताः सक्रान्तयः प्रत्येक सप्तधा, ^“ उन्तराचयरोदिष्यो मन्दा सक्राज्तिरच्यते । तन्न जिनाड्कालस्दु प्रशस्ततम उच्यते ॥

(९) प्रटत्ति | (२) प्रभाते ।

नव्याच्वारप्ररोपः। ६८९

विचानुराघधाण्टगथिरोरेवतोषु च सक्रमे ¦

मन्दा किनो चतूर्नाद्यस्तच पुण्छतमाः रताः ॥

पुव्याश्धिरसम्तसंकान्तो धांचा पञ्चेव नाडिकाः ।

दिजामधघाचिपवांसु घोरायां सन्न नाडिकाः ॥

श्रवणादिच्रय-सखा ति-पुनवेखषु संक्रमे ।

महोदरो पुण्तमास्तच कालोऽषटनाडिकाः ॥

म्‌लास्रेषाद्रासु शाक्तं राचस्यां नव नाडिकाः!

विश्ाखारृत्तिकाप्येवं सिथिता तच संक्रमे ॥

ग्रस्ता द्ादशनाद्यख सवैचेव च कलयेत्‌ ।

या याः सन्निहिता नाद्यस्तास्ताः पुण्यतमाः स्मृताः ॥

यस्य यः पुश्यकालस्तु तन्मध्ये नाडिकास्िमाः । तया-

५ रविसंक्रमणे पुण्रे न स्नायात्‌ यदि मानवः । म्न जन्द्मन्यसो रोगौ निद्धंनश्ापि जायते ॥ ्रयने कोटिगुणितं लच्छं विष्णपद्‌) फलं । षड्श्रगेति सरं तु षड्न्नौत्यां स्मृतं नुधेः ॥ ”

शातातपः.

^ संक्रान्तो यानि दत्तानि दव्यकव्यानि द्‌ाठमिः। तानि तेषां दटाव्यकंः पुनजन्मनि जन्मनि ॥”

्रापस्तम्बः,-

०< श्रयने विषुवे चेव यदे चन्द्र सूयंयोः । अरहोराचोषितः खातः स्वेपापेः प्रमुच्यते ॥”

=

६९८२ नित्याचास्प्रदौपः।

दत्यचोपवासो गरदस्येतरेषां । सरतिमोमांमायां-- ^“ श्रा दित्येऽदनि संक्रान्तयां गरणे चन्द्रसय्येयोः । उपवामो न कन्तेयो गदि पुचिणएा सदा ॥ ” विष्एपुराणे,-- ““ विश्राणायां यदा खय्येश्वरत्यंगं ठतोयकं । तदा चन्द्र विजानयाक्छत्तिकाभिरमि सितं ॥ कृत्तिकायां यदा येः प्रयमांश् तु गच्छति । विभ्राखायां तद्‌" जेयस्ततौयां शे दिवाकरः ॥ तदेव विषुवाख्योऽयं कालः पुण्यो विधौयते । तद्‌। दानानि देयानि विप्रेभ्यः प्रयतात्मभिः ॥” श्रच च स्ानदानादिकं यथोक्तदिने कन्तश्ं नत्वयं विषुवाख्यसंक्रा न्तिकालः । किन्त्वन्यः पारिभ(षिकः , देवो पुराण,- ^" द्ादगरेते समाख्याताः जानाः पुनरवाचिताः । श्रलच्स्मोनाग्रनात्‌ धन्या महापातकनाग्रनाः ॥ दाद श्रसंक्रान्तिषु दादश्विधं सानसुक्त | ^ रुकुमं रोचना मांसौ मुराचन्दनवालकं । इरि दारस्य“ स्यज्यं मेषे खानं यहापह ॥

(९) इरिद्रारससंयुक्तं

नित्याचारप्दयेपः। द्च्ट्‌ः

प्रियङ्कपद्मकं कष्टं लचामांसो निशाकरं । रोचनारुरुमयक्तं ठष स््ानं महाफलं ॥ " निग्राकरः कपरः। ^ छुश्रगैर पद्मकं कुष्ठं रोचना गन्थिपणेक । कुकुमागुरुमयक्त भियने राज्यदं मतं ॥ रोचना वाललवां मुस्तां मुराग्रेलेयचन्दनं । दरिद्रा-कुष्टसंयक्त ककिसंक्रमण प्रभं ॥ पचक रोचनं मुक्ता मासो ग्न्धं च चन्दनं । सिषे सानं सुराध्य्त ! रज्यायुःपु्रवद्धनं ॥ इरिद्रा-वालक कुष्टं मांश रोचन- चन्दनं कन्ये सानं प्रकत्तव्ये मन्तानरलिवद्धनं ॥ रोचना-तगर कुष्ठं पद्मकोशोर- पद्मक । इरिद्रावालस्युक्तं तुले दुष्वुतनाश्रनं ॥ प्रियङ्गु स्फटिक मस पद्मकं रोचनारुरू । सुस्ता-कुष्ट-ममोपेत धिके राज्यदं मतं प्रवाल-मोक्रिकं कुष्टं रोचनागुरुपद्मक । मुरामांसो-ममोपेतं धनुः-सक्रमणे एमं ॥ रो चना-वालकं कुष्टं चन्दनागुरुकूुकुम उश्ैरं समभागांगं मकरे सवंसोस्यदं ॥ गरज्धिपणे त्रचावास् केशरं जाति-पचिका। रोचना ख मंयकं कु पुचोयराव्यदं ॥ ” जातिः ज) त्तिफल । पिका तेनपचम्‌ ।

६८७ नित्धाश्वारप्रदौपः।

“‹ कपूंर-फलमूलेला-मां सो -चन्दन पङ्ःजं । कको ल-(\)सगन्धो रोर वचं मोने सुखावहं ॥ * श्रय ग्रडणस्तानं । तच निभित्तनिणंये जावालिः श्रातातपश्च । ^“ सक्रान्तेः पुयकालस्तु षोइश्नोभयतः कलाः । चन्द्रसूर्योपरागे तु यावह्‌ग्रनगोष्रः” ॥

रच चन्द्रसूय्येयदणे सलायादित्यादौ स्नानान्ते (रनेमित्तिके चन्द्रसूर्ययोपरागमा चस्य निभित्तश्रवणेऽपि वाक्यान्तरेण “ यावद्शेन- गोचर ›' इति निमित्तस्य विगेषणन्तरसुपादोयते ।

“ यावन्नौवम्रिरो जहया"दिति (रजोवनस्य निमित्तव- श्रतावपि सायगप्रातजुद्ोतोति वाक्यान्तरेण सायंप्रातःकाला- वच्छिन्नजौवस्य निमित्तवत्‌ सक्रान्तिपुष्यकाल्सारचर््या्ेवसेव्‌ निणेयः, दशरनं चाचषज्ञानं दिचिचणस्थायिलान्न सरूपेण निमित्त- विण्ेषणं । दश्रनकाले सखानश्राद्धादेरसभवात्‌, तेन तद्योग्यता लच्यते, यद्यपि सखानादिकाले खद्गरेनाभावे परद्श्नमल्ति, तयापि तदज्ञानं योग्यतावश्रादेव लभ्यत दति लाघवाद्योग्धतेव निमित्त विगेषणं, मेघाच्छन्ने च यद्यपि देशणन्तरमनुष्धेदृश्यला- द्योग्यतास्ति, तथा यच मेघाच्छादनं तच योग्यतानिखयाभावा- ज्िमित्तानिश्चयान्न आद्धाद्यनुष्टान, निमित्तनिशखये स्यादेव, खदग्र॑नयोग्यता वा निमित्तविशेषे, मेघाच्छन्ने तदानों खद शेन- योग्यतेव नास्ति, न च यदणस्लानाङ्गतेन, चाचषन्ञान विधिरेव

= ~ ~~ ~ ~~~ ~~ --- --~*---~ ~ ----~- --- 0 --~ ~----~-~-------

(१) तपनो । (र) नेमित्तिकं । (३) वचनस्य ।

निद्याश्वारप्रदोपः। दस्र

किं नस्यादिति वाच्यं तया सत्यदृष्टान्तरकश्पनाप्रसगात्‌, न च ग्रहणे निमिते विधानान्निभित्तनिश्वयोऽङ्गमिति तश्छेव चाच्षल- विग्रेषविधाने लाघवमवश्रिष्टमिति वाचं, विषये प्रायदगरेना- दितिन्यायेन संस्कारप्राये दशेनार्थवत्‌ समालमेतेति स्प्रेनपिधि- रिति न यागविधिरितिवत्‌ ) सक्रान्तिपुष्छकालखाहचय।ए निभित्तविग्ोषण शचनिख्यात्‌, “ नेच्ततोद्यन्तमादित्यं नास्तं यान्तं कदाचन । नोपरक्त न वारिष्यं न मध्यं नभषोगतमि"ति यद्यपयतत्य् - दासरूपेणानोचणसंकल्परूपं विधोयते नतु निषेधः, तथापि खातकत्रतमध्यपाठाद्करणे प्रत्यवायात्‌ खस्य ॒चाचषद्‌ शेन विधातु शक्यते । वाश्यायेदेधे हि यस्िन्नये न विध्यन्तरविरोधः, स॒ एव गद्यते, (\)यथा द्‌ चिणावाक्ये गोशाश्वश्चाश्वतरशेत्यादौ दादग्रश्रत- संख्या नाश्चविषया विध्यन्तर विरोधादिव्य॒क्र, श्रश्वाश्चोपकारकतरा भवेयुर्यदयेषां द्‌।नप्रतिगरहौ प्रतिषिद्धौ न स्यातामिति, तदिदं खदगरंनयोग्यतानिमित्तविशेषणं, तेन खयमदृष्टेपि खानाद्‌- धिकार श्राप्रवाक्यादिना योग्यतानिश्चयात्‌। यदा मनुख्याधिकार- ग्रास््रमिति मनुख्ययोग्ता विशेषण । तेनायदिरणयधिकारषिद्धिः, चाचषन्ञानविषयस्येव निमित्तेति लक्तोधरयाख्या स्फुटमेव द्ग्रेयति, तेन दृष्टोरिष्टप्रदो राहरित्यादिरोषेण यो न पश्टति तेनापि खानादिकं काय्यं ।

(?) तथा |

६८६ नित्या्वारप्रदोपः।

ज्योतिःशन्ते,- ८५ ~ ते जन्प्रं जन््मनचतचे सप्रमे चाष्टमे तया । चतुय दादगरे चन्द्रे न कु्यद्धि!ह्कद्‌ प्रानं ॥ एतदोषभोत्या खयं च स्ातकव्रतभङ्गभोत्या खयमट्गरैनेऽपि स्नानादर्‌ावधिकारः । ६८ श © 9 सुय्यग्रे तु नानो याल्यूव यामचतुष्टय । इन्दु तु यामांस्तरोन्‌ वालचद्धातुरेविंना ॥ ” पूवभोजननिषधः पुरुषायेः, (\निमिन्तग्रहणकालोनस्राना- द्ग मानाभावात्‌, तथा ग्रहणकाले तु (रना्नोयात्‌ । ^“ सुक्तं शशिनि सुञ्ौत यदि न स्याद्महानिश्ा |” ग्रस्तास्तयोस्त॒ । सख्लाला दृषा परेऽहनि ग्रस्तास्तमितयोसत- येति, (शपरेहयोति सवं “परेहि चन्द्रे परराचरावित्यथंः, परदिने व्रदयकाले मेघाच्छादने । “ मेधक्रालादिदोषेर समुक्रयोर नवेच्षणे । आ कालाख्यस्ततः कालं भुश्धोत स्नानपूवेकं ॥ ” दूति वाक्याद्‌ शनाभावेऽपि शास्तान्निशित्य भोजनमिति, ततः स्नानफलं रतिसमुद्चये,- ©* % * [2 प “ सव ग्मिसम दानं स्वे याषसमा दिजाः। मवे गङ्गासमं तोयं राद्कग्रस्ते दिवाकरे \।

(९) नतु । (२) लानौयात्‌ (द) परेऽहनौ । (४) परेऽदनौ

नित्याचार्प्रदयोपः। ६८७

दृन्दोलेच्णुए प्रोक्त रवेदशगुणं खतं ।

गङ्खातोरे त्‌ संप्राप्ते दन्रोः कोरि रवेदंश ॥ श्रन्यस्ञानं दइन्दुगरहे लगुण, खयेग्रहे तु दश्रगणं, श््टाः

पटन्ति । "“ (को रिजन्मतं पापं पुरुषोन्तमसन्निधौ ।

छता सूय्येग्रडे सानं विमुञ्चति मरोदघौ ॥

द शजन्मक्ृत पाप सानान्नश्यति पुष्करे ।

ग्रतजन्मछृत पापं गद्धमसागरसगमे ॥

जन्प्रान्तरसदखेण यत्याप समुपाजितं ।

तत्सवे सन्निदत्यायां राह्धयस्ते दिवाकरे ॥ ” संहत्या कुरुचेवे तोयं । देवो पुराणे-

^“ काल्तिंके यष्णं पुणे गङ्गासागर सङमे ।

माग तु यणं पुण्यं देवौकायां महामुने ॥

पौषे वे न्मेदा पुष्छा माचे सन्निहिता श्भा

फाल्ताने अवण पुष्ा चेते पुण्या सरखतौ ॥

वेश्राखे तु मदापुण्छा चन्रभागा सरिदरा ।

ज्येष्ठ तु कौशिकौ पश्या श्राषादे (रशश्रविकानदौ ॥

शरावे सिन्यृनान्ना च तया भाद्र च गण्डकी ।

श्राश्िने सरथ भ्रष्टा व्यः पुण्षा तु नमेदा ॥

(९) गङ्गाद्वारे । (र) वुर्ग्ात्‌ । (३) तापकरी ।

९८८ नित्याचारप्रदोपः।

गोदावरो महापुण्छा चन्दे राहसमन्विते। सूयं च राणा ग्रस्ते तमोंश्धते महामुने ॥ नमद्‌ातोयसंस्परश्रात्‌ कृतकृत्या भवन्ति ते । एवं गङ्गापि द्रष्टव्या तददेव सरखतो ॥” समृतिसमुचये- ^^ सयुखयग्रहः सूय्येवारे सोमे सोमग्रदस्तया । च्डामणिरिति स्या तस्तचानन्तफल रतं ॥ श्च ग्रहषस्ञाननमन्लः- ^° खश्ानं गम्यतां रादो त्यज्यतां (रचन्द्रसषगमः । (₹)कमंचाण्डालयोने ! त्वं मम पाप चयं कुर्‌ ” ॥ सूयंसगम इति खयेयरे- तौोयखाने तौयंखलानमन्तं वाधिला श्रस्य निवेशनः वेश्यादि- निभिन्त-पांचद श्यवन्नेमि ्िकलान्निरवकाश्रलाच । दरदं च सान सुतकाद्‌ावपि कन्तव्यमेव । तथाच लिङ्गपुराणे ““ चनद्र्स्येग्रहे क्ञायात्सृतके ग्तकेऽपि च । श्रस्लायात्‌ स्टल्युमाप्नोति लाया(रत्पापं न विन्दति ॥ ” तया द्‌ानादिकमपि सुतकिनां कत्वे । तचैव- ^ सुतके तके चेव न दोषो राङदगने । तावत्कालं भवेच्छुद्धिर्यावन्मुक्तिनं दृश्यते ॥ ”

(९) ट्यसङ्धमः | (२) पर । (र) म्रव्धं।

निद्याचास्प्ररोपः। 33

श्रच प्रद्यभिधानं, दानश्राद्भाथेमेव पूर्वेण खानस्य प्राप्तेः । तया- ^“ सर्वेषामेव वर्णानां सुतकं राङ्द गने स्राला कर्माणि ह्ुरवोत श्रुतमन्न विवजेयेत्‌ ॥ ” ग्रदणनिमित्तमश्रौ च यत्तदपि स्रानापनोद्यमेव केवलं सुक्ति- पर्यन्तं पाकस्प्शा दि निषेधपर । श्रातातपः-- ° सवेखेनापि कर्तव्यं आराद्धं वे राङदगेने । श्रकर्वाणस्त॒ तत्‌ श्राद्धं पद्ध गौरिव मत्नति” ॥ ददं आद्धमामभ्राद्धमेव, आमभ्राद्धं सये चति वचनात्‌, हेमश्राद्धमपि क्रचित्‌ श्रूयते “हेला वामेन सदह” इति दयो- विकल्पः, श्रामभ्राद्धे च पिष्डनिषधः । माकण्डयः,- ५“ ग्रहे च व्यतौोपाते नवश्रस्यसमागमे । नित्यश्राङ्क च सक्रान्तावपिष्ड आ्राद्धमिव्यते ॥” दानं तु सुक्रिकाले, विमोच्े चन्दरद्ग्येयोरिति श्रातातप- वचनात्‌ । मत्छपुराण,- ० द्यस्य राशिं समामाद्य भवेद्रदणसंभवः । खानं तस्य प्रवच्छामि मन्लोषधिरिघानतः ॥ ” उपरागात्यृवं कुम वस््लोषधिरनाधाहरण, उपरागकाले खस्तिवा चनं ब्राद्धणचतुष्टयपूजनं, शक्लमाल्यवस्तेः, कुम्भचतुष्टय-

८9

६९० नित्यातच्चार परदटोपः।

स्थापनं सागरबुद्या, गजाश्वरश्या-वल््नो कसंगमात्‌ हद गोकुलात्‌, राजदारा स्ठदमानोय प्रचेपः, पंचगव्य-्ररद्धमुक्राफल-गोरोचना- पद्म -शंख-आस्र-पच्र-जन्ब्‌-वट-सल-पिष्यन्नपलतक्फटिक-श्रेतचन्दन- तोचवारि-रेतसपषरप-गजदन्त-कमुदो गौर गुग्गुलूनां करेषु प्रचपः । रच तोर्याद्यावाहन । “ सवं समुद्राः षरितस्तोर्यानि जलदा नदाः , ्रायान्त्‌ यजमानस्य दुरितच्यकारकाः ॥ योऽसौ (रवज्धरो देव ्रादित्यानां प्रभुर्मतः । सदस्रनयन(* नरो गरडदपोड़ां व्यपोहतु ॥ सुखं यः मवेदेवानां सत्याविर सितचुतिः । चन्द्रोपरागस्ग्छलतामभिः पौड़ां व्यपोदत्‌ ॥ यः कमेमाच्तौ लोकानां धर्मां मद्िषवादनः। यमखन्द्रो परागोत्यां पौडां वे म व्यपोहतु ॥ रच्ीगणाधिपः साक्ताद्रलयानलसप्रभः । खड़व्यगरोऽतिभो मोऽमो रचःपौडां बयपोदतु ॥ नागपाश्रधरो देवो महामकरवाहनः । स जलाधिपतिश्वन्द्रो ग्रहपोडं व्पोदतु ॥ प्राणषूपरेण यो लोकान्‌ पाति कष्णग्टगा्रयः । वायुश्चन्द्र परा गोत्थां ग्रहपौड़ां यपो इतु ॥ योऽमौ निधिपतिदवः खङ्गश्लगदाघरः । चन्द्रोपरा गकलषं धनदोऽयं व्यपोहति ॥

(१) तक्रधग | (२) श्राक्री

निद्याचारप्रदोपः। ६९१

योऽमो विन्हुयतो रुद्रः पिनाक टषवाइनः । चन्द्रोपरागपापानि स नाग्रयतु ग्रकरः ॥ चेलोक्यं यानि शतानि स्थावराणि चराणि च। ब्रह्मविष््वकयुक्तानि तानि पाप दरन्त्‌ वे ॥“ प्रतिङगम्भमे भिर्मन्त्रेरमिमन्ल्रणं , ते च पूजिताखलारो ब्राह्यणाः शएक्ञमास्यानुलेपनाः खग्यजःसाममन्त्ेयंजमान (\ ज्वयेयः । रातो यजमानो वस््र-गो द्‌नेत्रह्यणान्‌ प्रजयेत्‌, इष्टदेवताश्च । तच कस्िंखित्‌ पे श्रनेन मन््राज्िलिख्य तत्पञ्रकं कनकपञ्चरनं पटे छता तत्यट्ं यजमानस्य भिरसि चलारो ब्राह्मण वघ्नौयः, एवसुपरागमो चपय्येन्नत खित्वा सखराला कतखसययनः तत्‌ पटं ब्राह्मणय दद्यात्‌, दष्टदेवतां नमख्त्य । ^^ श्रनेन विधिना यस्तु यहणस्नानमाचरेत्‌ । न तस्य ग्रहपौड़ा स्यान्न च ("वन्धेजनच्यः ॥ खथ्येयदे सय्येनामयदहे मन्त्रेषु (* कौत्तयेत्‌, कुशनेस्वधिकन्येन पदमपरागप्रकपः, गोदाने कपिलागावेः पराशरः, जन्भर्चोपरागे रषभस्य ग्रन्ते तदर्णायाश्च पयः कुशं सोदङुमभे निधायाभि षकः, दूति गदणस््रान, शिष्टाः । ^ आ्आषादो-का्तिके-माघौ-वंशाखोषु छतं च यत्‌ । तदनन्तफलं प्रोकं स्नानद्‌ार्मजपादिकं ॥

(१) लापयेयुः | (र्‌) मन्धूविपय्धयः। (द्‌) कोौत्तेनाव्‌।

६९२ नित्याचार्प्रदोपः।

अमावास्या दादश्ै च सक्राज्तिर्भानुवासरः। तज स्नानं जपो होमो देवताचेनमेव च॥ उपवासस्तया द्‌ानमेकेकं पावन खतं । ” तया, ^ व्यदस्यश्रि तिथौ सानं दानं च जप णव च) मरस््रग णित प्राह्करेवमेव दिनच्ये ” ॥ तया- ““ षश्चष्टम्यावमावास्या उभे पके चतुदश | ्रख्वातानां गति गकद्यद्यदं नागमेत्‌ पुनः ॥” श्र काम्यस्ानस्येव फलाभावेन निन्दा, न तु प्रथक्‌ (रल्नाना नन्तर नित्य । एवं श्रलभ्ययोगेषु सानं काम्य- ^ श्रमाकंपातञ्रवणेयैक्ता चेत्‌ पुश्यमाघयोः । श्रद्धोदयः स विज्ञेयः कोरिष्धय्ये्रहेः समः ॥ तदेव कोटिगणितं पुरुषोत्तमसन्निधो ।” श्राग्रेये- ^° श्रनुमत्यामतोतायां प्रतिपद्रोडिणणौ शग्रौ । यदा भवति संयोगः कार्तिकान्ते विश्रंषतः ॥ कोटिसन्निदहित पुष्ये ञात्वा चेव महोदधौ ।” कौमं,- “° मागें मासि शिनिवाल्यां सागरे यत्र क्ु्रचित्‌ | स्ातल्ाश्वमचावश्डयस््लानस्य लभते फल ॥

(१) सलानान्तरं ।

निन्धाच्रारप्रदोपः। ६९

विशाखायामस्ठरोयेऽग रषचन्द्रे गते रवौ । तया मेरगते भानौ ष्णं फलमश्रते ॥ तथेवेन्द्र^'गते सूयं षञ्ुणात्‌ षञ्गणं फलं । सोमवारे विग्रषेण साच्छदा फलदा कुहः ॥ ” ब्रह्माण्ड, ^ कुस्थे भास्करे राजन्‌ मकरे चाङ्गिरःगनो । दाद शो श्ररक्ञपच्तस्य पुख्यच्यं यदि जायते ॥ गोविन्द-द्ादशोनाम महापातकनागिनो । तस्यां कृत्वो द्‌ धिस््ञान दृष्टा च पुरुषोत्तम ॥ चयोद्श्यां महाच्येष्टयाः फलं प्राप्नोति मानवः । ” कौ “रेने गरः रभो चेव प्राजापत्यगते रवौ । पौणंमासौो गरो च्येष्टौ महाज्येष्ठोति सा सूता ॥ महान्यष्टयान्त्‌ यो गच्छेत्‌ रेचान्तपुरुषो त्तम । चयो दश्यां मदाञ्छष्ठयाः फलं प्राप्नोति मानवः ॥ ” कौम, “° ब्रजेत्‌ पदानि यावन्ति क्रतूतुच्यानि तानि तु| तच गत्वा हरेद्धान्ि दृष्टा मोपुरुषोत्तम ॥ विश्रम्य विधिवद््लायात्‌ प्रतितीर्थेषु वे क्रमात्‌ । ” ब्रह्मा ण्ड,- “ पुनवैषौ देवगरौ निशाकरे निशेग्रवारे ऽमरपूज्यकेऽयवा कम्मे रवौ मद्गते ठदस्पतावेकादग्रौ स्यात्किल पापनाशिनी ॥

(१) तथेव भूगते :

६९8 नित्याचार्प्रदौपः।

सौरोदके वायवगाद्य यो नरः सपृच्य हृष्णं रजनोसुपो षितः एतेन पापं दश्रजन्मरभिः छृतं जेप्नोयते तस्य समस्तमा ए तत्‌ ॥ ` श्रिष्टाः- ^“ पुनवेखु-वुधोपेता वचेचे मामि भिताष्टमो । तस्यां नदौषु सानेन वाजपेयफलं लभेत्‌ ॥ सप्नमौ रविवारेण बुधवारेण चाष्टमो | ्रारकदिने प्रान चतुर्थो वा चतुदभ्नो ॥ सोमवारे लमावास्या दयेपवेश्रताधिका |” योगो यान्ञवख्क्यः- ^“ सानं दानं जपो ध्यानं पिहदेवाचेनं तथा । पावनानि मनुखखाणां दुष्कृतस्य कमणः ॥ श्रगम्यागमनात्‌ स्तेयात्‌ पापेभ्यश्च प्रतियहात्‌ । रदस्याचरितान्‌ पापान्दच्यते स्रानमाचरन्‌ ॥ ्रकन्तेमसमथञन्नृहो ति यजति क्रिया सञानध्यानजपे हेभिरात्मानं परावयेद्ुघः ॥ यदेव स्ञानं कुरूते विष्द्धेनान्तरात्मना ) तेनेव सवेमाप्नोति विधियन्नक्रियाफलं ॥ ” एवमादि-खरान काम्ये, यथोक्रवि धिना कत्तव्य, ुख्यासामथ्ये ऽनुकल्पेऽधिकारः । एवं तौयस्तानेषु- श्रादिनब्रह्मपुराणे समुद्रस्लानविधिः ।

निद्याच्वारप्रदोपः; ३€<१

° उयरसेनं पुरा दृष्टा खगेदारेण सागर । गत्वा चम्य गरएचिस्तच ध्याल्रा नारायणं पर ॥” दृत्यभिधानादुग्रसेनर शेन खगद्वारगमनमपि मसुद्रल्लानाङ्ग | तया- ^° श्रतानामश्वमेधानां फलं प्राप्नोति मानवः । सवेपापविनिमुक्रो विमानेनाकवचेसा ॥ कुलेकवि ्सुद्त्य विष्णलोकं च गच्छति ॥ भुक्ता तेच वरान्‌ भोगान्‌ मन्न्तरग्तं पुनः| वेद शास्त्ायेवित्‌ विपो भवेधज्वा तु वेष्णवः ॥ योगं च वेष्एवं प्राप्य ततो मोचमवाभ्रुयात्‌ । ” दूति सामान्यतः पुरुषोन्तमचच्रावच््छिन्नं समुद्रस्ञानफलं। “ पौणमास्यां विगरेषेण इयमेधफरं लभेत्‌ ” दति वचनात्‌ पौ णं- मास्यामेतदरेव फलमधिकं । तचा- “‹ ग्रहोपरागे सक्रान्यामयने विषुवे तया । युगादिषु षड्ग्रौत्यां यतिपाते दिनचये ॥ श्राषाच्छां चेव कात्तिक्यां माध्यां चान्यश्टमे दिने । ये तच दान विप्रभ्यः प्रयच्छन्ति सुमेधमः ॥ फलं सहस्तग पितमन्यतोर्याह्ञभन्ति ते । ” श्र यद्यपि ग्रहणादिषु दानस्य फलाधिक्यसुक्तं न स्नानस्य तयापि माध्यां चेति चकारेण स्तानस्यापि ग्रहणादिषु फलाति ग्यजनकलं बोध्यं ।

६९६ नित्याचारप्दोपः।

तथापि- ^ पितृणां ये प्रयन्ति पिण्डं तच विधानतः । श्र्यां पितरस्तेषां प्रोतिं संप्राप्नुवन्ति वे” ॥

अच च दानस्य एरयक्‌ फलकथयनान्न स्ानाङ्गतलमसयुक्त, प्रक- रणादि तिकन्तेव्यतायेलादिति फलवतां प्रकरणेनाङ्गलवोघधनात्‌, विष्यापूजा (ध्तु तदङ्गमेव, एवं स्ञाला तौधं नारायणमन्त्र- मन्य्छैत्यनुब्ाद्य विगशििष्टस्योक्तं फलकथयनात्‌ । श्रच च उन्नोय्य वासो धोते प्राणानायम्य, अआराचम्य मायौ जपेदष्टोत्तरग्त, सखाध्यायं प्राञृषवः छृल। दत्यादि को त्तनं, मध्याङ्ककालोन समुद्र स्नानस्य तत्कालो नसन्ध्यामारवचर्ययात्‌ यथाप्राप्तानुवादः, नतु समुद्र सानाङ्गवेन सन्ध्याब्रह्यमयन्ञादे विंधितपेण्स्यापि वाक्यान्तरप्राप्त- स्यानुत्रादः, तपेणाङ्गविधानं सन्ध्याङ्गविघानं च पुरुषायं विषयं. न समुद्रस्नानाङ्गतेन, तरुणप्रपा सप्तकरणे सौमिक प्रणयनाङ्ग पेच वारवादि तरिधिवत्‌ कातोयसूचर दति, तच प्रथमे श्वतमाधवा- दचिएतः शतपादे खखितस्योग्रसेनस्य द्नं, नमस्कारः, समुदट्रख्राने श्रनुज्ञाप्रायेन । ममाचारात्‌-

“ उग्रसेन ! महावाहो ! बलवन्‌ ! सत्यविक्रम ! । (र)ममुद्रे खलातुकामोऽस्मि भ्रनुज्ञां दातुमहेसि ” ॥

ततो धन्वन्तर-शतचये खगेदारकाष्टस्तम्भदयदशेन, तयोः

पूजन, परिय्यङ्गः ।

(१) वत्‌ । (र) तौ थैलानं करिष्यामि ।

नित्याचारप्रदौपः। द<9

ततः प्रायेना, “ सागराम्भः समुत्पन्नो काष्टौ सवेगषाच्विनौ । मध्येन युवयोर्यामि प्रसन्नो भवतः मदा” दति प्राश्यं तयोमेध्यमगंण मसुद्रतोरगमनं, तच भ्रूमो- मण्डलाकार लिखिता तन्मध्ये उपवेशनं, श्राचमनं संकल्पः, सवपापविनिसुक्तिमहितग्ताश्रमेधफलप्रा पिपूवेकसखकगेयेकविशकुलो - दर णणेत्तराकंवणे विमानद्वारकविष्एलोकगमनपूवंक मचत्य-मन्वन्तर- श्तकालोन-वरभोगो पभोगोत्तरश्तलबेद विद्भाद्यणएजन््रलाभपृतरे क- वेष्णवयोगप्रा्िपूवेक मोचकामः समुद्र स्लानमदं करिये; निष्काम- एव वा, नारायणमन्त्रस्य खव्यादिस्मर ण, ॐ श्रष्टाच्तरनारायण- मन्त्रस्य, साध्यनारायण्डषिः, देवौ गायचौकन्दः, अ्रकारोवोज, उकारः शक्रिः, मकारः कोलकं, परमात्मा देवता, समुद्रसाने विनियोगः, करन्याषः, श्रङ्गन्यासः, ध्येयः सदा दति ध्यानम्‌ । श्रात्रह्यम्तमपय्यैन्तं जगदे तचराचरं सवे नारायणणात्मक- भिति ध्याने, ममुद्रमभिसुखोश्रय ॐ नमो नारायणाय दति समुद्रोदकोपस्ान, उपविश्याङ्गुःलिव्वष्टाचरन्यासः, ॐ नम दति दचरस्ताङ्ग्े, ॐ नम दति वामहस्ताङ्गष्टे, श्रचरषड्ूमवण्ि्ट, चयस्य द चतजन्यादि चये ¦ श्रपरचयस्य वामतनजेन्यादिचये, नमो नम दति दचतजन्यां । ॐ नां नमस्तन्प्ष्यमायां, ॐ रां नमस्तदनामिकायां। ॐ यं नमः वामतजन्यां, ॐ णां नमस्तन््ध्यमायां, ॐ य नम-स्तदनामिकायां, ^ नकारं वामपादे तु नकार द्चिणे न्यसेत्‌ ।

ट्ट

६९८ नित्याचारप्रदोपः।

मोकारं वामकं तु नाकारं द्चिणे करौ ॥ राकारं नाभिदेशे तु यकारं वामवाहके | णाकारं दिए बाहौ धकार मृद्धं विन्यसेत्‌ "॥ ॐ नम दति देदाधः ॐ नं नमः रेदोद्ध, ॐ मों नमः दये, ॐ नां नमः द्विपा, ॐ रां नमः वामपाश्चं, ॐ यं णयं नम दूति वणंच्यं पष्ट, श्रयवा श्रध-श्रादिस्थानषटटे सवेश्य मन्लस्य न्यासः, नारायणष्यान। कवचवन्धन-- ^ पूवे मां पातु गोविन्दो दचिणे मधुदनः । पिमे भ्रौधरो देवः केशवश्च तथोत्तरे ॥ पातु विष्एस्तथाग्रये नेत्या, माधवोऽययः । वायव्ये च इप्रगेकेगस्तयग्राने च वामनः ॥ ग्ूतले पातु वारादस्तयोद्धं च चिविक्रमः । रह नारायणो देवः शंखचक्रगदाधरः” ॥ दूतिध्यानं । वच्छमाण्मन््रेण लिङ्गात्‌ समुद्रस्य दण्डवत्‌ प्रणामः | ^ त्वमभ्मिधिषणं नाय ! रेतोधानामदोपनः , प्रधानं खवश्चूतानां जोवानां प्रभुरव्ययः ॥ अम्दतस्यार णिखवंडि दैवयो निर पांपते ! । जिनं हर मे मवं तोयैराज! नमोऽस्त ते” ॥

समाचारादटनेन मन्ल्ण समुद्र पाषाणप्रचपः '

नित्याश्वारुप्रदोपः। ६८६९

५ पिष्पल्लाद समुत्पन्ने शत्यं लोकभयकरि । पाषाण ते मया दत्तमाहार परिकल्पय ॥

ततो ठृदत्‌ खञान विधिना तदसम्भवे चिरादत्याघमषंफविधिना वा खानं, तच मण्ननाङ्गमन््सलाने, ^“ शरश्चिख तेजोनिरूजा च देहे रेतोधा विष्णोरण्तस्य नाभिः", इति भारतौयो मन्तः, न चाच जलजपे कयं नारायणमन््ः, तच मन््स्याकरणत्वात्‌, एतद्‌न्रवन्‌, ततो ऽवगाष्येति, ततः शब्देन पुवेकालोनला- प्रतौत्यास्य मन्त्रस्य दृष्टायलायकरणत्व लाभेन करणमन्ेस्थाने निवेश्रसम्भवे दृच्यान्तरपादट्‌कग्रकृतकाय्यक्रियमाणानुवादेन विनि- योगात्‌, पश्चा लिरटृत्याघमषंणजपो जलमग्रस्य, दद च प्राकृतं सवेष्यानविधिषु ससुद्रस्याधिकमङ्ग, साजलादवाक्येन विधिप्रतौतेः, पश्चादिव्यप्राङ्नतपाटाच्च, ततो जलमध्ये वा, उन्तौय्य वाममौ परिधाय श्यते तपण, वस्र निष्पोड्नान्त, माध्या दिक तन्त्रेण चेत्‌, “देवागातु विद” इति निवेद्‌नान्त। श्रथ नारायणप्रजा, प्रथम वालुकां समोपे त्य शस्तम चतुर - चतुरखलिखन, ययास्थान प्रूजोपकरणस्थापनं, श्रासनमेकं पदश्यादिना ममा- अित्याग्ेण तालत्रयं, दिग्बन्धनं, वद्धिप्राकार चिन्तने, नाराच मुद्रया विघ्ननिवारणं, श्रय श्तश्रद्धिः। यमिति वायुकौजं, धृखवणं ध्यात्वा तदुत्यितवायुना ठेह(\श्नोधनं, रमिति श्र्िवोजं रक्रवण ध्यातल्ला तदुत्थितशिखवङ्खिना पापेन स्ह देहदहनं, पापपुरुष वामकुचौ ध्यालला तथेव यथोक्क श्ोषणद्हने, वमितिवौजं चन्द्र

षि 2 ओति | 1 7 1

(१९) प्रोष |

= निन्याच्चारप्ररोपः।

मण्डलमध्यस्ं कं मद्धि ध्याला तदूत्थिताग्डलदश्चा देहक्ञावनं, ततः करण्डः, श्रष्टाचरेण पञ्चविश्रतिजप्ने प्राणायामत्रयं) माटकान्यासः, ततो भावनाचतुष्टयं, श्र्टाच्तर देहे न्यासः, यथा, ॐ प्रणक्तं नेम दति वामपादे, ॐ नं रल्नं भुवः नम दति दचिणपादे, ॐ मों श्याम खनेम दति वामकखां, ॐ नां रक्त महनेम दति दचिणक्य्या, ॐ रां कुकुमाभं जनः नम दति नाभो, ॐ यं पोतं तपः नम दूति वामां, ॐ णां कव्नलाभं सत्यं नम दति दक्वा, ७ॐ यं बह्कवणं स्व॑लोकाधिष्टानं नम दति शिरसि, ॐ नारायणाय नमः दयाय नमः, ॐ विष्णवे नमः, भ्रिरसि खादा, ॐ ज्वलनाय नम इति श्खाये वषर्‌ । ॐ विष्णवे नमः कवचाय ह, ॐ विष्णवे सुरदिषे बन्धाय ह्र फर श्रस्लाय फट्‌, दत्यद्गन्यासः ।

ॐ शिरसि शक्तो वासुदेवः, इति भ्रिरसि न्यासः, ॐ श्र ललाटे रक्तः सक्रषंणो गरुत्मान्‌ वदिस्तेज श्रारित्य दति ललाटे न्यासः, ॐ श्रां योवायां, पोतः प्रदयुक्नो वारिमेघाभ दूति कष्ठे, ॐ श्रां दये छष्णो ऽनिरद्धः सवेशक्तिसमन्वित इति दये न्यासः ।

दूति चतुखेन्यासः । श्रय कवच॑-

^ ममायरतस्ितो विष्णः ष्ठत्चापि केश्वः । गोविन्दो दके पाश्च वामे तु मधुद्धटनः॥ उपरिष्टात्त वेकुष्डो वाराहः प्रथिवौतले । अवान्तरदिशो यास्तु तासु सर्वासु माधवः ॥

नित्धाचास्प्रदोपः। ७०९

गच्छत स्तिष्ठतो वापि जायतः खपतोऽपि वा | नर सिता ग पिर्वासुदे वमयो दयं ” ॥ दृति विष्णुमयतलचिन्तन, श्रष्टाचर वि धिनाघेसंस्कारः, ७ नम दति मन्हए पूजोपयो गि-सवंद्र यप्रोचणं, श्रय इद्ये प्रजा, हदये पद्मचिन्तन, तदुपरि दखब्येविम्वं । तदुपरि चन््रविम्बं। तदुपरि वदि विम्ब चिन्त्य, तत्र पवनमण्डल, तच श्राकाग्रमण्डलं च [चन्यं तच ऊकारात्मक (* विद्यज्ज्योति तत्रस्थ चिन्तयिला तचाष्टाचर- मन्तस्य मनसा न्यासः, श्रष्टाचर-प्रत्येकवणेः, ॐ नारायणाय नमः, न नारायणाय नमः, दत्यार्ना मनसा प्रजन, पमस्तन अष्टा चर मन्त्रेण गन्धपुष्यादिना पूजनं, पश्चाद्राद्‌ शाचरमन्तेण पूजनं, एव मनसा प्रूजयिला पाद्यादिकं संछत्य वहिः पोटप्रूजा, ततो लिखितपद्मस्य कणिकायां प्रतिमां स्खाप्य शालयामं वा तथेव स्थण्डि वा, चतुभज शंख, चक्र, गदा, पद्मघधरं नारायणं द्ष्य कोरिप्रतोकाश्रं विचिन्धावाइनम्‌ । तच मन्त्तः- ^ मोनरूपो वरादश्च नरसिडो ऽय वामनः । श्रायान्तु देवो वरदो मम नारायणणोऽग्रतः” ॥ ॐ नमो नारायणाय नम दति चिन्तयिला नारायण भ्रा गच्छ, दर तिष्ेत्यावाइनं । ^ सुमेस्‌ः पदपोटं ते पद्मकन्तितमानस् ! सवंसल्वहितार्थाय तिष्टख मधुद्धदन ! ” ॥

-- -----=--~ "=------- ---- - ---~ ~~ -

=-= ~~ ~~~ =-------.

(१) विद्यज्ज्यो ति ।

७०९ नित्याचारप्रदोपः।

ॐ नमो नारायणाय दत्याषन समये तच स्थापनं । ॐ चरेलोक्यपतेनां पतथे रेवरेवाय इषौोकेश्राय श्रौ विष्णवे नमः, ॐ नमो मारायणाय नमः, श्रघं दद्‌ानोति श्रघेदानं “ पाद्यं ते पादयोदंव ! पद्मनाभ ! सनातन ! ¦ विष्णो ! कमलपचाच्च ! ग्टहाण मधघुद्धद्न ” ! ॥ ॐ नमो नारायणाय नमः, पाद्यं ददानोति पाद्यं) “ मघुपकं' महादेव ! ब्रह्मादयः कल्थितं तव । मया निवेदित भ्या ग्टहाण मधचषखदन ” ¦ ॥ ॐ नमो नारायणाय नमः मधृपकं ददागोति मधपकं “ मन्दाकिन्यासतु ते वारि सवपापद्दरं परभ । ग्टदाणाचमनोयं (रलं मया भक्तया निवेदितं? ॥ ॐ नमो नारायणाय नमः, श्राचमनोयं ददामोति । ^“ लमापः एयिवौ चेव ज्योतिस्त्वं वायुरेव च। लोकसंटलिमाचेण वारिण (रक्ञावयाम्यदहं* ॥ ॐ नमो नारायणाय नमः स्ञान कारयामोति । ^“ वेद तत्व समायुक्र यज्ञ (द क्रतुममन्विते } खणेवणेप्रभे देव ! वासम तव केशव!” ॥ ॐ नमो नारायणाय नमः वस्तं दटामि ^श्ररौर ते न जानामि चेष्टां चेव च केशव!) मया निवेदितान्‌ गन्धान्‌ प्रतिग्यह्य विलिष्यतां ” ॥

(१) तु| (र) स्रापयाम्यद्ध (र) तन्तु ।

नाचे "=

ॐ नमो नारायणाय नमः, गन्ध ददामि । “" छण्यजुःसाममन्ल्ेण निटत्तं पद्मयो निना । सा विज्नौधन्धिसयुक्रमुपवोते तवाच्य॒त " ! ॥ ॐ नमो नारायणाय नमः यन्ञोपतोतं ददामि । ^ दिव्यरनसमायुक्ता वद्किभानुममन्विताः । गचाशि शोभयन्ते ते श्ररुकाराश्च माघव"! ॥ ॐ नमो नारायणाय नमः श्रलकार ददामि । श्ष्टाच्र प्रत्येकवफेः ॐ नमः पुष्यं ददामि, ॐ नं नमः पुष्य ददामि, इत्येवं रूपेणाष्टयुष्पाञ्नलिं दत्वा । ॐ नमो नारायणाय नमः पुष्य ददामौति एवं मन््यम्तसमस्ते पुष्यद्‌ानं, ततः ॐ पुरषो त्माय नम दति पुष्पान्नलिद्‌ानम्‌ | " वनस्पति रसो दियो गन्धाच्छः सुरभिश्च ते। मया निवेदितो भक्वा धूपोऽयं प्रतिख्द्यतां *' ॥ ॐ नमो नारायणाय नमः धूप टदामि खदा, “ दग्यचनद्रमसो्ज्यो ति विदद म्नो स्तयेन च । तमेव ज्योतिषां देव! दोौपोऽय प्रतिग्ण्द्यतां ` ॥ ॐ नमो नारायणय नमः दोप खादहा। ^ अन्नं चतुर्विधं चेव रसः षड्भिः समन्त । मया निवेदितं भक्ष्या नेबेदये तव केशव! ॥ ॐ नमो नारायणाय नमः नवेद्य ददामि खाहा, प्रवे मन्त्ेणा चमनोयं, मुखवासं करष्ष्टं तान्बरलं च दत्वा, श्रावरण- पूजा, पूर्वादि चतुरदिचु दलेषु, वासुदेव, संकषण, प्रुष, श्रनि-

७०8 निद्याचार्प्रदोपः।

रुद्धानां, स्थापन पूजन, श्राग्रेयादिकोणदलेषु, वराद-नुसिंह- वामनचिविक्रमाः स्याष्याः पृज्याः, एषामष्टाचरेण प्रजा गन्ध- पुष्याभ्यां, वच्माणानां खनामचतुर्थां नमो मन्तरेण ' पुरतो गर्डं मस्याप्य पूजनं, दके चक्र, वामे शंखं, गदां द्चे, शाङ्ग वामे, दच्िणे चेषुधो, खङ् वामे, भिय दके, पुष्टिसुत्तरे, पुरतो वनमालां, ततः ग्रोवक्छकौस्तभौ, पूगादि चतुदिच्‌, इदया- दौनि, कोणेष्वस्तं, श्र्टदिच्‌, श्रध ऊद, दृन्द्रादौन्‌ ब्रह्मान्तान संस्थाप्य पूजनं, श्रावरणपूजां समाय सुद्रादशनं, पद्म, शंख, मोवत्छ, गदा, गरड, वाण, चक्र, शाङ्गख्या, श्रष्टो मुद्राः, ततः पुष्पाञ्जलिं दत्वा, श्रष्टाच्रमन्ल्ेणाष्टशतं अष्टाविंशति वा जपः, समर्पणं, स्तुति-प्रदकिण-नमस्काराः, पुनरघं दत्वात्मानं मम विजनं । ^“ गच्छ गच्छ पर स्थानं पुराण पुरुषोत्तम ! । यत्र ब्रह्मादयो देवा न विद्स्ते परं पदं'* ॥ ॐ नमो न।(रायणाय नमः, चमखेति दत्य संहरणं । ततः शिरसा प्रणम्य सागरप्रसादन। ^^ प्राणस्त्वं सवेभूतामां योनिश्च षरितांपते! । तोयराज! नमस्तुभ्यं! चादि मामच्यतप्रिय ” ! ॥ ततो रामाय नमः, छष्णाय नमः, सुभद्राये नमः, सागराय- नमः) दति नमस्काराः, ततो ऽङ्िदरावधारणं, दति सखान। “‹ अ्रचेनं ये न जानन्ति दरेमन्ततं ययो दितं । तेन ते मूलमन्त्रेण युजयन्तयच्यभं तदा ” ॥

नित्धाचारप्रदोपः। ७०५

दति वचनात्‌ उक्रपौराणिकवड (मन्त्रज्ञाने श्रष्टाचरमूल- मन्घेण यथयोक्तोपचारेः परूणा। लदष्ावरण्पूजा ऽनेनेव प्रकारेण क्रमोऽप्ययमेव, दति ब्रह्मपुराणणेक्त-ससुद्रसलानविधिः। श्रय मारकण्डयद्दसलान विधिः, नरसिदपुराणे, मार्कण्डेयं प्रति विष्णवाक्य,-- ५“ ददं तोयं महाभाग! लन्नान्ना स्यातिसेग्यति | ब्रद्याण्डपुराण,- ^^ मा कंण्डयद्धद्‌ गत्वा नरश्चोदङ्मुखः रुचिः ' निमन्नयेल्िचतुरान्‌ इमं मन्तसुदोरयेत्‌ ॥ संसारसागरे मद्ं पापयस्तमचेलनं । जाहि मां भगनेचघ्न ! जिपुरारे ! नमोऽम्ह॒ ते ॥ नमः शिवाय श्न्ताय सवंपापददराय च । स्लान करोमि देवेश ¦! मम नश्यतु पातक ॥ नाभिमात्रे जले (र्ञाला विधिवद वतापिदन्‌ । तिलोदकेन मतिमान्‌ पिश्ान्यांश्च तपेयेत्‌ ” ॥ ्रन्यानपि करणतया येषां तपंणमनावश्यकमित्ययः । ^° प्रविश्य देवतागार शला तं तिः प्रदचिणं | मूलमन्ल्ेण संपूज्य माकंण्डयस्य चेश्वर ॥ श्रघोरेण च ये विप्राः प्रणिपत्य प्रसादयेत्‌ । जिलोचन ! नमस्तेऽस्त नमस्ते शश्िग्डषण ! ॥ चाडिमां वं विषूपाच्च! महादेव! नमोऽस्ुतेःः।

मोमो म जाता जा णनक कक

(१) मन्त्ाज्ञाने । (२) स्थित्वा । ८९

७०६ नित्धाश्वारप्रदौपः।

मूलमन्लः पञ्चाचरः- " माकंण्डेयद्दे लेव क्लात्वा दृष्टा च श्रंकर । दश्रानामश्वमेधानां फल प्राप्रोति मानवः ॥ शिवलोके वरान्‌ (\ भुक्ता चेहलोके भवेत्पुनः । शरंकरं योगमासाद्य ततो मोच्मवाभ्रुयात्‌ ” ॥ श्रयन्द्रयुश्रख सरः, - ^ गला तच प्ररचि्धो मान्‌ (रश्राचम्य मनसा ₹इरिं । ध्यालोपस्थाय च जलमिमं मन््रसुदटौरयेत्‌ ॥ ्रश्मेधाक्गसश्रत ! तोयं ! सर्वाघनाशन ! खानं त्यि करोम्यद्य पापं इर नमोस्तुते ॥ एवमुचाय्ये विधिवत्‌ खाला देवानृषोन्‌ पिन्‌ । तिलोदकेन चान्यांख सत्याचम्य वाग्यतः ॥ दक्वा पिणं पिण्डांश्च सपृज्य पुरूषोत्तम । द शाश्वमेधिक सम्यक्‌ फलं प्राप्रोति मानवः ॥ सप्रावरान्‌ सप्त परान्‌ व॑शानुदूत्य वैष्णवं । (भोगं भुक्ता चिर पथ्चादिह मोचं लभेद वं *” ॥ तज क्रमः, तच गलाचमने, इरिध्यानं, जलोपखानं तृष्णे, मन्त्रेण खानं, तपण, पिण्डदानं, श्रौ पुरुषो त्तमपूजनं चेति, खानं प्रधानमन्यान्य्गमनि । शेतगङ्गा्यां, बराह्ये शेतं प्रति विष्णवाक्ं ।

(र) भत्वा । (र) रुस्मरन्‌ | (द) लोकं ।

----~ ----~--~ ~ - ---~-~---*~~-~ ~~~

_ ---~~--- =

नित्याष्वारप्ररोपः। 9 ०७

^ प्रासादस्य समोपे वं कुण्डं कारय सुत्त! श्वेतगङ्गति गास्यन्ति यावद्‌ाश्चतसंक्षवं ॥ कुश्रायरेणापि कौन्तेय श्वेतगाङ्गेयमन्ब च । सद्वा सगं गभिव्यन्ति मद्धक्ता ये समाहिताः ” ॥ दति वचनात्‌ । मन्नने महत्‌ फलं गम्यते । श्रय गङ्गाख्लान- ^“ सृन्लोयं निषेवेत गगां चैव पुनःपुनः । खवंतौयेमया गंगा (*सवंतौोयथंमयो हरिः । अवगादनमाचेण मानवानां सदैव डि ॥ पापौघं निदं हेत्‌ गंगा दूलराशिमिवानलः ॥ गच्छध्वं विबुधा गंगां ज्ञाला विश्वमश्राश्रतं । सुघोरेऽस्मिन्‌ कलौ प्रापने सुक्निवो वांता यदि” ॥ तया,- ^^ श्रहो किं बह्नोक्तन गंगा सेव्या सदा नरैः । नान्यत्छसार दुःखस्य नाशकं मोच्कारकं ॥ खताभिलषिता दृष्टा पौता स्यष्टाकवगारिता । या पावयति शूलानि कोत्तिता च दिने दिने॥ दन्ुत्रतसदसन्त्‌ यः कुर्यात्कायग्रोघन । पिबेद्यखापि गगांम्भः समो स्यातां नवा समौ ॥ दृष्टा जन्मरृतं पापं स्य्टा जन््रचयाजितं । स्ञानाद जन्मप्रतोदश्वतं दन्ति गगा कलो यगे” ॥

= ----~ -~------------~------ ------ < =-= -`- ~ ~~~ ~कम

(१) सवदेवमयो ।

७०८ नित्याच्वारप्रदोपः।

तच्च गंगास्नाने मन्त्रः ।

प (र)विष्णएपादष्येषते । गंगे ! चिपयगामिनि ! धमंद्रवोति विख्याते पाप मे इर जाङ्धवि ! ॥ अद्या भक्रिसंपन्ने मोमातद्दवि जाङ्कवि ! । श्रतेनाम्बेना देवि, भागोौरयि! पुनिहि मां? ॥

तया,- “ गौतमो जा्भवौ रेवा चतुर्थो च पुनः पुना) कावेरो गोमतौ रुष्णा ब्राह्मो वेतरणणेति च ॥ (र) विष्पादाचेसग्ता गंगे नवधा रता । द्‌तिवचनात्‌ रश्राग्र गंगाग्रब्दप्रयोगस्य कार्याथेलाद्गामन्त एताखवपि प्रयोज्यः, गोदावय्यां तु ।

^“ गोद्‌ावरौ जलस्पशार्‌ वातो यच प्रवन्तते ।

तदेशवाचिनां मुक्तिः किमु तन्नोरवासिनां ` ॥ ततः स्ानमन्ः-

^ चम्बकजटोद्धते ! गौतमस्याघनाशिनि! । सप्नधा सागरं (यान्ति गोदावरि! नमोस्तु ते ॥ गोरो च-धाजि ! दिव्यन्ति गोमदामविदहारिणि!। गोभागरृतसचारे ! गोदावरि ! नमोस्तुते ।॥

वैतरण्यां विशेषः, महाभारते,-

“ उपसुश्चेव भगवनस्यां नद्यां महामते) ! । मानुषादस्मि विषयादपेतः पुरुषषेभ ! ” ॥

(९) विष्षपादाग्र , (र) विणपादा्र। (र) नदौषु | (४) याति । (५) मद्वामुने ! !

नित्याचारप्रदपः। ७०८

दति युधिष्ठिरस्य लोमशं प्रति वाक्छं । तच मग्लः-

° श्रयातयामं स्वेभ्यो भागेभ्यो भागसु त्तम । देवाः संकन्पयामासुभयाद्रद्रस्य ग्राश्वते ॥ द्मां गायामनु्त्य य दहोपस्पशेखनरः । देवथानस्तस्य पन्धाखासुषेव प्रकाग्रते ” ॥

छष्णबेण्छां च ;-

"^ सह्यपादोद्भवा देवो ओौभेलोत्सङ्गगामिनो । हष्णवेण्णेति विश्याता मवेपापप्रणाभिनो "` ॥

तच खानमन्लः-

^ सद्यपादोद्धवे ! देवि छृष्णवेणोति विश्रुते ! । सर्व पापविषश्एद्ययं खास्ये देवि लवाम्भसि ॥ प्रसोढ मे देवि! सदामरेषर देवेश! खष्टा(\ जगतां विमसुक्षये | सानेन यस्या मलघोतपापः प्राप्नोति विष्णोः पदमेव मत्यः ॥ ब्रह्माम्टतानन्दर सेन पणा जलेन पूर्णमिव मेनिरेऽन्ञाः ) तां लावगाद्यामि पिवामि कृष्णे! देवान्नषौस्तपयिष्ये पिठ्श्च ” ॥

(२) स्ट

५९ नित्याचास्प्रदौपः।

नमेदायां च,- ^° श्राद्ये ! नमः पुण्यजले ! नमः सागरगामिनि ! । नमदे ! पापनिर्वारे ! नमो देवि! वरानने! ॥ नमोस्तु ते भुनिगणएसिद्धसेविते नमोऽस्त ते! (पश्रकरदेदनिःखते। नमोऽस्तु ते धमश्तां वरप्रदे ! नमोऽस्त ते सवेपविचपाविनि ॥ तच गगासागरस्लानमन्लः,- “त्वं दैवि! सरितां (नाय! ल देवि! सरितां वरे! | उभयोः सङ्गमे साता मुञ्चामि द्रितानि वे” ॥ करतोयासलानमन्लः,- “ करतोये ! सदा नौरे ! सरित्‌ श्रेष्ठेति विश्रुते ! । (रश्राक्षावयसि भगोचाणणं पापं हर नमोस्तु ते! ॥ कौ शिकौसलानमन्तः,- ° गाधिराजसुते ! देवि! विश्वामिचमुनेः खसः । चछतोकभायं ! सन्तोये । पापं मे हर कौशिकि” ॥ भोमरयोमन्तः+- ^“ भौोमखेद समुद्धते ! रथनेमि विनिष्ते! । सवंपापप्रशान्त्यथं लास्ये देवि! तवाम्भसि ” ॥

(१) श्रकरश्देष्निगेते | (र) मश | (द) अश्नावयानमि । (४) गोचाणि ।

निद्याचारप्रदौपः। ७११

खलो हित्यसमुद्रसंगमे,- ^“ ब्रह्मुपुच ! महाभाग शन्तनोः कुलवद्धंन ! । श्रमोघागभेसंग्धत ! पापं लौहित्य, मे रर” ॥

तया-

““ देव्या स्िशत्सदसर जल धिगतनरौ खानमन्योन्यतच्य''मिति- वचनात्‌ समुद्रगानदौखानं गायच्ौ-चिंग्रतसदस्रजपफलकामिना कायं ।

““ इच्छं देययुतं चेव प्राणयामश्नतच्रयं | समुद्रगानटरोखानं सममेतचचतुष्टयः'मिति ॥

दश प्रएवयुक्तं देव्ययुतं पर )

यच,-

समुद्रगानदौतौरवासिनामन्यायासलात्तेषां खानं देव्ययतसमं, चरन्येषां चिंश्रत्सहससममिति ।

भविष्यपुराणे,

“ भासरायतनाभ्यासे यत्तोयं पुरतः स्थित । सख्येगङ्गति तत्तोयं तच चात्वा दिवं व्रजेत्‌” ॥ तया,- ० शिवलिङ्गसमोपस्था नद्यः सर्वाश्च भारत! । वापोकूपतङड़ागाख्च भिवतो्यां इति सृताः ॥ स्ञात्वा तेषु नरो मह्या शिवतीर्थेषु मानवः । ब्रह्मरत्यादि भिः पापेभुष्यते नाच संश्रयः" ॥ एवमादिषु एयगेव सानाकतर, माध्याङ्किकखानं तु चतुयेभाग-

७२२ नित्याच्वारप्रदोपः।

हृतेन तौोयस्नानेन प्रसंगात्‌ भिध्यति, प्रातःमन्ध्योत्तर तौयेक्लानेन माध्याङ्धिकखानसिद्धिः, कि तु चतुयेभागे एयगेव काय्य, प्रातः- सख्ानकाले तु न तौयेख्नानादेः काम्यख्लानान्तरस्य वा प्रसंगः " सन्ध्या हो नोऽग्एचिनित्यमनहः मवेकमसु । यदन्यत्‌ कुरुते कम न तस्य फलभा गभवेदि""ति ॥ सन्ध्यानुष्टानात्‌ प्रवेमनधिकारात्‌, यत्त प्रातःस्ञानकाल- एव विशेषेण विहितं, माचस्नानं तस्य प्रातःकाल एव कालः सन्ध्यातः प्रवमपि तदनुष्टान यथया,- “प्रातः क्लाला मुनिश्रेष्ठाः! शिवतौयेषु मानवः । श्रश्रमेधफले प्राप्य रुद्रलोकं च गच्छति ” ॥ दत्याद्‌ावपि प्रातःसन्ध्यातः परव कालः| ^^ प्रातः खाय्यरुणकिर णग्रस्तां प्राचोमवलोक्य स्रायादिति नित्यकाभ्यसकलप्रातःक्ञानोद्रेगेनारुणोद यकालविधेः ।

यथा,-

य दृष्टा पशूना सोमेन यजेत सोऽमावास्यायां पौणमास्यां वा यजेतेति नित्यकाम्यसोमयागानां कालविधिः काल्तिक- खाने तु यद्यपि विष्णस्मृतौ प्रातःग्रब्दो नालि ।

तयापि,-

^° का स्तिकेऽदं करिष्यामि प्रातःखलानं जनादन!” । दति मन््तलिङ्घात्‌ । ^“ तुलामकरमेषेषु प्रातःख्ञायो भवेश्नरः ) ₹विष्यभुक्‌ ब्रद्यचारौो म्वेपापेः प्रसुच्यते ॥

नित्याचार्प्रदौपः। ७१ ३

दति वाश्चे वाक्यान्तरे: का्तिकादिमासचयविडितानां व्रतानां तन्त्ेफ पफंलसम्बन्धकथयनायेमिदं वाक्यं । मुलात्‌ कर्ष्यते । तया श्चिनापरपचश्राद्मेव कन्यागतापरपचश्राद्धमिति सौर मासेन वयपदिश्यत दति वसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेतेति वाके ज्यो तिष्टोमस्य ज्योतिःपरेनानुवारेन (“नि्मित्तमम्बन्धवत्‌, श्रनु- वादस्य गोणल्वेऽप्यदोषात्‌, न च संदतानां तुलादिमासानां व्रतसम्बन्धो मासस्य कालस्यो टेश्यत्वेन मा डित्या विवक्षणात्‌ । श्रन्यया श्राकामा वेषु यत्छानभित्यादावपि पौणेमासौ- चतुष्टयकालोन प्रथक्‌ ्रानविधिनापत्तः, न चेतत्‌ कस्य- चिदिष्ट, श्रस्िन्‌ पर्चे सुतरां कास्िकललान प्रातःकाल्लोनमिति, ततापि सन्ध्यातः पृवेमधिकारः, काम्यस्लानानां मवंषां सन्ध्या- राजिव्यतिरिक्त ऽनुष्टानमिति स्वं रमणौयं, एवं खात्वा गहागमनं, माध्याद्धिककर्मान्तर । याज्ञवल्क्यः, ^^ प्रच्चाच्य तौयेदेशं तु गला खं धमेमाचरेत्‌ ” । तया- .“ स्तावन्तयादिष्वयाचम्य सोपानत्कोद्य ससपगरन्‌ । रागतः सोद्पादस्त॒ यनेन इूचिरेव सः ॥ तेनोदकषेन दइयाणि प्रोच्छाचम्य पुनण्टेडे । ततः कर्माणि कुर्वति नित्यं वे यानि कानिचित्‌"

(९) नित्य

७१४ निनत्याचारप्रदौपः।

द्रव्याणि परजापंचयज्ञोपयुक्रानि , “ पाच्रादिर दहित तो यमुद्धूतं सव्यपाणिना । न तेन प्रोच्ण कुर्यादस्लनिष्योडनेन चै | ग्रातातपः- ““ नाधोवस्तवेकदेशेन श्द्ययमप आदरेत्‌ । यद्वानोतं तु स्थेन प्रोचये(रदचिणन तु ” ॥ रच प्रो्तणमुपलच्ण । पूजा पञ्चयज्ञ भोजनाद्ययंमोदृ गमेव जलमिव्यवगन्तव्यं । विष्एपुराणे तपेणानन्तर,- “ ततो गदा चनं कुय्थादभोष्टसुर प्रजनं । जलाभिषेकपुष्याणं धृपादौनां निबेदनेः ” ॥ पञ्चपुराण,- “ दिजं गां कांचनं स्ट ततो विष्णुग्टहं ब्रजेत्‌ , श्राञ्रयस्तु ततः पृच्छ प्रतिमां वापि पूजयेत्‌ ” ॥ नरषिषपुराणे,- “ जले देवं नमच्छत्य ततो गटहगतः पुनः । विधिना पुरषद्धक्रस्य ततो विष्णु समचयेत्‌ ” । एवंगतप्रातविष्णुपुजायां हतायामपि पुर्षद्क्रन मध्या पूजावश्थं कन्तव्या नित्य वद्धिधानात्‌ । तथाच शिष्टाः, ^ प्रातस्त पूजयेदिष्णं पंचराचविधानतः ।

(१) -- इशनेन ।

निव्याच्ारप्रदोपः। ७१५

मध्या पूजयेदिडान्‌ विष्ण पुरुष क्रकेः ” ॥ पुरुषद्क्रपुजा विधिश्च नरसिदपुराणोक्तो ग्राह्यः । नरसिंदपुराण,- ^ श्रानुष्ुभस्य दक्रस्य, चिष्टुभे तस्य देवता । पुरुषो यो जगद्रोजग्टषिनारायणः सुतः ॥ श्राद्ययावाहयेट्‌व खचान्तपुरुषोत्तम । दहितोययाश्नं दद्यात्‌ पाद्यं दद्यात्‌ ठतोयया ॥ चतुर्थ्याघे प्रदातव्यं पचम्याचमनौ यकं । ष्वा खानं प्रकुर्वीत सप्नम्या पौतवासमौ ॥ यन्ञोपवोतमष्टम्यां नवम्यां गन्धमेव च पुष्य दद्यात्‌ दग्म्यां तु एकादश्यां तु धूपकं ॥ दादश्यां दौपदान स्यात्‌ चयोदणश्यां निवेदनं । चतुदेण्यां जल'\) कुर्यात्‌ पञ्चदश्यां प्रद चिणं ॥ षोडश्रोद्राषन कुर्यात्‌ गशरेषकर्माणि प्वेवत्‌ । सताने वस्त्रे च नेषेद्ये द्‌ द्यादाचमनोयकं ॥ षण्मासात्‌ सिद्धिमाप्नोति रेवरेवं समचेयन्‌ । संवत्सरेण तेनेव सायुज्यमुपगच्छति ” ॥ श्रच श्रषकर्माणि प्रूवंवदिति नारसिंहे दाचिशाध्याये यानि काम्यानि इतारिकानादौनि श्रूयन्ते, अन्यापि कामनायां सत्या कार्याणोत्यतिदि श्यन्ते, नल्वावाहइना(?द्यो तच यटूवं अतं तस्याति- देशः, गरेषकर्माणोत्यनेन उक्रषोडग्रोपचारातिरिक्रकमेणमेवामि-

--~---~> --- ~---- ~ - ~ -~-------~ ---- --- --~--- ----~ अ= थ

(९) चतुद श्याञ्ललिं ¦ (२) नत्धावाष्टनाद्योः ।

७१६ नित्यात्तारप्रदोपः।

हितलात्‌, तेनाच षश्चा खानं कन्तव्यमित्युकतं तव्जलेन काय्य पापमुक्निपूवकविष्णलोकप्राप्तोच्छायां एतेन क्ञानं ग्वभेरौ- निनादादिसहितं षष्ठया खचा एयक कन्तेव्यमित्यतिदिश्यते, एवमन्यदूद्यं । नयाडहि दाचिश्राध्याये श्रयन्ते, ^“ श्रागच्छ नरभिहेत्यावाहनाचतपुष्पकेः ।

एतावतापि राजेन्द्र! म्वेपापैः प्रमुच्यते ॥

द्‌ लाध्यमासनं पाद्यं स्लानमाचमनोयक ।

देवदेवस्य विधिना स्रगेलोके महोयते ॥

तोयेन स्नापयेद्भक्त्या नरसिदं नराधिप!)

सवेपापविनिसुक्तो विष्णुलोके महौयते ॥

सराय द्रा सृदटिष्ण निमंलः प्ियदग्ेनः )

विष्एलोकमवाभ्रोति सेव्यमानः सुरोत्तमः ॥

यः पुननेहरेरघे मधुना सखापयेन्नरः ।

श्र्रिपुरे म भोदिला पुनरतरिष्णपुरे वसेत्‌ ।

एतेन स्नपनं यस्तु पवकाले विशेषतः ।

नरसिंहे ततः कुर्यात्‌ शंखभरो निनादितं ॥

पापकञ्चकनिमुक्रो विष्णलोके महोयते ।

पञ्च गव्येन देवेश स्नापयेत्‌ योऽतिभक्ितः ॥

ब्रह्मकुचेविधानेन विष्णलोके महोयते ।

कुश पुष्योदकैः स्ताला ब्रद्मलो कमवाभ्रयात्‌ ॥

रन्नोदकेन साविचं वेरजं हेमवारिणा ।

निद्याचार प्रदोषः | ७९७

नरसिदन्त सप्राप्य कपूराश॒रूवारिणणा ॥ दरनद्रलोके स मोदित्वा पश्चादिष्णपुरं ब्रजेत्‌ । पुष्योदरकेन गोविन्दं स्नाप्य भक्त्वा नरोत्तमः ॥ साविच्न लोकमासाद्य विष्णल्लोके मदोयते । वस्लाभ्यामच्यतं भक्तया परिधाप्य विचिच्रकं ॥ सोमलोके वमित्वा तु विष्णलोके मदौयते । कुंङ्मागुरग्रोखण्डकदंमेरच्य॒ताङृति ॥

श्रालेप्य भक्ष्या राजेन्द्र! कल्यकोरि वसेदिवि। मल्िकामालतोजातोकेतक्यशो कचम्पकेः ॥ पुनागवक्रुलेः पदोरत्पले जा तिपुष्यकरेः । तुलसौोकर करेय पालाग्रावर््तौ'कुजङरेः ॥ एतेरन्येश् कुसुमे ्रशस्तेर च्युतं नरः ।

श्रचेयन्‌ द गसुवणेस्य प्रत्येकं फलमाभ्रुयात्‌ ॥ मालां कला ययालाभमेतेषां यः प्रयच्छति, कल्पक रि सदस्राणि कल्यकौरिग्रतानि च \| दिव्यं विमानमास्धाय विष्डलोके स (\मोदते। नरकेभ्ररिणं (रभक्तया विख्वपतरेरखण्डितेः ॥ निष्द्छटिः प्रूजयेद्धक्या तुलसौभिश्च भक्रितः । सव पापविनिरुंक्नो विष्णलोके मरौयते ॥

(१) कुट्मलेः-- | (२) मदोयते (२) दृषा |

७१८ नित्याचारप्रदीपषः।

महिषाख्यं गग्गल यः श्राज्ययुक्र सश्रकंरं ।

धूपं ददाति राजेन्द्र ! नरसिंहाय भक्तिमान्‌ ॥

वायुलोकं समासाद्य विष्णलोके महोयते ।

एतेन तिलतेलेन दौपं यो ज्वालयेन्नरः ॥

ज्योतिश्नता विमानेन विष्लोके महोयते ।

₹विःशा्योदनं रि्माच्ययुक्तं सश्कंरं ॥

निवेद्य नरसिंहाय यावकं पायसं तथा ।

(समास्तु कुलसख्याता यावत्यस्तावतो नृप ॥

विष्णलोके महाभोगान्‌ भुज्नानास्ते सवेष्णवः ” ।

एवं देवग्रहसम्य समन्ताद लिदानं, (रनेवेद्यविश्रेषेण लोकपालेभ्यः

शरान्तिकर, प्रदक्चिएकरणं प्रणवो प्रद चिणफलं, नमस्कारेण विष्ण- लोकफलप्रा्तिः, स्तोचजपेन विष्णुलोक, सन्ध्यायां गोतवाद्येन पवस विग्रेषेण कामरूपता, गस्ड्ष्वजदानादिष्णसोकगप्रा्निः, सुज्खटकटककेयुरादि खवर्णभरणे.रिद्रलोकः, पयख्िनो धेनु- दानाद्भोसदखदानफलं। भ्रच युष्यमध्ये तुलसो कौन्तेन युष्यफलं, श्रचोपक्रमे, “राजपुत्र! प्रटणएष्वेवं हरिपूजाविधिक्रम""मिति कौन्तेनाषटुपसंहारे च ॒दत्येवसुक्तं र्गुचोदितेन मया तवेहाचन- मच्य॒तयेति प्रजोपसंहारात्‌, सवषां प्रथक्‌ एथक्‌ फलवतां एगेव पूजात । नहि षोडशोपचार, एव प्रजा ।

(१) समास्त्डल । (र) नेवेद्यशेषेण । (२) रुदलो रः |

नित्धाचार्प्रदोपः। ७२९

किन्तु प्रौतिहेतुक्रिया मात, तेन रदसंमाजेनो लेपनादौनि गोदानादौन्यपि प्रोतिद्ेतुतवात्‌ पूजा । तदुक्तं भटः, स्हृतेरपि हि पूजालादिति, नाच पुरुषस पुजायामेवमादौनां गुणएफलल्मप्रकर णात्‌, नापि गुणएविधिमा जलेन फलखतेरथवादलं, भ्रव्यभिचरितक्रतुसम्नन्धाभावेन पूजागतस्छा- वाहनारैरलुपस्यितेः, श्रमेकगुएविधाने वाक्यभेदभयेन बलात्कर्मा- न्तरे फलापेचयासुक्रिफलान्वयात्‌ । तेन सधमेकमिदमावादनं, पुरुषस्ुक्रप्रजायामावादनमघमेकं । तेनास्मार्तपुष्यादिधर्मान्तरं गहातोति, एव यान्यत्र पुष्ाण्यनु- लेपनादौनि वा तान्येव पुरुषद्ध्कपूजायामपि पुष्यदानविधिना श्रचत्य घमेग्रणत्‌ शेषकर्माणि पूवेवदित्यनेन तु कर्मा्छेवाति- दिश्यते, न द्रयाणोति, कमेपदेन दइवयर्चणा वा मन्तव्या, द्रव्याणां वा क्रियायां कमेलात्‌ कमपदेनोपादानमिति, कल्पोक्त - विधिना वा पुरूषदयक्रन पूजयेत्‌ । याशवल्क्य कल्प,- चतुरखं परं छंत्वा चतुदारविग्धषित । तन्मध्ये विलिखेत्यद्म कणिका केशरान्वित । प्रणवेन (फडन्तेन करौ सं शोधयेत्ततः । दिम्बन्धनं ततः दुर्य्यादि धिवदू तश्रोधनं ॥ प्रणवं षुतसुचचाय्यं वौजं संदिन्ध निदंडेत्‌ । तन्््यादृद्खर शरेण मरुता शोषयेत्ततः ।

~~~ == ~= ~~~ -- ---~ एय १ >~

(१) पञ्चकेन ।

2०

निद्याचारप्रदयैपः।

निदहेदथिकोजेन क्ञावयेदार्णेन च ॥ (\)एकाणवम पर्यन्त भावयेत्‌ स चराचर । ततोऽण्ड जल मध्यस्थं शद्ध काञ्चन-सप्रभं ॥ वारूणन तु संचिन्त्य तन्मध्ये चिन्तयेद्धरि । पाघ्ठारविन्दवदनं पौतनिमेलवासमसं ॥ पङ्गजासनमभ्यस्छं ्रद्धजाम्बनदप्रभ । केयूरकटकोपेतं दार क्ुष्डलमण्डितं ॥

सग्रांखचक्रं सस्मर मुङ्राद्‌पशोभित ।

सं चिन्त्य बौजमात्मान तं इदिषस्थं विचिन्तयेत्‌ ॥ सो ऽहमस्म्मोत्यभेदेन चिन्तयिलात््मपूजनं ।

छत्वा सुद्राचय टवा ्य्यांन्यासं विधानत, ॥ अाध्याग्टचं न्यसेदामे दितौयां दिए करे । दतौोयां वामपादे तु चतूर्योः दचिणे तया ॥ पंचमो बामजानौ तु षष्टो वे ट्‌ न्यसेत्‌ । सप्रमो वामकय्यां तु दचिणस्यां तथाष्टमं ॥ नवमौ नाभिदेशे तु दशमो दये तथा! एकादशो कण्ठदेशे दादर वामबाडके ॥ चयोदभ्ौः दशिफे च मुखे चेव चतुद ¦ अच्तणोः पञ्चदणै चेव षोडश मूद्धि विन्यस्येत्‌ ॥ एवं न्यासविचि छत्वा पञ्चात्‌ पाचरस्य शोधन । ्रस््ेण चालयेदिष्णोर्मायश्या जलपूरणं ॥

(१) गकंकागोवप्रय्यन्तं

<श्‌

निव्याचार्प्रदौोपः। ७२९

गन्धादि दत्ना दशधा बोजं तु प्रणवं न्यसेत्‌ । मन्लन्यास ततः शला प्रो चयेन्मषड़ला ज्तिक ॥ अरवगृण्ञ्च ततोऽस्त्रेण श्रंखसुद्रां प्रद्‌शेयेत्‌ । दये श्रोधरं देवं गन्धादयेर्मानसेयंजेत्‌ ॥ पजयेदासन तत्र क्रमादराचधारगशक्रितः आधारश्क्रि कूम च श्रनन्तं चितिमण्डलं ॥ धमं ज्ञानं च वेराम्यरमैश्वथ्येमपि कोणतः । पूवेतोऽधमंमनज्ञानमत्रैराग्यमनेश्वर ॥ सपूच्याषटदलं पञ्ममकंसो माधचिमण्डलं । उपय्येपरि संपूज्य मध्ये तु पुरुषं यजेत्‌ ॥ ध्येयः सदा सविढमण्डलमध्यवर्तौ । नारायणः मरमसिजासनसनिविष्टः ॥ केय॒रवान्‌ मकरकुण्डलवान किरौटो । हारो हिरणए्मयवपुष्टत शं खचक्रः ॥ अआआद्ययावादयेदेवं पूर्वसुद्राः प्रदभयेत्‌ । एतावन्तः प्रिया विष्णोवेन्दनोयास्तु भो दिनाः) एतावद्‌ शंयेत्तिखः कछतरृत्यस्ततो भवेत्‌ ॥ दवितौययासनं दद्यात्‌ पाद्यं दद्यात्ततौयया । स्वदेहे विन्यसेदेवे खुक्रन पुरुषस्य तु ॥ चतुर्याष्ये ततो दद्यात्‌ पश्चम्याचमनो यक । षष्ठया नानं प्रकुर्बोति सप्नम्या पौतवाससौ ॥ यन्ञो पवोतमष्टम्या नवम्या गन्धसुन्तमं ।

9,

= -*----~ “~= ----~~-~ - ------~~ ~~ ~~~ ~ = -~---~~ ~~~ -- ~~ ~

निव्याच्चारप्रदोपः।

पुष्य दद्यादगम्या ल्‌ एकादश्यां तु धेपक ॥ दादश्यां दौपदान स्यात्‌ चयोदश्यां जिबेदन ) पूववत्‌ स््नाननेवेद्ये वस्तेणाचमनं भवेत्‌ ॥ गणश्रां चेचपालं च नारदं गरूमेन च। सवेतः पूजयेदिद्धान मध्ये लोके गपद्मयोः ॥ इन्द्रम यम चेव नेच्छैलं वरणं तया ।

वायु कुवेरमोशानमनन्तं परमेष्ठिनं ॥

खासु दचतु ततोऽस््लाणि नामभिः प्रणवादिभिः सवेतः पूजयेदिदान्‌ तत्छवे प्रणवे स्थितं ॥ देवं प्रणवकोजेन संपृच्याश्नलिभिस्लिभिः । जपेदष्टोत्तरशतं तन्नमोऽन्तं ततो दिजाः ॥ गद्यातिगृद्यगो्ता त्वं ग्टहाणास्मत्‌ रतं जप । भिद्धिभेवतु मे देव! त्वत्‌-प्रसाटादधोच्छज! ॥ एवं निवेद्य विभिवद्जपं श्रौपुरुषोत्तमे । षड चं पुरतो जघ्चा ऊद्धमद्धं लतो जपेत्‌ ॥ विश्वक्छेनं तयेश्रान्यां प्रणवेनैव पृजयेत्‌ ' गन्धपुष्पादिभिः ष्णं दंदिण (चोरद्‌ शिनं ॥ चतुटेश्याश्जलिं कूर्यात्‌ पञ्चदश्यां प्रद चिणं । शृत्वा देवस्य पुरतः प्रणमेदण्डवत्छितौ ॥

ध्या येन््मण्डल मध्यस्यं सकं निष्फलं इटि । अद्धिद्रमवधा्यान्ते र्मस्वेति ततो वदेत्‌ ॥

~ ~~~ --~-~-- -----~~-~ ~~~ ~~~ =-= ------~- ~~ ------~ ~- ----

(१) घीररूपिग ।

निद्याण्वारप्रदोपः। ७२४

संहत्य मण्डलादट्‌वं षोडश्यां प्रणवं पठेत्‌ ।

नासाकषेणयोगेन इदि संखथापयेत्‌ प्रमं ॥.

श्रादित्यवफ पुरुषं पुण्डरोक निभेच्चणं ।

भक्रिखिग्धेन मनसा ध्यायेत्‌ शापदर इरि ॥

यो गमूत्ति चतुर्वाज्न शख-चक्र-गद्‌ाघर ।

यो वा ध्यायेदिभुत्ययमाप्रोति वसुमो सित `” ॥

` श्र वोजं संचिन्य निदंहेदिति वौजं वायुवोजं यं

संचिन्तय मरत्‌ शोषयेदि ति सम्बन्धः, निदंडहेदिति वच्छयमाणएबद्कधिना दाहस्य श्रोषणसाध्यवद्‌ श्रनाय प्रथमसुपात्तं, निदंग्ध शोषये- दिव्यथंः, मध्यादृद्धरभ्नेणेति जौवमात्मानं इदि मेचिन्तयेदिति वच्छमाणवान्मध्यात्‌ सुषुम्णामार्गेण ऊङ्ध ब्रह्मरम्नण जोव दादशान्त नयेदित्यत्र निणेयेदिति पाठे स्फुटमेव जौोवयनचिन्तनं, रभित्यभ्निवोजे, वं वारुणएवोजं, सोऽदमस्मोति विष्णर दमस्मोत्यथंः श्रात्मपूजनमन्लाभेद वचिन्तनमेव मानसप्ूनाया वच्छमाएलात्‌, मुद्राचयमाचं विष्णोरमाधारणं श्रौ वत्धकौ स्तभ-वेनतेय-मुद्रा यङ्ूपं एतावन्तः प्रिया विष्णोरिति वच्छमाणएलात्‌, यरि तु त्वसागर- मदहितोक्त सवेदेवमाघारणं सुद्राज्यं स्यादिष्णोः प्रिया इत्यसषगतं स्यात्‌ । त्चसागरसडितायां,-

“ अश्नलिः शिरसा रूपं दये सेव वन्दिनो । अक्गलोर्गोपयिला तु भ्राम्य सस्थापयेत्‌ इदि । प्रसाघनोति सिद्धेषा तिस्रो सुद्रा दमाः समाः” ॥

कुस्यद्ासविधान तु इति माटकान्यासषकेग्रवारिन्या-

७२8 नित्याचारप्रदपः |

भावनाचतुष्टयरूपन्याषास्तन्त्ान्तरोक्राः सूचिताः, प्रजाङ्मन््त- न्यासमाद ।

“° श्राद्याखरवं न्यसेदामः'दत्यादिमा विष्णोर्गायच्येति गायच्रौ- कन्दस्थो वेष्णवो मन्ल्स्तदिष्णोर्गाय्यति गायकौढन्दस्थो वैष्णवो मन्रस्तदिष्णो रि तिग्राद्यः, गन्धादित्यारिग्रब्दन गन्धपुष्ा- चतयवक्तुगाग्रतिलश्चतसषेपदूवाः. मन्त्रन्यासं ततः लेति उक्तस्य द्श्रधा प्रणवजपस्यानुवादः, पूरवोक्तविष्णगायतच्रो वा मन्त्रः, पूजाङ्ग-पुरुषद्क्रमन्लो वा, प्रोच्येन्मण्डलान्तिकमिति, प्रोच्तण ्रखस्यजसलस्य जलान्नरेण संस्काराय, मण्डलान्तिकमित्यव- गुष्ठन-खशूपकथयनाय, मण्डलाकारेण शंखान्तिके अत्रगुएयेत्ययेः, मण्डल चान्तिकं च यथास्यादिति क्रियाविग्रोषण, श्रष्येमस्कारान- न्तरमर््योदकेन पूजोपकरणप्रोचणं, तन््ान्तरसिद्धं काय्य, यद्ये संस्कारस्या् कतस्य दृष्टा्यलादथक्रमेण वा पाठटक्रमवाधात्‌ प्रोचचेन्मण्डलान्तिकमिति शंषवमुद्रादश्नानन्तर मम्बध्यते, तच मण्डलं पदां तत्यय्येन्तं द्रव्यजातं सवेमध्ये स्त्य प्रोचयेदिति मम्बन्धः, प्रजयेदासन तेति, तच मानसपूनायां ्राधारादि- क्रमेणासनपूजा कार्य्या, श्र्यात्‌ वाद्यपूजायामप्यनेनेव विधिना आमनप्ूजेति गम्यते, श्रासन प्जयेदिति तजापि सम्बन्धात्‌, श्रावाद्येदिति तत्रापि सम्बन्धात्‌ श्रावाद्येदिति दये विष्णं ध्याला नामाद्वारेणावाहनं, नासाप्रबेशनोदासनस्य वच््यमाएलात्‌, श्रसनपादटटदानानन्तरं खदेहवदाद्यान्टख न्यसेद्ाम दत्यादिक्गमेण न्यासः, पूवेवदिति, नारसिंहोक्रपुरुषदक्रप्रजादोत्ययंः, पुर्षद्ुक्र

नित्याचारप्रदोपः। ७२५

पूजालेन बुद्धिश्यलात्‌, पूरवेता लघु प्रकारतवात्‌, लोकेश्पदमयोरिति कणिकायां लोकेश्रो विष्णः, तदाह्ये दलानि, तयोमेथ इत्ययः, तेन दशमूले ग्रक्रादयः, ततोऽस््राणि तदनन्तरं रलमध्ये,स्त्लाणि वञ्ञादोनि खासु दिचु पूजयेदिति सम्बन्धः, षड्चं जश्चा ऊड्ंमन्य जपेदिति म्तोचान्तरं सरखरनामाटिजपेदित्ययेः, मध्याङ्कं गोपाल- पूजायां ष्याने विश्रषः ॥

॥ दति ओ्रोमदहामहोपाध्यायाग्मिबिद्ाजपेयि-नरसिदहविर चिते नित्याचारप्रदौपे चतुथभागकत्य समाप्तम्‌ ॥ ओरौ प्रभमस्तु, ओ्रोग्एभमस्त ॥

दितोयमागादारभ्य चतुथेभागान्तः पुस्तकस्येतस्य

दितोयभागः समाप्रः ॥

नित्याचारप्रदौपोश्त-प्रमाणग्न्धानां ग्रन्धकतां च

अनुक्रमणो । च्प्रााधानं ३२८ । कम विपाकसार... १५४०, २०७ । अगिरः २८, ६३, ११४, २७८, , कम विपाकाः १९५, ९९६, १९७, च २०५ | २००, ३२९, २४१, कमविपाक्रसमुचयः १९८, २०द, २६१, ४२१ । २०७, २१२, २९, अचि २५७ । २९.४, २९७, २२९, अआधवंगौ यस्तापन खलो ... ६०६ | २२६, २३२, २२१, अआपस्तम्बः १७, २३, २४, ५१, ५८, । २२७ | २५७४, ३०८, ३९२, | कल्पतसः .., २७९, ३६२ । ३२९, ४२२, ४७२, कात्यायनः ४२३, ४२२, ४४२ ४८०, ४८१, ५०५, , ६१२ । ५०७, ५०६, ५९१३, | कालिकापुरागा ,.. ४८२ । ५९६, ५२९, ५२२, | कूम एरागं ४३२, ४३३, ४४८. ५२४, ५३८, ५४७, ४५१, ६८९२, ६९३ । ६०६, ६८१ । गस्ड्पुरागां १८४, २८०, ४४८, खअदित्यपुरागां २७०, २८०, ३५३ । | प्प | आाप्रेयपुरागं २८१, ३४४, ३४८. गाग्धेः ... ४६, १८८ । ह ३२६१ । | गोता ३०७, २३५ , ३६२, ४१४, अस्तयापवादः +<. ४२८, ४३२०, ४७०, दैप्रानसंष्िता ४५७ | | ४९१ । उग्रनः ... ४१८, ५१४, ६०८ | | गुल्यकुष् १, ९ ऋग्विधानं .-- १२४, १३६ । | गोभिलः ,.. €०। कपिलः ५३९ । | गौतमः १६, २९१, २५, २९, २९, कल्किपुरागा ९१२ । २०, २३२३९, २५४,

कमं विप्राकसंग्रहः ... १२३९, १४९,

२०३ ।

२५६, २९७, ३१५, २९९, ३२६, ३२९,

७ २८ नित्याचारुप्रदौपः।

रेरे, २४०, ४८०, धौम्यः ३६१ । 8८८, ४८८६, ५०६, | नरसिंहपुराया २९१०, २९०, रद्‌, ५द२ । | ४७७, ५९०, ५९१, ग्रहयन्ञपरकरगा ... €८। ५९२४, ५५५, ९२६, चन्द्रिका ०. ४8८० १.९, ७९१४५ । चिन्तामणिः ... २०२, १८९ । | नारदः ५९, २९४, २०१५, २४६, छन्दोगपरि शिष्ट द्‌, उरे, ९०७ । | २७९, २८२, ३९३, छागलेयः २९६, २९१९, दे२८, ¦ २१९, ३२३, ३२४, २२९, ५५६ । | ३९९., ३६२, 8२२, जावालः ,., २६६ । | 88. ५९६ । जेभिनिः ... ४३३ । | नन्दौपुरागं २४४. ३४९८, २५० । ज्यो तिःभ्रास्तर .. त्द्‌ | , पञ्चराचं ७€ , १२५ । तापरनौयश्चतिः ... देर्‌ । ' पद्यपरमगां १८२, १९७, २१८, दत्तः १, २३८, २४२, २६०, . २८९, २०५, ४१९, ५८६, ५९० । | धर्‌, ५९६, €०ञ, दानसागर: . २०५ | | ६२२, ६३६, ७९४ । दालभ्यः ... २२३६, १५६, २४८ | | परगप्रारः २२९१ । देवलः २६९१९ रघ्र्‌, २८द्‌, | पश्ुवक्र दर। २३९०, २९१९, ३२७, | पारस्वारः १७. ९५, ८८, ३०४ । दद्द, ४१८, रर्‌, | पितामद्धः 8७9 । ४५६, ४६८,, ४७०, | पराया २७२ । 8, ४८८, ४९८. | पूजाधिकारः १२९ । ५०७, १५०८, धङ्‌, | पेठौनसिः १७, ५९, २५४, ३१५, ५२४, ५द७, ५२९, । ३६७, ५०६, ५०७, ५७८, ५८, ५८९, | ५०६. ५९१३. ५२२, ६७८, ६७€& । ५२७. ५२९, ४४२। देवपुरां १८, ८७, २९०, ३६८, | प्रभासखगः ३०८ । ४०२, ५०४, ५९३. | प्रमेष्ः र्रर | ५२९, ५२६, ५४२, | वश्रिष्ः ९९, २५, ३५, ६०, १०८, ५७०, ६७८, ६७९€, १२९, २५८, २६९, ६८२, ६८७ । २८०; ९.२, २१८ देवोमाष्टाग्मयं ... ८१ । | २२६, २३८ २५८,

प्रमागम्मन्यानां य्रज्यकछलतां च नामानि । ७२९ ६८१, ४८8; ४८८, ५२०, ५२९, ५२६, ५०४, ५०६, ५१द्‌ ५७०, ५४२, ५६६, ५२२, भरर, ५४२, ५७८, ५७९६, &०७, ५४8, ५७७, ५९६८, ६२६, ६५०, ७०५ | ६७९ । विष्णघम्भः ४३४, ४९१, ४९६, वश्िषयोगः „.. १९००। ५८४ | वश्चि्कल्यः ९ द, ९००, १७१. | विष्णनारदौ २४७ । १९० । विषाघर्मोत्तिरं १९१०, १७०, १८४, वभ्चः "= ५३९ । | १८६, २९०. २९२, वामनपुराणं ५५२, ५६१, ५८९१ । | ३४४, २४७, २४९, व्राराहे ७८, ३४९, दद, ५०६, | २५०, ३५१. २५२, ५९०, ५९४, ५१५, | ९५३, २५५, ३५८, ५६५, ६५० । ४०१, 8दे८, ४३९, वातिकं ५७, ५९४ । | ४९२ । वायुष॒सागं २०९, २९६, २२९, | विशणएुरागां २७४, ४०२, ४२७ २३९, रदेर, २३६ ४७६, ४८२, ४८६, ५०५ , ५३०, ५५८ । | ४९२, 8९२, 8९१५, व्यासः २४८, रर्द८, ३२०, ३२६, ५०५, ५९१९०, ५९१२, २५६ , २५८, ४७द, ५९, ५२३२, ५२८, ४७१ , ४८७ | ५४९, ५४६, ५५२, विग्ामिचः, कल्पख ८, १९२९ । ष | न्क विश््रामिचगायच्छकल्त्पः ०० १२०, न । ++ = | विष्णर् स्यं ४२८, ४९२ । 1 क | ॥ि बौधायनः २, १२२, १९४९. एः ९९, भ ॥ 1 १८द्‌, २०९, २१०, । | २२०, २२५, २६३, २४९, २५६, ९०, २६८, २८४, ३९३, ३६७, 8०२, 8९१९, ३१८, २३६, ३२८, ४२०, 8७०, 8७द्‌, २३५८, ४७०, ४७१, 8७४, ४७५, ४८० ४७२, ४८८, ५२०, ४८१, 8८्दे, ४९५, ५२२, ५४२, ५८५, ४९७, ५०५, ५९६, ६०६ ६९१ ।

<

७३०

नित्धाव्वारप्रदोपः।

ट डगाग्येः १८, ६८० । ठद्धपराणरः २९९, २६२ । ठृद्धव शिष्टः २४३, ३९२ । ढृड्ध शएतातपः ५९३ । टृदधगोतमः २२६ ।

ढष्स्प्रतिः १९, २४९१, २८९, २०२, १९, २२२, -2१९ ३२९, २४७, २५६, ६२९, ४२२, ४७९, 8८8, ५४२, ५8१५, |

६१२ ।

ब्रह्य पुराय १७०, २०५, ३२५ ।

> त्रद्यकैवन्तः २४९ , ४४७ ।

(५०१, ५०६, ५०९, ५९३, ५९१९४,) (१२४, ५२६, ५२९, ५५५,

ब्रद्याण्डः २९, १

६९२, ७० भङ्ाचार्ये ॥ ६०१५ । | भविष्योत्तरं ७६, ४४२, | 8७८ [; ४ | | भविष्यपुराग ३१६, २६७, २६८, ३६९, ४९२, ४९२, 8७8, ४९, ४९१. । ५९१९१, ५९४, ५६६, ५६९, ५६२, ५६६; , ५७ ६५8४, ७१९ ।

६ र ध

भागवसंद्िता । व | मण्डनः म |

९२०,

१२द्‌ |

१८२. २९९, | माग रुख

२५९, २८द्‌, ५०८, | महाभाष्यं

म्छपुराण 9, ९, २८७, ३७२

४४३,

७७५, 8९ ई, |

५५९, ५८९, ६८९) । ९३२६, १५६, ९५८, ९.७०, २४४, २६४३, ३४७, २६०, ४००, ४२९, ४२५, 8७२, 8७७, ४८२, 8९९, ४९२, ४९२, ४९६, ५०९, ५०६, ५०८, ५९१द्‌, ५४९९४, ५२८, ५२६९, ५६४, ५७९१. ५८९, ५ष्२, ७०८ |

५७६ । ५६, २९७, २२६, २२८, ₹२८।

मरतिः ६०€, ६९०, ६२७ | मनु न प, ९, १९४५ , २.६,

१९, २९, २२, २५, २७, २५, ३८, 8०, ५९, ५२, ५७४, ५६, १९, ६०, ६६, ८१,

२९; २४८, २५२ २६१, २७० २७४, २९8. २९९६, ३०९,

२४०, २५९, २५६, २६७, २७२, २८९६, २९५ , २००, २९२,

२४९१. २५२, २५८, २९८८, २७, २९०, २९८, ३०२, २९५ ›

प्रमागणग्रस्यानां ग्रज्यक्तां च नमानि ।

|

| | ।

|

२२०, २२९, २२४. २२५ , २२७, २२८ २२९, २२९१; २२५ , ३३९, ३९८, २२९. २४०, २४१, ३५५ , २५६, २३५७, ३६०. ४९१८, ४२२, ९8२५. ४२७, 8३२०, ४६५, ४६६, ४६८, 8७, ४८२, ४८्द, ४८५, 8९६, ४८. 8८०. 8९९१, 8८२, ९8८७. ५००, ५०९१, ५०8. ५०७. ५९२. ५९६. ५९१९, ५२०, ५२९११, ५२२. ५३७, ५३९, . १७९१, ५8४८, ५७१, ' ५७७, ५८०, ५८२, । &०ॐ | | माकंग्डयपुरागां १३६, २४४, ४३२, ४७१, ४७२, ४७द्‌, 8८, ४९५ , ५९६, ५२३, ५२४, ५४१, ५४२, ५७८. . ५८९४, €८्८ | मानवः ५ , २५५ । माशाल््य २९५ । मोमांसा „०, ६८२ यजुविधानं ६5, ७९, ५८५, १,९५..९६९६९. -१९.. । ९२८, १२०; १.२२ । यच्षषाश्ः ११.

यमवशििष्ौ

रर

# >,

यमः १७, २८, २९, ५९, १२.

याज्ञवल्क्यः

६०, ६२, ६५ , २२९)

२९९, २७५ , २७८, २०२ । २, २०, २९, ५६. ५९, ६१, २०२, २२८, २५२, २५६. ९०, दरद, २७०. २७५ , २७८ । योगगशगिवियं २९४, २९९, २००. १२, २९४, २२०. २२१. २२२, २२२. २३२९, २२५, २२०. ३३९, ३४२, २५६, ३२७३, ४१५ , 8८५, ५९५, ५२९, ५२८, ५३९, ५४०, ५८०. ५८२, ५९९, ६०५. ९०६, ६०७, दद. ६२९, ६२५, €२७, १२, ७१९ ।

यो गौ याज्ञवल्क्यः ६०. ६२, ६३,

६६, €<, ७२, ७इ, ७६, ७6, ५९९, ६००, ६०८, ६०९८, ६१४. ६२९, ६५९१, €< ४ ।

रामायणः २९०, २४७, २४८ २५५, ४९२ । लश्यौघधरः ५५, ५४२ ल्प प्रतिष्ाधिकारः ..- १३९ लघव्यासः २, €, ५४४, ४८

७देर निद्याचारप्रदौपः। लिगकाण्डः ३७५ । | खतिः दे, घर । लिंगपुरागां ५९६२ । | प्रलोकगौ तमः ३८ । श्रखः दद्‌, ८२, २८०, २८९६, | -खोन्दपुरागां २८९, ३४६, ३४८, ३९९, २२५, ३२६ । | २५२, २५८ २५८, श्रखलिखितो ५०८, ५०६, ५२२, | ४१३, ४दद, ४४०, ५२द, ५२४, ५२९, ४४द्‌, ४४७, 8५७, ५३०, ५३७, ५२८, ४५९, ४८०, ४९६, ५४०, ५४१, ५७४३, ५१९१९१९, ५९४, ५१९, ५४४, ५७७, ५७९६, ५४६, ५४७, ५५९, ५९१ , ५९९, ६०८, ५१६०, ५६६, ५७९, ६०९, ६१२, &२७ | ५८१ | ्रतप्रथश्चतिः २८२, २८, २८९ । | संवत्तेः १८४, ६२४, २४४, २४७ । प्रातातपः ९४२, ९८७, २८८, ३६४. २८० | २००, २०४, २०९, । स्लानप्रकरां ६२४ । २९०, २९९, २९२, | सरानाधिकारः १७२ । २९३, २९१४, २९१५ । सांख्थायनग्द्ं ५०७ । प्रातातपौयः १९८ । ' सुवशदानाधिकारः १९० । प्रातातपनौयकमविपाकः ९३९६ । स॒मन्तुः ... २९७, २९८, २१६ । शिवगयैता २१६, २१७, २१९, | सुरेखर्वात्तिकं २८४ । २२०, २२९, २२२, | सौरकाण्डः ३७२ । २२४, २२५, २२६, | षटचिन्ममतं २८। २२७०. २२९, २२२, चयश्रौषं २०६, ३द्‌९, २७२, २२९, २६, २९२, ३५द्‌ ।

. २५९ । | हारितः ५१, २५२, २५४, २५५, श्िवदिनचय ९९ । | २५८, रद, २७६, श्रिवधमः २३५६ | । २८२, २९७, ३०९, शिद्ाः इ८, २४९१, ५९२, ५२७, २९९, ३९२, २९३

५8०, ५, ५~€, ३९७०, ३२६, ३२८,

५९०, ई€8, ७१४ । |

२२८ ।

नित्याचारप्रदोपस्य विषयानुकमणौ ।

ऋ धर

अङ्गार कचतुथों ९९४ अग्ररिदोचिणोःधिदोचं

विना तोथेफलाधिकारः ५३५४ अरतत्यागस्यापि यवद्दारा-

न्तर्भावः .५, ४८९ अग्राद्यदडिः २२६ अच्छद्रवाक्य १४८ अच्ित्र पद्मपत्रेण स्रान ९५० अजंनोपायाः २४७ अतिसारदराणि .„ १५५ अत्यनापयुटत्तयः २२६ अध्ययनाङ्गानि १५ अध्ययनाङ्गानां श्वध्ययनाथेता ३९ अध्ययने गुरुप्न्रूषा .. ५१ अध्या पनटत्तिनिणेयः २०२ अनध्याय ट्‌शएकालनिभित्तानि २ अनस्नत्‌पारायण १५२ चअनश्नानि ५४८ अनन्तवासुरेवद्‌शेन ५५१ अनङ्गनारायणपूजा १९ अनाक्रमणान्यधिष्ेयानि

नानाविधानि ५२९ अनेकदि वससाध्ये जपे

अादहारनियमादयः ७९ अन्धत्वडर २१७ अपमाजनसतोचं १६० अपसारर ९११ अपसवयप्रयोगविचारः ९१९ च्यप्रातरे निषधः -„ २५९ श पुष्यवतो ल्डर्‌ ९९१

१४

१९

१२

१७ १७

म॑ ॐ ९!

१५ | १ | |

९ १४ ट १४ १२

९२ ९

अ्प्रतिष्लददर

ष्पवलोक्यानवलोक्यानि ,. ष्पवाच्यानि

अविक्रेयाणि

चविर्डदभोगा अभयस्तव

अयाज्याः ' अयाचितनिणयः

अयावचितद्रयदःन

अयाचितद्रयविभैषवजेन

अलभ्ययोगष्दयस्रान

अशरोगद्धर

श्रायाणि

अश्रत्थद्‌ शन क

श्चाननादुर्गामूत्तिदशेन ..

सत्‌प्रतिग्ररे धनत्यागपूवेक प्रायसिभविचारः

असाध्य सव रोग्र प्रतिमा - दानानि

श्यमाध्य भवरोगे जाते पितरि

द्‌ानसुक्तं अस्तेय अस्तयापवाद्‌ः अस्पश्यानि अस्फटवाक्यलद्र प्रकारः 1 च्यदिसा 1

चरा

च्ा-का-मा-वै खानं ्याप्रेयानाप्रयाणि

९२४ ५५० ५०४ २१२ ४८९१ १२९ २०९ २९७ ९९८ र ८8 ९€२ १८७ ५८४ ५७१ ५९२

९५५

१८०

१८२ ४१४ ४९९ ५८९ ९१५ ४९९ ४१४

९८१ ५४९

१८

१६

१७ ९ 9

१८

९१८

9: १

१८

१९

१५ २० ५४: १६

१९

>, द्‌ 8

्ाज्धद्‌ा नमन्तः जवं

अदिप्रतिमाविचारः

चासा तङ्कशररदशनं

अाअ्लायनदोषशान्तिः ..

दरति समाप्रानि खरौचकत्रतानि

द्‌

दूति टश्ानि समाप्नानि

चाच्तषाण्ि सरातकत्रतानिं

दृन्द्रदामनसरःस्नान

ड

द एरानगो प्रच्छर षभधष्वजतपः श्ान्तप्गुक्रश्चर व्याप्रश्चर जम्बुकेश्चराणां द्‌णेनं . .

ख ञ्कष्टलिः

नरो यस्यापि कण्ठतो-

ऽपसव्यता खद्ररोगदर

ख

दर शान्तये दानद्ामादि

न्प्राटे ..

उपस्यत्रतेषु प्रजोत्‌पादन . .

खपाकमं खत्सगेविधिः

ऋषि तपंणं ऋष्यादिन्यासः

रकटे शाध्ययनेऽपि कर्माधिकारः

चट

४4

निद्याश्वारप्रदौपः

शः १४२ ४९९ ५९२ ५५८ १४.

५८५

ध्रुटण०

७०६

५९०

९.९

९९९ ९ १५१ ९९१ ५४९

४४.

४२९

९१६ ११२

पं रुका भुबनेश्चरदशनं रकाब दशेनक्रमः १४ | रड्मरूकत्वर । २१ | रकाद णोत्रतकासस्तद्धिधि ९२ त्रतधर्माख रे | रदिकामुश्मिक सवेकामे ८ चम्बकमन्त्रजपः द १९१ क & करतोयास्नान व कलशाभिषकः कण्ठरोग्रदराणि केष्ड्‌यनदर कणरोगराणि १९ | कपिलेश्वरद्‌णेनं | कपिलेश्चर ग्रौकण्डेशचर | ावालेश्वर गजेख्राण्ां ९९; पञ्चायतनद्‌शनं | कल्पोक्त पुरुषद्डक्तपूजा € | कात्यायनो यक्षानविधिः .. ४ | कम्यदोमाः ८ कम्यप्रयोगास््याम्बकमन््राः

१० | स १५ | काम्यान्तजलञपाः

₹ | कालिपुराणोक्गविधिः

१९ | काश्यां केशवद्शेनं ,,

७ | काश्यां लिङ्गानां दशनं .. कुञ्ञल्लदर 4 कुलनाशनानि

१० | कुश्टौटदर्तिनिष्यः

ठ | कुशटोदासमवे पाश्पाद्यं,. कु ग्प्रतिरतिः ध

| कुषठदरयमद्‌ानं

कूपतङ्मादिनिमांणफलं

१९ । छतत्यागस्या शोच दोन चरण

घ प ५४८ ३ ५४५४८ ५ २१९ श्य ४९ ९

१०० ५ ७१० १२९ ९९ २ ९१८ १२ २९९ ५ ९१९ र ५४९ ५५४९ रं ७१८९ १५ ५८१ ४ ९८ १५ १०९ € ९५१९ ११७ ९० ५४९ १४ ५.५९ ^ ९ ए ४८७ २ ६१ १२९ २१५ १९ ४२५ € ९९५. -६9 २८५ १८ ५४२९ ए

छणिषरकरण 8 छष्यसम्भवे वैश्यदत्तिः ,, छन्तिवासे्रद श्नं । छब्णवेणोसखानं 1 छष्णमण्डलत्वद्धर केदारेरदशनं र कोणाके सय्यद्‌ शएनफलतं , . कौभिकौस्रानं

ग्‌ गङ्गदशन 1 गङ्गा सस्पशनफलं ध गङ्गायां गोपतिदशेनं .., गङ्गद्‌ कपानफललं ह गङ्गासागरसगमस्थानं .. गजचमत्वष्डर ५ गण्डमालद्दर गद्गद वा क्य त्वदधर गभंखावदरं गमनविधिः

गमनसमये शुभा प्यभलच्चण गयायां गद्‌ाधरदश्ेन ग॑वादङ्किक

गवंदम्मवजेन

मद्दितटदिः

गाचाथं नरसिंडमन्लः गायचोखपः ५ गायचोन्यासः गायचोश्चचरन्यासः .. गौताश्रवणं

गुदरोगर

गुरूणां द शनं

गुस््मरोगद्डर प गुल्मे गणेश्दानं गुद्धयोपनिषत्‌

विषयानुक्रमग |

चः २०९८ ५७१९ ५९६० ७०6 ९०६ ५१५९ ५६९९ ७१९०

५९५ ५८९१ ५५९ ४० ७१० ९९९ ९१२ ९१९ ९६९२८ ५१२७ ५९४ ५५५ ४७० ४९९ २९४ १९७

७२

©

© ५८६ १९८

५९ ४७६ ९० १९९ ९६०

प ९९ १४

७ १८

ग्रडप्रतिमाभेदाः ग्रद्धोक्ताग्रिसस्कार विधिः गोचशब्टविचारः गोदानमन्त्ः गोदावरोस्रानः

गो प्रवेणकाले-सान

गो प्रष्येश्चरद शन

गोविन्दद्रादण्षो ४

गोलाङ्गलोड तस्त! न गोप्रङ्गगर्‌ कस्तानः

गो संस्यश्नफलं कि

ग्रणहराणि गरणे निभित्तविषवारः ग्रडगे चन्द्रदश्ननिषेधः .

घ

ते सखप्रतिविम्बद्‌ शेन चिरखोविल्वं

प्राणजस्तातकत्रतानि प्राणरोगदराणि

च चक्रदशनः चक्रख्चरदशन

चमंरोगे दुखमभेतवदर चाच्षाणि सरातकत्रतानि

चिन्ता (1

व्ायाविशषण ना क्रम- स्थानाधिेयानि नानाविधानि

जा

खजनपदमरकशान्तिः 2 जपधम््ाः जपयज्ञः ..

२५९

र्ट ९९४ १४९

५० ५६९९८ = +- ९५० ९५० ५८१ १८९ ९८१

अः

५९५ ५४६

२१६

५२५ ५५८५ ९९२५

| (क ९

४.2०

१२४ हे §७ठे

७५

१९ ९०

[जिः

१२ ११

७देरध नित्याचारप्रदौपः।

षः

अन््राश्यौ ग्रहे प्रायिननस्नानं ९८१ जन्मो त्रतकालस्तददिधानश् ४४२ जलप्रत्तपस्य अधारता .. ई९२ जलाशयाघविधिः ,. ४०द्‌ जलोल्ितवराददाग्रिचिन्त-

भिच्सचरकारि राज-

ममुद्रकपिल्लादश्न .. ५९५

जिहाभरे दोमभदाः .. १०४ जो वत्पि्टकस्य माहटतपंणं.. €१२ ज्वर नत्तजवल्िविधिः .. १८१ ज्वरतपंण .. १८९ ज्वर कुम्भद्‌ान .,„ श्छ ज्वर रागि .. श्य ज्येपुचप्रशसा .. ५४द त

तमौरूपस्स्तनिकादि -

दृ त्तिशालि-खायावर-

व्यवस्था .. ४८ तपण .. €< तपंणोत्तरकम ,. &€७४ तपण कत्तेयताविचार. .. ६०९ तपेणपाचविचारः ,. ईण्ट तपेणे रकवस्लनिषेधः .. ११ तपेशे त्यागप्रकारः .. &€१४ तिथिप्रयोगः ०. ६५८५ तिथिविशेषादौ तिललतपण-

विधिनिषेधः .. §€११ तिल्लद्‌ानमन्ताः .-. १४६ लिलनिषधः ..„ ५८७ तिलपिश्ग्रदणविधिः .. ५८९ तिललप्रक्षपप्रकारः ० &०९ लिखकंग्रददण ,, ६५४ तिलेष कछषिनिषेधः ,. ३१५ तो थेगमनफललं .. र तो थेप्रतिग्रदोषः ,,„ २८५

प १६ | तोथंसाने समुद्रस्रानविचारः २ | तोथविधेः क्षेऽपि प्रसङ्गः. . १९ । तो थयाचाविधिः १९१ | तोथस्राङ्विधिः तुलसोद शन तुलो स्तुतिः १४ | तुललसो संस्प्रणेन फलं २० | तेत्तिरोयधोषशान्तिः २१ | तिललाभ्यङ्गनिषेध विचारः २ | चिमन्ध्यद्‌ शेन | १८ | च्म्बकोमविधिः ४ १७ | ऋरस्पश्सान ॥ ५ | लग्नानि स्पष्यास्प्रश्यानि .. १९ । द्‌ दन्तरोगदराणि ट्‌शध्रास्तयः २ | द्शेनमाचे प्रणामाः २ | दम्भराद्दित्यं € | ट्या १७ | दद्रुमण्डललद्धर ९ | ददरुरोगहर २२ | दक्तिणावन्तेशंखस्रानं ५ | दानं ऽ १२ | दानविधिः ट्‌ानानि ३ | दानपरिमःणं १७ | दारिद्रयर «८ | दिवाकाः १८ | दिव्यपिष्टतपंणं ९ | दुगेखित्वर ७ | दुर्गाद्‌ शनं १४ | दुगानामग्रदणं ४ | देवतरपेणं

१८ | देवतान्तरकैनेनफलं

९६५४ ५ २४ ५२४ ५२९ ५७४ ५७५ ५.८१ १५४ ५८६ ५५७ १०४ ९९२

५८०

२५५ ४१९ ५५२ ४२५ ४२५ ९२२९ ९२९५ ६४९ २४५ २४९ ९७४ १८७ २२९ ९९२ ५५२ १९९ ५६९९१ ५८४ ९१२ ४८९

१९ १४ १९ ९१

११ १९

१४

१

विषयानुक्रमणो | ७३७

षः पं घः प । ¦ नित्यजपविारः .. € १९ टेवतासंप्रट्‌ानकस्य दानस्यापि | वक पूजान्त्भां वचिन्ता .~ द्रे ७, नित्यवचनविधि । पणे = , डानि .. ४६९५ १ देवासुरादितपंणे पिच्यविधिः ९२२ २ . 0 म देशविशेषे प्रतिग्रइनिन्दा.. ९८ १० | निय | सि पो षे णि २८५ १७ । निषिद्धाः ॥ 7 . | निषटरोक्तिंद्रः २१५ १९ | -= ५४४ १४ | निषु [ ५ १ न्ट ११ | नोलमाधवस्यान्तर्धानेऽपि द्रवदयविगेषस्याग्रद्यल्ल .. २ । 1 द्रव्यविशेषे निषिदभ्योऽपि , | "त क ४ ७9 १९। | अ | ध २२। विष्णप्रतिमस्प्रणनपफलं ५५९ ए ॥ ॥ | नेचरोगडराणि -. २१७ ७ घ्‌ नेचरोमे गरुड्दानं .. र्श्८ € < , अ .. रेट्ट १२ धनाजंनस्य पुरुषाथत्वविचारः ९४८ ५ | नेवेदाप्रतिग्रद 0 न्त ४ न्यायटद्धिः ध धनुरवातदर .. ९ | धमेविक्रोयः -. ६०८ ९२ घ धान्यदानमन्तराः ,. १४७ १० | पतिन्यागनिधिः धारोष्णस्लान .-. &५० ९ तिन न भ | कर्मानधिकारः ,. २५२ ११ न | पद्मपुर(कोक्तक्तानविधिः .. ५ त ध ० पमसतप्रतिग्रदेऽप्यदोषः २० नवधा गङ्गास्रानं .. ७०७ ७ | म क 1 7 त .. २०० १९ ध य पाणिवितस्नातकंत्रतं .. ५१० २? नानाकामप्रयोगः .-. १२२ १९ | त शः नानारोगभान्तये नानादानानि १८४ २ | न ५ न्न छ घपाड्‌ ब्‌ ॐ. ७ क । पादजानि स्रातकव्रतानि.. ५१५ २ ठ ) पूजाविधिख ., १८५ | व 1 नानाविषधभयणशान्तिः .. १२५. ष | १ १ नानाविध-त्रोकामजपाः.. १२९८ १९ | त ध नानाविधप्रूलहरणि .. २०८२ ९ | 1 1 नानाविधकुषटहराणि .. २९९ € | ८ + नानाख्ानेष विब्णप्रतिमा- | 1 एनफलं ., ५५ द 7 । ॥ । पुचेण समापन .. ५४८ < नामचयविधानं .. १९ २ नज शः नारसिोक्र-प्रतिष्टाविधिः ३८९ « | पुण्ड | १ नारदो योक्त-जलाशयप्रतिष्टा ४०७ २ पुण्यदेशाः

<

+ कः

पुचप्रात्चिफलं ४

प॒वादोमां प्रतिनिधिकरल

पुनवंसुबधबारे क्ानं

पुरषस्टक्ता

परषस्दक्पूजा

पुरुषोत्तमे माकंण्डेयद शनं . .

पुरुषोत्तमे इन्द्रदययं प्रति वरदट्‌।नात्‌ प्रतिमान्तरस्य त्नरयलव

परोदितकभेतव

पूजितद शेनं

पूरणाङतिः

पोष्यवमगेः

पौचप्रश्सा

प्रणवजप

प्रतिग्रह विष्यज्ञस्याप्रति ग्राणि

प्रतिग्रदविधिः

प्रतिग्रदिष्ट भेरेन निषेधः.

परतिमाद्रव्यविशेषात्‌ फल- विशेष ध

प्रतिमा विशेषे नेकेदयादि- परिमाण

परतिष्टाङ्गत्रेन वाङंकादिपूणा-

विधि प्रतिषितमत्तः चिकालपूजा प्रथमान्तपदप्रयोग परदररोगराणि प्रदो षव्यवस्था

प्रमा तामद्य जोवन्त्यां माद्ट-

पितामद्योमातामद्दारि.- तपणेष पुत्र खधानमः शब्टौ

प्रमातामडादिष पुरुषचय-

तर्पणं प्रमे्द्र !णि

नित्याश्वारप्रदोपः

शः ५४द्‌ ३७ ९९८४ ९५९ ७१४ ५६०

५९२ २०७ ५५२

८ २९४९ ४४

९९

^. ५९ ९९४

२९२९ २७८ २७८ ₹७८ ९१९४

२९२ देए

९९

९२९ ९९२

षं १५४. ९ | ३ ९१ १७ र (|

१९१ १९१

१२

१७ १२

पयागग्डसिकाललश्मनफललं . .

प्रयामे माधवद्‌णंनं

प्राजापत्यादिप्रत्यान्नायाः..

प्राणायामविचारः प्रातमङ्गलारम्भनफलं प्रायसिक्नोपक्रमः प्रायशिन्नाथं सभानिरूपश

प्रायित्ते छते पनःप्रवेश . .

प्राखादादिकरणफलं प्राखादप्रतिमाभेदः प्रास्ादभदः

व

वक्रतुष्डषडच्तरमन्त्रः वक्गारोगद्धर ववराङ्गत्वद्र वशि्ोज्खानविधिः वश्योकरणं वन्ध्या लेद्धर । वस््द्‌ानमन्ताः । बङ्मूचत्वदर | वष्पुचप्रशसा वकृच-ग्रद्योक्तप्रतिा . - वस््ननिष्योडनविचारः वाचिकं वाच्यावाच्धरूप द्विविधं वाणिन्यविक्रेयः वातरोगदराणि वातदरम्दगर्‌ानं वातरक्तदर वातपित्तदर वाप्यादिखरूपनिणंयः वालगभिणोरन्षा वाललङ्कश्चरद श्न वाद्टप्रतिमाचविध्यं विकतखरर

~~ -~-~--~~ ~ -~ = =---------~--~-~ ----~----------------- ---- ~ ~

न~~ ~ ~ ~ -------- ~

५८१ ४४९ १८९६

७९ ५८९ १४० १४ ४८० २९५ २५१ २०९

१२७ ९ १९ ४९८ १२४ ९२१ १४७ ९९२९ ५४५

९९ ४९ ९ ४९१ २१५४. २०७ २०५ १.९ २१० ४०९ १२५. ४९० २७० २१५

१८

१४

१ १९

१४ ९१

[न © ह | © ^ ~ ~€ ~< ~ १ 1 @ ० + ० न ~ ~© छ + # © ~= ~= 1 ० > @ @ ~ ~ छ + च्छ

विनयनिश्ंयः विरजेश्वरदण्ेन विरजे वराद शेनं विल्वटत्तट शनं विश्चेश्वरद शनं विव्णग्रदसंमाजेनादि विव्णक तेनफलं

विष्णदन्तस्य विनियौोगपकारः

विष्णपञ्चरस्त्ोत विष्णसप्रद्ानदानानि विष्णोस्िक। लद्‌ शेनं विस्फोरटकडदर बधाषटमो हृत्तिनिणयग्रदइण टष्िकामप्रयोमाः ट व्णव्याधिद्र ट्तरोपगविधिः वेदर्‌जपः वेदपारायण वेद्‌ विचारः वेर्‌ त्तराभ्यासः वेद्‌त्यन्ताभ्यासः वेद्‌ाष्ययन वेद्‌ध्ययननित्यता वेद्‌ध्ययन विनाद्‌ने कर्मानधिकारः वेद्‌ाध्ययनक्रमः वेष्णवाच्रा शने फलं वैष्णवोखानं बोधा यनोक्तरद्राभिषकः नोधायनोक्तवायावरषटतयः व्यवद्ारनिणंयस्य नाध्यापनान्तर्भावः व्यादहूृतिप्रयोगः छ व्यातिन्यासः रद्य चय्धं

वषयानुक्रमणा |

घुः २१७ ५९२ ५५७ ५७४ ५५९ ५१० ४५८१ रे८१ १९५ 9 ५५० २१४ & «४ ९९८ ९९ व ४१९ &० १४८ ४९ ५४ ५९ १ ए

१९ ४१ ५४८

११ ९२९८६

+

५.

४९४

„~~~ =-= ~ ~ ~ ~ -- ~~ ~ -~- ~ -

९ 2 € € ० शा

५ ~€

छ तद [५

१८

1

<) १०

9:

क १८ १४

|

३ 1 र

9

बश्यचय्ये विनाध्ययमे कमाधिकारः ब्रह्मराचसलद्दर ब्रह्राणि ब्रह्मपुराणविधिना रामकछष्णसुभद्रार्‌शएन ,. . ब्रद्मयज्ञविधिः

। ब्रद्ययज्ञविधिः

व्रह्मयज्ञफलत्रतिविचार ५ जच्छयनज्ञा नुकं चनप ब्राद्यणादिदशन

भ

भगन्ट्रदर्‌ भगवन्नामय्रवण भय भास्करश्चरद्‌शेन भित्तप्राग्नफल

भोमरथ्यास्रान

भृजस्तमभदर भूदानमन्त्राः भोमचतुदणो

म

मङ्गलाचरण

मण्डलब्राद्धण । मन्तसदित वेदिकाथरिप्रयोगः मदः

मन्या श्रिदर

मध्यमेश्वर द्‌ शनं मध्याङसन््याविधिः

मनः पापदोषेषु मोदः मनुष्यग्टइकर णप्रवेएदि. . मनुष्यतपण

ममत्वं ५ मतस्यपिधानोक्रप्रतिषटाविधिः

२५ ९१९

५४४ ~ ¢ श ६९४

# 0). ५ [थ 4, &&

म ~ [, आ

९१२ ५१९२ ४७५ ५५८ ५४८ 9९८ १.4 १४६९ २८४

४८

८ ४९७ २९१ ५६९० ४८९ ४९७ ९५ ९१द ४९९ ८७

९२९१ १९

१५

९१

१४

१८

९९ ११

९१ ९९

© ० खः

मला पकषंणएस्य नित्यता .. ५८० मदाद्‌ानारि गणनं ९८४ माज्येो ९८० महासौरण्टान्तिः १४५ महोदध्यमावास्याख्रान ६५२९ माकण्डेयपुराणोय रेकी

मादहात्युश्रवणं ५८४ माकण्डेवशहदन्ञान ,, ७०५

मातरि जोवन्त्यां पितामहादि-

तपण .. ,. ईद० मातामहादितपेणे वैकल्पिकं ६९१ माचादितपेणस्य मातामदादि-

तपेणादु्रत्वविचारः.. ९९९ माधयंः ४९८ मान .»„ ४९€ मानससरातकत्रते जपः ४१४ मासौ इरि शयनव्यवस्या ४९ सुक्तेश्वरदणशनं ५५ सुखपूततिगन्धद्दर ९२१४ मूकत्वहहर २१५ मूच च्छदर ९२९१ रतभा येलवद्हर २२४ म्टतवत्‌ सत्वर १९५८ मेघेखरद्‌ शनं ५५९ मेद्रोगद्डर ९२९२४ मेधाकामप्रयोगः १३१ मोदः ४७० मौनं ४३१

य

यश्छतृक्लोराजलोद्‌रहर .. २२० याजनाध्यापनाप्रतिग्रादोनां

पूरवपूवेस्य गृ खत्वं ९५६ यजुविंधानोहया शद्रजपः.. १११ यजविधानेनोक्ताग्रिसंस्कारः ८५

पं १६ १ | 4 ११ १ © ९१

१८

१५

नित्याचारप्रदोपः।

यञविधाने राञ्यकामप्रयोगाः

यजविधाने ब्रह्मवच॑सकाम- प्रयोगाः

यतिद्‌शनं

यथेष्टाचर एनित्यादि- प्रयोगविधिः

यज्ञप्रचारणस्य न याजना- ध्या पनान्तभावः

यज्ञाथं याचननिन्दा

यमनियमफलं

यमनियमामानसप्रसद्गेन अदिस

य चितप्रतिग्रहः

याचितप्रतिग्रदे्युपादान श

यज्धिप्रकरण

, याज्ञवन्कामयस्ानविधिः

१७ ' ९० ।

१५ १९

१४

ह+ 4।

।। "=-= स

1 [= ¢ ~ न्द

॥५।

९

१४ १८ ९ ©

~~ ~~~ ---- - ~~ --

यू पयष्टिकरण

र्‌

रन्नीवातद्हर रप्रपोतदर रक्तावेद्‌र

' रक्तां वेदः ङ्गन्यृश्यन्ते

रजतद्‌ानमन्ाः रविसप्नमो रागः

राजयच्छदराणि रामेञ्रद्‌शनं रुद्रजपविधिः रद्रहोमविधिः रुद्रे रद्रेकाद्‌शानां मा रद्राविर्द्रविधिः रोगप्रतिरृतिकदानविधिः रोग श! निश्लपः

राखप्रतिग्रडविधिनिषेषौ

१९२०

१९६२ ५९५

स

२०४

१.८ ४९७

४१४ ९९४ २८५ ०५. ५५९१

४०६

२०९ ९११ २२

७१ ९४७ ९९४ ४९८ २९७१ ₹ 8. ५४८ १११ १९४

१२९२४

१९२९

११ १९

९.९

रोग शान्तये रैवाच्वंनं रोगश्न्त्यथेरोमाः

रोगस्य श्चोषधादरिनानादिकेषः

तदा प्रायश्चित्त रोदि प्रतिपत॒स्रानं

| लवषणद्‌नमन्तर लिङन्दा निद्र लिङ्गस्थापनफलं लोभः लोला कंट्‌ शनं लौदित्यसमुद्रसंगमन्ानं ...

भ

एखोक्रसरानविधिः

शनिवासरे अश्र परि चर्या प्रद्‌ ल्िणं

शब्टोच्ारणनियमः

शमपदटैवपदविचारः

शान्तिपौशिकसामान्ये ति. कन्तेव्यता

शान्तिपौशिके लिक खोकारः

श्ारोरेष प्रथमं निवासस्छानं

शिवगङ्गास्रानं

शिवगङ्गास्राने काललविश्वारः

शििरोरोगदर

शिरोमन्तन्यासाः

शशिवद्‌ शनं

शिवदिनचरयं

शिवनामग्रणं

शिव राचिव्रतं तददिधानं ख

शिवसंकल्पं

शिवस्लोजस्रवणं

शोतोब्णव्वरगुद करे

विषयानुक्रमणे ।

च्छः ९७२ १७४

१२५ ९९२

१४८ रद २९७ ४९९ ५९१ ७११

५९८४

५७९ ९२८

९२

~ ४७92 ७९९१ ०९ २१४ © 9

११ ४८४ ४५९ ६५८ ५८४ ९०९

-3.

र १९

| ~प

१७ र ९ ५. ९

१९

९

१८

श्टो ्णाङ्गत्वष्र ष्टोलटत्तिः शोलोत्थादिसुष्डयषटनिः प््रछष्णद्दर

। प्र्नरष्णसवसधननिणेयः. .

प्यद्र प्रतिगरः

परयद्रादियाचितप्रतिग्रड-

विचारः

शेले खर संगमेश्वरद्णनं

।

| श्णैचं

| खासरोग्हर

| श्वासरोगे ष्वअपाशदानं .

खेतगङ्ास्रानं

खतसमाभ्रवमत्‌स्यसाधव- दशनं

श्रव्यास्रयाणि

्राद्धप्रतिग्रडविष्वारः

ग्रौमन्ोपासना

~~~

त्रोकामप्रयोगेष्‌ यो खक्रजपः

स्रौचियान्नाणएनफल्ल

| समाप्नं टतो यभा गक्रत्यं

¦ समाप्तानि मानसानि

। च्रातकत्रतानि

| समाप्रानि शरौराणि

| सातकत्रताणि

| समापनं वाचिकं सातकात्रत सवका येसिखित्वर

सवेरलोदकल्लानं सवेरोग्र कांसदानं

७98९ चः प २९९६९ ९ ९९९ ९९ २५४४ ० । १११, "९ ९४५ ए ७८ ७ १. ~ ५९० १५ ४९८ १९ ४र्रे -४ १९८९८. -१९ ४८८ ७ ७०६९ 9 ५५५ ९२ ५८३ १२ ९८९ १८ १९५ ५ १९२४ १५ ५४८ ट ९११ ¢ ९९२४ ५८५ | ॐ ४७० २९१ ४९८१ ९९१ ४०९ २० १२९ ¢ ९५० १६ १८ ९९१

७8२

सवरोगदरदचिणा- मूत्तिदानं

सवरोगइर शएतमानद्‌ानं

सवेरोगेष॒ सवंखदानं

सर्वाद्गवेदनाष्र

संकरवजेन

सकल्पप्रकारः

सक्रान्ति पुण्यकालप्रायञित्त

सगमेश्चरद्‌ शन

सन्तोषः ।

सपूणंभ्ाखध्ययननित्यत।

सन्धधाजपस्याने भूनि- रादिव्यानुवाकः

सयुद्रगानदोस्रान

समुद्रसस्शन विधिनिषधः

सरसनामजपः

सदसनामश्रवण

सिदधश्चरदशन

सयगङ्ास्रान

यद शेनफल

दयनामन्रवणं

द्र्याघेविचारः

स्याः

सखच्सेश्चरद शनं

सोमावास्या

सोराः

स्न्यक्तर णद्दर

स्तुत्यादिपाट तद्य यानं

निद्याचारप्रदोपः।

१५१ १८९ १८१ २५ ४८४

4 1५

प

१९

7 ------~-~---~_ ~ -----_--~--~~-~-~~~_-~_~~~~~~~~_~_~_~__~_~~_~_~_~_~~_~~~--~~--~- -------

स्लोवश्रवण स्रातकत्रतनिरूपण सानक्रमप्डतिः सानाङ्गसमाश्रिविचारः ख।न इधंगे प्रायश्धिन्तं साला ग्टदमागमन

ख यरृषिविचारः खणालेश्चरदशन खस्िवाचनविधिः खाध्यायख्रपः खाध्यायविधित्राद्यणानां . . ख।त्रिपाणिल्वदर सपमानेविधिन प्रासादाध्यः.. स्मात्ताग्रिमतोऽधिकारः स्मात्ताग्रिमतोऽधिकारः खवदोनिलदर

|

इषः दिरण्छगभश्चरदट णन दिरण्यद्‌ानमन्त्राः दोमः

होममन्तः

दाम दिपून ॥ छ्‌

चयरोगदराणि

५८४ २२१ € ४० ९२५ ९५४ ५१२ २१५

९१

४६३

१९८ ९५८ ८८६

८८ ५२४ १९

१९ ४4 ©

९१

नित्याचारप्रदोपस्य दितौयभागादारभ्य

चतुथैभागान्तमशुद्धि शडिनिर्धण्डः।

श्धप्ुडध ०५ निखयसकरः

निव्याचारपद्धतिः ...

ऋणापकश्गां

निद्याचारपड्धतिः ... निव्याचारपद्धतिः ...

अत्मकानापडि

निव्याचारप्डतिः ... नित्याचारपद्धतिः ...

सम्ार्गोऽपि सम्मागेस्य सम्मार्गात्त निद्याचारपड्धतिः

नित्याचारपदड्धतिः ... निव्याचारपद्धतिः ... निद्याचारपद्धलिः ...

नित्याचार्पडतिः

नित्याचारपद्धतिः ...

ऋअध्थययनाङ्शण

नित्याचार्पद्धलतिः ... नित्याचार्पद्धतिः ..

निव्याचारपद्धतिः; याच्यकल्क्यः पांच

व्ये

ब्रद्याञ्जलसिं म्करण्ममय लोकाच्तौति यौगकिस्यापि मुश्वत्वहसः

प्रहुड्ध ~ निःयसकरः

निद्याचारप्रदपः ...

ऋणापाकरगां निल्याचारप्रदौोषः नित्याचार्प्दौपः अ त्मन्ञानापदि नित्याचारप्रदोपः नित्याचारप्रदोपः सन्मार्गोऽपि सन्मागेस्य सन्मागांत्त नित्याचारप्रदौोपः

नित्याचारप्रदोपः

नित्याचार्प्रदोषः निद्याचार्प्रदोपः निव्याचारपदोपः नित्याचारुप्रदोपः अध्ययनाङ्ानि नित्याचार्प्रदोपः निव्याचारप्रदोपः नित्याचारप्रदोपः य्य वरक्यः

पसु

ज्ये

बद्धाञ्जलि म्टण्मय लोगाच्तौति

यो गिकस्यापि सुश्वत्वेहसः

ण्षाङ्काः

> => ८2 =, =, ५ ५ ५ ~ ० # ॥ © 6७ @ © ~+ ^< +< ० छ ९ ४

च ५५

0 05 © ९ ९४ «छ ^ @ ९ , © < 7 ~ नल

ॐ

(73 ©>

988

श ग्ुद्ध परमे प्रमे अन्तच भेन सस्या ; दधिक्राव्‌नः गग्ध पपरममेधावौ चाम्बकं उत्‌म्टज्य दइत्यभिघानात्‌ पुजाद्रय प्रस्कन्न सिः न्द्‌ वक्तमससि सवभूतेम्यो नाप्य परत्रद्धय

ऋषि भिदेव कन्याभिः

मुड्धमुङ चतुवि्रति म्टम्मय पिदमयाश्वमुखे सवंच उत्तरपल्गुण्ां इन्द्राम्ोरेवता परिजातयपुष्पैः चानूर

देषु अपामजेन

छ च्छा तक्कच्छ

नित्याचारप्रदोपः।

शद्ध परमेष्ो परमेष्ो अन्ते च ष्ामेन सं स्याः दधिक्रावृणः गन्ध परममेधघधाकौ चधब्वक उत्सुज्य इव्यभिघानात्‌ पूजाद्र प्रस्करवक्छसिः न्द्र वक्मद सि सवभूतभ्यो नाण्य परत्रद्य

ऋषिभिदवकन्यानभिः

मुङ्धमुड्खः चतुविष्रति म्टण्मय पि्धमयाशखसुखे सवच उत्तरपत्गुन्यां इन्द्राममोदेवते पारिजातपुष्येः चागर

देशेषु अपामाजेन कच्छा तिक्च्छं

ष्ाङ्काः ८४

८8 ९१९१ १०७ १०७ ९०८५ १२० १२२

१९.

१४६६ ++ १५० १५५ १५६ ९५७ १६० १६२ १६९ १ अ क १९ १५२ ९९२९ ९५२ १९ १८४ १८० १९ ~ २०द्‌ २०५

पचाङ्काः शद्‌ श च ९०

२५ १२ ४ २९ १८

१९७

शपा वासेद्धयं च प्रायश्च एरषमूक्तेन कांश्यदानेन कप्रेति निधंनोऽपि चअयङ्गयं तयो रनावरृत्तित्व मोधरेग तदङधत्वा कुशादौ परठत्तिघन्मेगा द्धधानस्य अआत्मनोव्यथैः राजमद्िपौ दादाद्यधनाभावें ख्ख प्रद्धिग्रालामे अद्धंचारिगाः पानौोयमाने प्रतिग्रहोदटभेरेन

अध्यापनयाचनयौः ,..

भोजान्नता नाध्यपनान्तगतः ्ययम्बक ६०६ सयाज ना ग्टन्मय सतिसङ्कःरनिषेषः प्रच्यावितस्य

९४

शाद्धपचम्‌ ।.

श्पुडध वासोदयं च प्रायखित्त परुषस्‌ल्ेन कांस्यदानेन

र क्रप्ेति

< ॥ चे

निद्धनोऽपि अयक्तोयं

तयोरनापढत्तित्वं ..

धरर तदुखुक्ता कुमूलादौ प्रटत्तिघम्मेसा अद्‌धानस्य खत्सनोत्य्थैः राजमद्िषौ

दायाद्यघयनाभावे ...

न्व प्रतिग्रहालाभे अद्धसौरिणः पानेयपाने

प्रतियद्योटमेदेन ...

अध्यापनयाजनयोः भोज्यान्नता

नाध्यापनान्तमेतः ...

यम्बक २०८ संयाज्य न म्टण्सय

ठत्तिसङ्ग्रनिषेधः ,..

प्रच्तस्य ख

शणाद्भमः २०५. रद्‌ र्ट रद्र २५० २५० २५२ २५५ २६० २६५ २६५ २६६ २६९६ २६९ २६९९ ७० २७१ २७द्‌ २७८ ८ @ ९९8४ २९५ २८६ ३०२ द०६्‌ २०६ २०८ २९४ ९० ३२६ द२९

७४५

पचाङ्कः र ५ ५ ९४ = १५ ३ 4 @ १७ ९७ 3 ष्ट रर्‌ © < ९४ र्‌ | १८ ५ १६ 3 ष्य €< र्‌. शर्‌ २० १,८< र. @ र ९७ १,५. ४

ौ

र ©

७४६

खअग्युद्ध सप्रग्टद्यन्‌ व्रताणि निषेषवाक्यानां सस्यान्त नवसस्येश्या प्युमोमे ख पक्तापक्तान्चन म्टन्मय नित्यारप्रदोपः प्रपाणकदाने वालक्रौौडणकदाने प्रपाणकद्‌ानं = पिणाकिन ाय्येभ्म च्कचनाग्ः क्रौडगकदानं घम्भगत्तगां शच्ाम्रहोतिणि खोजितः म्टन्मयात्‌ म्दरामयात्‌ षड्टस्था घान्मासिको चतुःषष्टि कनिष्े व्याथिनाण्ाय

गन्धव सलोकावाक्तिः ...

हिरण्यरेतसोविष्णो भेषज्येति

की गादारभ्यमच्यताय

निव्याचारप्रदपः।

श्ण सप्रग्टहन्‌ व्रतानि निषेधवाक्यानां शस्थान्ते नवश्स्येच्छा पुसो मेख पक्तापक्ता्नेन म्टण्मय

नित्यातचारप्रदोपः ...

प्रपानकट्‌ाने

वालक्रौोडनकदाने ...

प्रपानकद्‌ानं

ज्ये

पिनाकिनं

आय्येम्गा

च्छचनाप्राः

करोडन कदनं पघभ्भलच्यगां

चा भ्रिद्धोचिग

स््लो जितः

म्दण्सयात्‌ म्दण्सयात्‌

षडटस्ता धाण्मासिको चतुःषि

कनिष्े व्याधिनाण्ाय गन्धवंलोकावार्िः हिर्ण्थरेतसोविष्णो भेष्यति

के शादारभ्याच्यताय

श छाङ्कःः २६० २२९ ३३२ २२६ ३द६ ३३९६ ३२७ ३९५ द 8 ३४९ ३४९ २५० २५१ २५२ २५२ २५३ ३५द्‌ २५६ २५०७ ३९० ३९६९ ३६९ २७१ ३७८ र | >} द७८ २७९ ३८१. र २९४ ९५

एनाः

अपु मात्‌एुजा प्रविषरेऽपि प्ायमचर्‌ ने्यादिन्तौ शानान्तं

तिलकालक्लतानना ,.,

अप्रसंगोदासोनान्तः विषमेकाजिनं खाद्यण्ोत् अभिमुखेनावलो कनं "८९ नर्तकः पुरुषस्तमजं विसेघा मत्तिक करोतूत्वमले राचाभ्यङ् वर्जान्य

+ अ चातुमासेऽ्टं

देवकोनवसखतिकां ...

तपःप्राक्निकामो

नःप्राब्दतासपादनं ,...

द्‌ श्मद्याऽख

जयखनादपुरःसर ...

चत्‌

हादश्या शास्त्रन वेच्छेत खव्येनापि सपकागा पतिमादि त्‌ विष्णस्छतो याति

अरैः

गुद्धिपचम्‌

प्ध माटपूजा प्रवेप्रोऽ पायसश्वर्‌

५ * नेकत्यादौशानान्तं तिलकालंक्लतानना

कपसंगोदासोनताकर्तः

विषमेकाकिनं खाद्यश्नौच अाभिमुख्येनानवलो कनं नेतिकः

एरुषतमजं

विरोधो

नेमित्तिकं कशरोत्वमले गाचाभ्यक्

वर्ज्यान्ध चरातुर्मास्यऽष्टो देवकं नवखूतिकां ... पदप्राभिकामो निःशन्दतासपादनं ... दश्मास्योऽच जयखनादिपुरःसर ... चेत्‌

दादश्यां श्ासताणयवेच्यत च्यन्रापि

संपकश

व्रतमादिशेत्‌ विषास्यतो

यान्ति

खुरैः

ष््टाद्काः ३९< ३९९. ३९€ ४१० ४९२ ४९६ ४२९ 8२8४ 8२५ ४२५ ४२७ 8२८ ४२९ ४२७ ४२८ ४३८ 8४८ ४४८ 8१० 8५ दे ४५४ 8५९ 8५८ 8६० ४६८ ४८्द्‌ 8८५ 8९८६ 8९७ ४८७ ४९९

8७

पचाङ्कः